У У.Караткевіча добра
бачна экзістэнцыяльная накіраванасць
супрацьстаяння смерці жаданнем жыць.
Суб'ект ў творах Ж.П.Сартра, адчуваючы
блізкасць уласнай смерці, губляе сэнс
жыцця. У У.Караткевіча герой у падобнай
сітуацыі гэты сэнс знаходзіць. Для яго
значнымі з'яўляюцца нават некалькі хвілін,
мара пра тое, што можна пазбегнуць смерці.
Філасофская накіраванасць твора У.Караткевіча
з'яўляецца спецыфічнай ў адрозненні ад
сартраўскага экзістэнцыялізма. Гэта
ідэя калектывізму, годнасці, чалавечаага
гонару, у процілегласць эгаізму і індывідуалізму
Ракантэна і герояў “Сцяны” у Ж.П.Сартра.
Момант, на які варта звярнуць увагу –
гэта тое, што Выліваха гуляе са смерцю,
каб выратаваць астатніх, хоць ведае, што
нават, калі выйграе і зможа ўратаваць
іншых – ён памрэ.
Добра бачна, што
ва ўмовах экзістэнцыяльнага
выбару, ва ўмовах уплыву знешняй
сілы, якая імкнецца пераўтварыць
Гервасія ў аб'ект, да героя
прыходзіць асэнсаванне жыцця
і ён бачыць выйсце з сітуацыі.
Гервасій перастае быць аб'ектам
дзеяння і пераўтвараецца ў
суб'ект: “І ў гэты момант
Гервасій пачаў разумець нешта
такое, што пасяліла ў ягонай
душы парасткі несамавітай радасці…
Рабі нечаканае, рабі, як не
бывае, рабі, як не робіць ніхто, - і тады
пераможаш. Нават, калі ты слабы, як камар
пасярод варожага мора. Таму што чалавек
толькі тады чалавек, калі ён дзёрзка
рве панылае наканаванне і плюе на “спрадвечны”
закон”. А.Камю таксама сцвярджае, што
адзіная істота, якая існуе на зямлі і
“адмаўляецца быць тым, чым яна з'яўляецца
– гэта чалавек”. У.Караткевіч выказвае
гэтую думку праз словы Гервасія ў дыялогу
са смерццю
Караткевіч дадае
праз наступныя словы Гервасія
адну з грунтуючых думак сваёй
філасофіі: “Чалавек –быдла непаслядоўнае.
Таму ён і не быдла” Гэты
выраз з'яўляецца асноўным у экзістэнцыяльнай
накіраванасці твора, з яе акцэнтам на
чалавечым існаванні, дзеянні, метафізічным
бунце. У А.Камю можна ўбачыць сходную
думку: “Чалавек не дрэва сярод дрэў, ён
свабода, бунт”. Як зазначае ў творы У.Караткевіч:
“Неадольная” смерць не магла адолець
“боскай непаслядоўнасці чалавечай думкі.
Нават не боскай. Таму што чалавек часам
са звычайнага падзення ігральных касцей
робіць больш значныя высновы, чым Бог
з бясспрэчнага закону аб тым, што двойчы
два чатыры”. Праблема існавання Бога
– гэта яшчэ адно філасофскае пытанне,
якое разглядае У.Караткевіч у сваёй аповесці.
У.Караткевіча сапраўды можна назваць
атэістычным экзістэнцыялістам, таму
што ён адмаўляе існаванне Бога. Яшчэ Дастаеўскі
зазначаў, што “калі Бога няма – усё дазволена”.
Параўноўваючы, можна ўзгадаць словы А.Камю:
“Калі Бога ўжо няма і ніхто не вызначае
наша быццё, чалавек павінен асмеліцца
на дзеянне, каб існаваць. Як зазначае
В.Ерафееў, развіццё канцэпцыі богаадступніцтва
ў экзістэнцыялізме мае тры ступені:
- Герой фармулюе пэўны светапоглядны тэзіс, які ставіць пад сумненне альбо адмаўляе існаванне Бога і, як вынік, патрабуе перагляду сэнса чалавечага існавання;
- Герой жыве адпаведна гэтаму тэзісу, але разумее з цягам часу, што не ўсё дазволена;
- Крушэнне героя і развенчванне тэзіса.
