Экзістэнцыяльны выбар: інтэрпрэтацыя паняцця ў беларускай культуры

              Экзістэнцыяльныя матывы ў творчасці Васіля Быкава

  Асаблівасць быкаўскай  прозы апошняга перыяду творчасці  характарызуецца ярка выражанай  экзістэнцыяльнай накіраванасцю,  у адрозненні ад ранняга перыяду,  дзе толькі нараджалася экзістэнцыяльная  тэматыка. У яго творчасці нават існуе ярка выражанае стылёвае і моўнае падабенства да экзістэнцыяльных твораў. Апавяданні Васіля Быкава не толькі, як і творы Сартра, Камю і Дастаеўскага напісаныя ў філасофскай форме, альбо ў форме прытчы, але маюць і аднолькавае сэнсавае гучанне, нават у назвах: “Мёртвыя без пахавання ” і сцяна ў Сартра і  “Мёртвым не баліць” і “Сцяна” ў Быкава, раман “Бедныя людзі” Дастаеўскага і апавяданне “Бедныя людзі” Быкава.

  Калі ранні перыяд  творчасці Быкава вызначаецца  рэалістычнасцю так званай лейтэнантскай  прозы, то проза 90-х і 2000-х  гадоў у сваёй метафарычнасці  і прытчавасці з'яўяляецца сімвалічнай, як і творы французскіх экзістэнцыялістаў. Асаблівае месца ў творчасці В.Быкава займае праблема свабоды. У апошнія гады Быкаў стварыў шэраг кароткіх апавяданняў, у якіх чалавек, альбо цэлая грамада пастаўлены ў сітуацыю, выйсце з якой вызначаецца ўласным выбарам. Быкаўскія героі заўсёды пастаўлены аўтарам у складаную сітуацыю паміж жыццём і смерцю. Сітуацыю, калі выбарам з'яўляецца рашэнне “быць чалавекам ці перастаць існаваць”.

  Праблема сваоды і  адказнасці ва ўмовах таталітарнай  сітстэмы – асноўная тэма апавяданняў  Быкава апошніх гадоў. Філасофскія  разважанні Васіля Быкава пра  свабоду маюць яка выражаную  экзістэнцыяльную накіраванасць  і сугучны з ідэямі Сартра  і Камю, але і маюць свае  адрозненні. Свабода ў разуменні  Быкава “найбольш маральна-фізічная  каштоўнасць, дадзеная кожнай  жывой істоце фактам яе нараджэння. Усё жывое і карыстаецца тою  каштоўнасцю, наколькі гэта мажліва  ў складаным заблытаным свеце  арганічнага існавання. Апроч хіба чалавека, якому мала прыроджанай свабоды. Каб у поўнай меры спазнаць і адчуць яе неабходнасць, яму наканавана прайсці праз хітраспляцены лабірынт жыцця, а то і застацца ў адным з яго тупікоў.”

  Быкаўская інтэрпрэтацыя свабоды звязана з неабходнасцю “зрабіцца часткай натоўпу”, каб потым вырвацца з яго. Калі ў чалавека не было вопыту страты свабоды, ён ніколі не адчуе яе значнасці. Для чалавека, на думку Быкава, важным з'ўляецца зрабіць для сябе асноўны выбар: пераадоліць залежнасць ад соцыуму шляхам творчай рэалізацыі і здзяйснення самаго сябе, альбо “прыстасавацца, каб дамагчыся безканфліктнага існавання”. Быкаўскі герой народжаны савецкай таталітарнай сістэмай, якая рабіла чалавека вінцікам у саім складаным механізме. У апавяданні Быкава “Перад канцом” стары гаворыць “Свабода гэта сімвал, філасофская катэгорыя. Свабода наогул. Народу яна без патрэбы, народ і ня ведае, што з ёй рабіць. Бо ён ніколі з ёй не меў справы. Народу патрэбна, каб над ім гаспадарылі, гэта ў ягонай крыві”. З праблемай свабоды ў Быкава непарыўна звязана іпраблема выбару. Выбар з'яўляецца заўсёды і выбарам самаго сябе, сваёй будучыні.   

  Герой апавядання “Труба”, які быў выпадкова запаеныў газавую тубу, выбірае больш не рухацца больш ні ў які бок. Яго выбар – застацца на адным месцы і сканаць. Для яго ўжо не важна, шукаюць яго, ці не, ці будзе турбавацца яго жонка, - ён прыйшоў да свайго лагічнага фіналу ў сваім жыцці.

Экзістэнцыяльныя героі  Быкава – ахвяры палітычнага абсурду  камуністычнай сістэмы, ахвяры сацыяльных абставін. У адрозненні ад Сартраўскіх герояў, не яны адварочваюцца ад соцыуму, а гэта соцыум адмаўляе іх. Пакінутыя сваім грамадствам, нават ганімыя ім, героі сутыкаюцца з адзінотай, “якая набывае формы трагічнай раз'яднанасці са светам”. Усялякія памкненні асобы ў такіх абставінах з'яўляюцца безвыніковымі, і чалавек страчвае надзею і адчувае безсэнсоўнасць існавання. Такім чынам, адчужанасць чалавека нараджае відавочны абсурд. Праблема чалавечага існавання ў быкаўскай прозе непарыўна звязана з катэгорыямі свабоды і выбару. Свабода для Быкава –“скіроўваецца ў бок абмежаванасці уплыву сацыяльнага фактара”. На думку аўтара, чалавек набывае ўласную годнасць і самасвядомасць толькі ў тым выпадку, калі аддзяляецца ад палітыкі і ад грамадства. Бунт быкаўскіх герояў часцей за ўсё праяўляецца ў ярка выражаным пратэсце супраць абставін і абсурду сістэмы, якія часцей за ўсё вымушаюць героя пастаянна змагацца, скончыць жыццё самагубствам, або ахвяраваць сабою, спадзяючыся на лепшую долю іншых людзей.

  Такім чынам, аналіз  творчасці аўтара дазваляе канстатаваць, што разуменне чалавека Быкавым  аналагічна разуменню чалавека  ў французскім экзістэнцыялізме. Праблема свабоды і выбара, прадстаўленыя  аўтарам, дазваляе ўбачыць у  асобе В.Букава самабытнага прадстаўніка  экзістэнцыяльнага напрамку і  далучыць аўтара да прадаўжальніка  французскай экзістэнцыяльнай традыцыі  ў беларускай літаратуры.