Бюджет жүйесі

Кіріспе:

 

Бюджет  жүйесі

1. Бюджеттік жүйенің түсінігі  және экоиомикалық мазмұны. Бюджет  түрлері мен деңгейі

2. Бюджеттік жүйенін қызмет ету принциптері. Біртүгас және федералды мемлекеттердегі бюджеттік жүйенің ерекшеліктері

3. Бюджеттік қурылым. Бюджеттік қатынастар мен бюджстаралық байланыстар

4. Бюджеттік процесті ұйымдастырудың негізі. Бюджеттік процестердің кезеңдері

5. Бюджеттік жүйенің қызмет етуін құқықтық қамтамасыз ету

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

       1. Бюджеттік жүйенің түсінігі және экоиомикалық мазмұны. Бюджет түрлері мен деңгейі

 

Бюджеттік жүйе - мемлекеттің барлық қаржы жүйесінің  ма-ңызды құрамдық бөлігі болып табылады. Бюджеттік жүйе эконо-микалық категория ретінде мемлекеттің орталандырылған ақша қо-рын - бюджетті - қалыптасу мен пайдалану бойынша заңды, жеке тұлғалар мен аймақтар арасындағы барлығы қаржылық қатынас-тар, бюджеттік қалыптасу мен атқарудың әдіс-тәсілдері және сол қатынастарды басқару органдарымен танысты. Басқаша айтқанда, барлық деңгейдегі бюджеттер мен Қазақстан Республикасының ¥лттық қоры және экономикалық қатынастар мен құқықтық нор-маларға негізделген бюджеттік процесс пен бюджеттік қатынастар қосындысын бюджеттік жүйе деп түсіндіріледі.

2005 жылы қаңтар  айының 1 жұлдызында күшіне енгізілген  жаңа Бюджеттік кодекстің 6-бабына  сәйкес Қазақстан Республи-касының  бюджеттік жүйе құрамына келесі  бюджет түрлері мен деңгейлері  кіргізілген:

• республикалық  бюджеті;

• облыстық бюджеті, республикалық маңызы бар  қалалар мен астана бюджеті;

• аудан  бюджеті (облыстық маңызы бар қалалар  бюджеті). Бюджеттік заңнамаларға сәйкес бюджеттің барлық түрлері

мен деңгейлері дербес болып есептеледі. Бюджеттік  жүйе құры-лымында Төтенше мемлекеттік бюджет пен ¥лттық қор қарасты-рылады.

Елдің бюджеттік  жүйесінің орталық орнын келесі қаржы жыл-ға Қазақстан Республикасының  заңымен бекітілетін республика-лық  бюджет алады. Жаңа Бюджеттік кодекс бойынша республика-лық бюджет салықтық және басқа түсімдер арқылы қалыптасқан  және мемлекеттік биліктің орталық  органдарының функцияларын қаржымен қамту  және мемлекеттік саясаттың жалпы республика-лық бағыттарын іске асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры ретінде анықталған. Кодексте осыған сәйкес анықтамалар бюджеттің басқа түрлеріне де берілген. Олар жергілікті мемлекет-тік органдардың функцияларын қаржымен қамту және аймақтар мен аудандарда мемлекеттік саясатты іске асыруға арналған.

Республикалық және жергілікті бюджеттер негізінде  қалыпта-сатын және республикадағы төтенше немесе әскери жағдай кезін-де енгізілетін бюджетті Төтенше мемлекеттік  бюджет деп атайды. Мұндай бюджет тек  қана Қазақстан Республикасы Президентінің  Жарлығымен енгізіледі және күшін жояды, егерде ел аумағында төтенше немесе әскери жағдай жарияланса.

Қазақстан Республикасының  ¥лттық қор негізін мемлекеттің  қаржы активтері мен материалды емес активтердің мүлік түріндегі  басқа да активтері құрайды. Бұл қордың қаражаггары мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық даму тұрақтылығын қамту, қаржылық активтер мен басқа мүлік қорландыру, экономиканы шикізаттық сектордан тәуелділігін және сыртқы қолайсыз факторлардың әсерін томеидетуге арналған.

Бюджеттік жүйе қызмет атқаруының негізі келесі қаржылық қатынастары:

• мемлекеттің  кәсіпорындармен орталықтандырылған ақша қоры қалыптасу процесі жөнінде;

• мемлекеттің  өндірістен тыс саласының мекемелерімен  бюд-жет тарапынан қаржыландыру жөнінде;

• мемлекеттіц  халықпен бюджет кірісін қалыптасу  және әр түрлі өтемақы төлеу мен  әлеуметтік жәрдем жасау женінде;

• қаржы-банк жүйесінің мекемелері арасында (Қаржы  минис-трлігі, Ұлттық банк және т.б.);

• мемлекеттің  шетелдік мемлекеттермен.