Увогуле, у сваіх творах
Караткевіч часта сумняваецца ў боскім
існаванні, што бачна праз маналог Гервасія
перад смерцю:
“Божа зямлі маёй, - сказаў
Выліваха. – Нялітасцівы і жорсткі, калі
ты ёсць. Нядбалы і сонны. Што б ні было,
як бы ты не здзекваўся з яе – я ўсё ж веру
табе. Таму што воляй тваёй я нарадзіўся
тут, дыхаў яе паветрам, піў яе ваду, еў
яе хлеб і цалаваў жанчын. Які б ты ні быў
– я бласлаўляю гэты твой адзіна разумны
ўчынак. “
У некаторых сваіх
творах Караткевіч увогуле зазначае,
што Бога не існуе: “Калі б
ён існаваў – ён не дазволіў бы такога
здзеку з нас” – гаворыць Алесь Загорскі
ў рамане “Калсы пад сярпом тваім”. У.Караткевіч
звяртае ўвагу на існаванне Бога, як унутранага
закона чалавека. Выліваха гаворыць, што
“чалавек носіць сваё неба з сабою” і
вызначае што “людзі бываюць бруднейшыя
за свінню і чысцейшыя за анёла”. Існаванне
Бога Гервасій звязвае з тым, што чалавек
не ўмее жыць і шукае выратавання ў Бога.
Пісьменнік падступаецца да богашукальніцтва.
Аднак, у адрозненне
ад экзістэнцыяльных матываў
богаадступніцтва, чалавек у творы
Караткевіча не губляе сэнс
жыцця, адмаўляючы Бога і спрадвечны
закон. Шчасце і каханне не
з'яўляюцца для яго недасягальнымі
катэгорыямі існавання. І, таксама,
адметна тое, што ў адрозненні
ад экзістэнцыяльнага бунту, дзе
чалавек застаецца адзін перад
тварам абсурда, бунт у У.Караткевіча
з'яўляецца калектыўным і аб'ядноўвае
ўсіх людзей супраць абставін. Такая адметнаць
звязваецца з асаблівасцямі беларускага
менталітэту, нацыянальнага характару
і гістарычнымі ўмовамі развіцця беларусаў.
Такім чынам, на аснове аналізу
твораў французскіх экзістэнцыялістаў
і аповесці У.Караткевіча добра бачна,
што твор “Ладдзя роспачы” уключае ў
сябе вялікі пласт экзістэнцыяльных ідэй,
але мае свае асаблівасці. Экзістэнцыяльны
герой У.Караткевіча, у адрозненні ад герояў
Ж.П.Сартра і А.Камю перад тварам смерці
не губляе, а знаходзіць сэнс жыцця, бо
для французскіх экзістэнцыялістаў жыццё
ў пераважнай большасці абсурдна, а для
У.караткевіча нават смерць з'яўляецца
дарам знаходжання сябе, свайго кахання,
сэнсу свайго жыцця. Таксама ў творы У.Караткевіча
прасочваецца ідэя калектыўнага бунту
ў супрацьлегласць індывідуальнаму бунту
французскіх экзістэнцыялістаў. Тут ідэя
У.Караткевіча вельмі блізкая да гуманістычных
ідэй А.Камю, але асаблівасць думкі Караткевіча
ў тым, што чалавек у любых абставінах,
нават перад тварам смерці, звязаны з грамадствам,
і не з'яўляецца адчужаным індывідам, а
аб'ядноўваецца разам з іншымі супраць
абсурднасці смерці. Акрамя таго, пытанне
існавання Бога ў творы вырашаецца праз
маральныя асновы грамадства. Існаванне
Бога не адмаўляецца ўвогуле, а дзейнічае
як унутраны маральны закон ,што цесна
звязваецца з асаблівасцю гістарычнага
развіцця беларусаў.
Робячы гэтыя высновы,
можна слушна зазначыць, што
ступень пранікнення экзістэнцыяльных
ідэй у творы Уладзіміра Караткевіча
“Ладдзя роспачы” даволі высокая
Разнастайнасць экзістэнцыяльных
ідэй у аповесці дае магчымасць
паказаць, што творчасць У.Караткевіча
не толькі ўключае ў сябе
пэўныя экзістэнцыяльныя матывы,
але з'яўляецца больш разнастайнай
і багатай, дзякуючы сваёй спецыфіцы.
Асаблівасці экзістэнцыяльнага
суб'екта ў творчасці М.Гарэцкага
У апошні час імя
Максіма Гарэцкага таксама звязваецца
са станаўленнем і развіццём
беларускай прозы, якая пачынае
закранаць не толькі агульначалавечую
тэматыку, але і ставіцца да
філасофскага асэнсавання ўнутранага
стану чалавека. Трэба адзначыць,
што літаратурны працэс таго
часу наогул пачынае набываць
антрапалагічную накіраванасць.