Қаржылық  қатынастардың барлық бұл формалары мемле-кетпен реттеледі, жетілдіріледі және белгілі принциптер мен құқықтық нормалар негізінде басқарылады.

Бюджеттік жүйенін қызмет ету принциптері. Біртүгас және федералды мемлекеттердегі бюджеттік жүйенің ерекшеліктері

Қазақстан Республикасының  бюджеттік жүйесі ынтымақтық, толығу, бірізділік, басымдылық, шынайшылық, жайдарылық, де-рбестік, жауаптылық, тиімділік және нәтижелілік принциптерге негізделеді. Бұл принциптер арасында басты болып ынтымақтық және дербестік принциптері саналады, олар бюджеттік процесті ұйымдастырудың да негізгі принциптері болып саналады. Бюд-жеттік кодексте жоғарыда айтылған принциптердің әр біреуіне түсініктеме берілген.

Ынтымацтыц принцип - бюджеттік жүйеяің ұйымдастыру-экономикалық орталықтандыру дәрежесін көрсетеді. Ең толық түрде бұл принцип Кеңес Одағының бюджеттік жүйесінде бол-ды. Қазіргі қезеңде жергілікті билік органдарының дербестікке ие болғанына және оларға қаржылық ресурстармен билік жүргізу жөнінде бірсыпыра құқық берілгеніне байланысты ынтымақтық принцип босаңсытылып қалды.

Республика  аумағында әрекет жасайтын мемлекеттік  кірістер мен мемлекеттік шығыстар жалпы бірыңғай жүйесі бар екені  осы ынтымақтық принцип арқылы дәлелденеді. Бұл принцип бюджет-тік жоспарлау әдістемесі мен ұйымдастыру бірлестігіне және жос-парлау мен әлеуметтік-экономикалық болжамдау өзара байланы-сына кепіл береді. Осы принциптің негізінде заңнамалық, өкілдік органдар жағынан бюджет қаражаттарының қозғалысына тиімді бақылау жүргізіледі.

Бюджеттік жүйенің  ынтымақтық принципі бірыңғай құқықтық база, бірынғай бюджеттік жіктеу арқылы бюджеттерді сапқа тізу,

бюджеттік процесті іске асыруда бірыңғай шаралар пайдала-ну, статистикалық және қаржылық ақпаратқа қажетті бюджет-тік құжаттар формаларының бірлестігі, бірыңғай ақша жуйесі, бірыңғай әлеумеггік-экономикалық және салықтық саясатпен қамтамасыз етіледі. Бұл принципті қолданған бюджетті құрастыру мен бекітуде кебінесе артықшылығы бар бюджеттік баптардың болмауына әсерін тигізеді.

Толыгу  принципі - бюджеттер мен Ұлттық қорда республи-каның заңнамаларымен қарастырылған, объективті және сенімді көрсеткіштер негізіндегі кірістер мен шығыстар толық көлемінде болуын қадағалайды. Үкіметте бюджетте қарастырылғаннан басқа ешқандай да кірістер мен шығыстар болуы тиісті емес. Сонымен қатар, бюджет қаражаттарын пайдалануда есепке жатқызудың өзара талаптары мен талаптар құқығына жол беру жіберілмейді. Бюджеттің толығу принципімен бюджет-брутто мен бюджет-нет-то түсініктері байланысты. Бюджет-брутто мемлекеттің кірістер мен шығыстар бойынша барлық қаржы операцияларын көрсетеді. Ал бюджет-нетто тек қана бюджет баптарының қалдықтарын көрсетеді, яғни әр бап бойынша кіріс түсіруге жұмсалған шығын-дарды алғаннан кейінгі түсімдерді көрсетеді.

Қазіргі кезеңде  әлемдік тәжірибеде бұл принциптің лайық-тылығы шамалы деп есептеледі, себебі оны қолдаігу бюджетті қажетті  емес өз алдына бөлек болатын шығыстармен  толтыруы мүмкін. Қазақстанда мемлекеттік  қаржы құралдарын қалыптасуда орталықтырылған әдіс қолданады, сондықтан 1998 жылдан бастап барлық бюджеттен тыс қорлар жойылған.

Шынайшылың принцип деген бюджеттің қабылданған көр-сеткіштерінің республика мең аймақтардың әлеуметтік-экономи-калық дамуының ортамерзімді жоспарлары және ортамерзімді фискалдық саясаттың бекітілген параметрлері мен бағыттарға сәйкестігі. Сондықтан бюджет көрсеткіштерінің шынайшылығы экономика ахуалы және ондіріс көлемін объективтік бағалау мен әлеуметтік-экономикалық даму жоспарының макроэкономикалық керсеткіштеріне негізделеді.

Шынайшылық  принцип бюджет атқару жөнінде есеп беруді бүрмалауын болдырмау мен  жоюға қажет. Ол мемлекеттің қаржы

операцияларын әділетті көрсету мен бекітілген сомалар бюджет-тік белгілеулерге  пайдалануын қарастырады. Шынайшылық даму болжамдар мен бағдарламалар  көрсеткіштері және бюджеттік резер-втер барлығымен қуаттандырылған негіздегі  барлық кіріс көздері мен шығыс  бағыттары есептемелерімен дәлелденіп анықталады.

Бюджет жүйесінің жайдарылыц принципі бекітілген бюджет пән оны атқару есебі жөнінде бүдаралық ақпарат құралдарында жариялауын керек етеді. Бұл қоғам мүшелерінің әр біреуіне мемлекеттің болашақ кірістері мен шығыстары, әсіресе қаражат шығындарының негізгі бағыттарымен, оның ішінде әлеуметтік салаға арналған қаражаттар көлемімен танысуға мүмкіншілік бе-реді. Жайдарылық пршщиптің түсінігіне толығырақ сипаттаманы былай беруге болады - ол бюджеттік заңнамалар аумағындағы нормативтік-құқықтық актілер, бюджеттер мен оларды атқару жөніндегі есептер және фискалдық саясат жөнінде басқа да ақпа-раттарды міндетті түрде жариялау, бюджет процесінің ашықтығы мен мемлекеттік қаржы бақылау жүргізу.

Жергілікті  бюджеттердің жөнді мен тиімді іс-әрекетінің шарттары болып дербестік пен  теңгерулік табылады. Бюджеттер-дің дербестік принципі маңында олардың кірістері өздік қайнар көздерінің түсімдері арқылы қалыптасу мен сол кірістер көлемінде ғана пайдалану бағыттары анықталуы түсініледі. Бұл принципті қолдану әр деңгейдегі бюджеттер арасында түсімдерді тұрақты түрде бөлуін кірістіру мен олардың жүмсау бағыттарын анықтау және мемлекеттік басқарудың барлық деңгейлерін бюджеттік за-ңнама негізінде бюджеттіЬ процесті өз еркі іске асыруына құқық берумен қамтыладьи

Бұл принцип биліктііГФкні&ғгі және атқарушы органдарының аймақтар деңгейінде қаржьі ~ресурстарды пайдалану мен жүмсау жөніндегі құқықтарын бірсыпыра кеңітеді, себебі жергілікті бюд-жеттерді атқарған процесте қосымша алынған кірістерді жоғары деңгейдегі бюджетке қайтарып алуы мен жергілікті бюджеттер қосымша ресурстармен қамтылмаса оларға қосымша шығындар салуы жіберілмейді.

Бюджеттердің  дербестігін бюджет жүйесінің барлық буында-рының түсімдер кездері заңмен бекітілу мен бюджет құралдарын

әрбір деңгейдегі билік органдарының заңмен анықталған өкі-леттіктері негізінде пайдалану  құқықтары қамтиды. Барлық дең-гейдегі  бюджеттердің теңгерулігі бюджеттік-қаржы  саясатының қажетті талабы болуы  мүмкін. Мысалы, бюджеттерді қарасты-ру мен бекіткенде олардың тапшылықтарының  шекті мөлшері тағайындалуы мүмкін.

Бюджеттік жүйе қашанда болса тұрақты әрекетте болуы ке-рек, яғни бюджеттік құрылыста, бюджеттік процесте, бюджеттік процедуралар мен қатынастарда ешқандай дөрекі өзгерістерсіз. Бұл бірізділік принципке негізделеді. Ол принцип мемлекеттік басқару органдары бюдакеттік қатынастар аумағындағы бүрын қа-былданған шешімдерді сақтау қажеттілігін көрсетеді.

Кейбір уақытта  мелекетте экономиканың бөлек бір салалары немесе іс-әрекет салаларының бірінші кезекте дамуы қажетті бо-лады. Осыған байланысты ел немесе аймақтардың әлеуметтік-эко-номикалық дамуының басымдылықты бағыттары жасалады. Сон-дықтан, басымдылықтық принциптің түсінігі бюджеттік жүйеде бюджеттік процесті осы басымдылықты бағыттарға сәйкес іске асыруды білдіреді.

Бюджетті  жасаудан бастап, оны атқарумен аяқталуына дейін бюджеттік жүйе әрекеті  бюджет ресурстарын оңтайлы көлемінде  пайдалана отырып, бюджеттік бағдарламалар  паспорттарымен қарастырылған белгілі бір әсершіл нәтижеге жету қажеттілік та-лаптарға бағынады. Бұл тиімділік және нәтижелік принциптің мазмұнына сәйкес, себебі оның керек екендігі болып бюджеттік құралдардың бекітілген көлемін пайдалануда нәтижелі жетістік-терді қамтамасыз ету табылады.

Бюджеттік процестің  әрбір қатысушысы міндетті түрде  бюд-жеттік заңнамалар талаптарын орындауы тиіс. Сондықтан бюд-жеттік жүйеде жауаптылық принцип іске асуда, себебі бұл при-нциптің талабы - бюджеттік заңнаманы бұзғаны үшін бюджеттік процеске қатысушыларды жауапкершілікке тарту^

Жоғарыда  айтылған принциптер негізінде әр мемлекет өз бюджеттік жүйесін жетілдіреді, бірақ біртүтас және федералды мемлекеттердің бюджеттік жүйелерін ұйымдастыруда мемле-

кеттік құрылымына байланысты ерекшеліктер бар. Мемлекеттің федералдық жайластырушылығына үшбуынды бюджеттік жүйе сәйкес. Мұндай жүйенің маңында орталық бюджет (одақтық, федералдық), федерация мүшелерінің бюджеттері (республика, штаттар) және жергілікті бюджеттер кіреді. Біртүтас мемлекеттер-де екібуынды бюджеттік жүйе қолданылады — орталъщ (республи-калың) бюджет және жергілікті бюджеттер.

Федералды жайластырушылықты  мемлекеттерде бюджеттік жайластырушылық  бюджеттік федерализм принциптеріне  не-гізделеді. Федерализм басқару әдіс ретінде мемлекеттің барлық мүдделерін оның әрбір бөлімдерінің мүдделерімен тіркестіреді және аумақтардың өздеріне берілген сауалдарды шешу дербестігін  сақтай отырын, елдің бірлігі мен түтастығын қамсыз етеді.

Сондықтан, бюджеттік федерализмді федералдық билік пен үлт-мемлекеттік және әкімші-аумақтық билік арасындағы әрбір  деңгейдегі бюджет кірістерін оңтайлы, ғылыми-негізді бөлу мен олардың  шығындарын қаржыландыру себебіндегі  қатынастар деп анықтауға болады. Бюджеттік федерализм төменде көрсетілгендей негізделеді:

• федералдық бюджеттің бастаушы рөлін сақтап, аумақтық бюджеттердің дербестігінің  жоғары деңгейін қамтамасыз ету арқылы мүдделерді тіркестіруге;

• өрбір  буынның бюджеттер құқықтарының теңбе-теңдігі мен үшбуынды бюджеттік жүйе барлығына;

• аймақтарға қаржыңық жәрдем көрсету мен олардың да-муын теңестіру мақсатына федералдық бюджеттен болінген құралдардың көлемі есебінің мемлекеттің барлық субъек-тілеріне біріккен критерийлерді пайдалану.

Кірістерді  федералдық деңгейде орталықтандыру жалпы-мемлекеттік  экономикалық және әлеуметтік бағдарламаларды  орындау, мемлекет қаржыларының тұрақтылығын қамтамасыз ету мен аймақтар арасында қаржы ресурстарын қайта бөліс үшін өндіріледі. Кірістерді бюджеттер арасында бөлгенге дейін биліктің әрбір деңгейіне жүктелген өкілеттікке сәйкес олардың шығыстары шектелуі тиіс.

Федералды мемлекеттерде  жергілікті, бюджеттердің кіріс пен шығыстары федерация мүшелерінің бюджеттеріне, ал федера-ция мүшелері өз кірістері және шығыстарымен федералды бюд-жетке кірмейді. Біртұтас мемлекеттерде жергілікті бюджеттер өз кірістері және шығыстарымен республикалық бюджетке кір-мейді, яғни олар дербесті болады. Жоғары экономикалық және әлеуметтік тиімділікке жету үшін шығыстар неғүрлым жергілікті әкімші-аумақтық бірлікке жақын болуы қажет, себебі сол бірлік мүдделеріне жүмсалатын шығыстар.