У творах М.Гарэцкага
відавочна прасочваюцца пэўныя
экзістэнцыяльныя матывы, скіраваныя
на пошук сэнсу чалавечага
быцця і ўсведамлення чалавека
як суб'екта гэтага быцця. Несумненна,
існуе патрэба адказаць на
пытанне, якім чынам мы можам
гаварыць пра экзістэнцыяльную
накіраванасць твораў М.Гарэцкага,
калі экзістэнцыяльная школа
як спецыфічная плынь у філасофіі
і менавіта ў літаратуры вызначалася
толькі ў сярэдзіне 20 стагоддзя,
была звязана ў першую чаргу з імёнамі
А.Камю і Ж.П.Сартра і, безумоўна, ніякім
чынам не магла паўплываць на творчасць
маладога аўтара.
Французскія экзістэнцыялісты
абапіраліся ў сваіх пошуках
на творы вялікага рускага
пісьменніка Ф.М.Дастаеўскага і
лічылі яго сваім папярэднікам
у філасофскім асэнсаванні чалавечага
быцця. Неабходна падкрэсліць,
што М.Гарэцкі таксама вельмі
цікавіўся творчай спадчынай
Ф.М.Дастаеўскага і працягваў
развіваць яго ідэі ў сваіх
творах, спрабаваў адказаць на “праклятыя
пытанні”, пастаўленныя пісьменнікам.
Асноўнымі тэмамі
экзістэнцыяльных твораў з'яўляецца
экзістэнцыяльная праблема выбару
і адказнасці чалавека за свае
ўчынкі, філасофскае асэнсаванне
паводзін чалавека ў розных
небяспечных сітуацыях (у тым
ліку і на вайне) праблема
адчужанасці чалавекаж. Усе гэтыя
тэмы ў тым ці іншым выглядзе
прысутнічаюць у творчай спадчыне М.Гарэцкага.
Асаблівую ўвагу аўтар надае пытанню чалавечых
хістанняў у складаны час рэвалюцыйных
падзей. Яшчэ адін экзістэнцыяльны кірунак
творчасці Гарэцкага – гэта праблема
чалавечай творчасці. Такія творы, як “Дзве
душы”, “На імперыялістычнай вайне”,
“Ціхая плынь”, “Антон”, з'яўляюцца яскравым
прыкладам экзістэнцыяльнай накіраванасці
творчасці пісьменніка.
Літаратурныя героі
амаль заўсёды увасабляюць жыццёвы
вопыт аўтара. Але ў творчасці
М.Гарэцкага гэта тэндэнцыя выражана найбольш
яскрава. Пісьменнік не адасабляе свайго
героя ад сваіх уласных перажыванняў і
пачуццяў.
Як справядліва адзначае
літаратуразнаўца Ціна Палынская:
“Аповесць “Дзве душы” з'яўляецца
адной з самых “загадкавых”
твораў у спадчыне, гэта рэч,
якую паводле сваёй унутранай
сутнасці без агаворак трэба
аднесці да філасофскай прозы,
якой па зразумелых прычынах
у нас да гэтага не было…”
Асэнсаванне М.Гарэцкім чалавека
як суб'екта гісторыі дае падставу
для больш падрабязнага аналізу
яго твораў з экзістэнцыяльнага
пункту гледжання і эксплікацыі
экзістэнцыяльнага суб'екта ў
творчасці аўтара. Паспрабуем вылучыць
на прыкладзе аповесці “Дзве душы” некаторыя
з тэм, якія характэрны для экзістэнцыяльнай
філасофіі і зрабіць параўнальны аналіз
суб'екта ў творчасці аўтара з суб'ектам
французскай экзістэнцыяльнай прозы.
Такім чынам, на прыкладзе галоўнага героя
аповесці “Дзве душы” Ігната Абдзіраловіча
можна паспрабаваць выявіць асаблівасці
экзістэнцыяльнага суб'екта ў творчасці
Гарэцкага.
Ігнат Абдзіраловіч з'яўляецца
яскравым прыкладам экзістэнцыяльнага
суб'екта, асаблівасцю якога з'яўляецца
супрацьстаянне соцыуму, тагачаснаму
парадку і рэвалюцыйнай жорсткасці, іншымі
словамі, ён супраціўнік усяго навакольнага
свету. Аднак, як і герой Сартра Ракантэн,
Абдзіраловіч адказваецца ад дзеяння.
Вельмі складанай для яго з'яўляецца праблема
выбару і адказнасці за гэты выбар.
Менавіта таму герой
доўгі час не можа вызначыцца
ў сваёй пазіцыі ў гэтым
пастаянна зменлівым свеце, яго
істота дваіцца, падзяляецца на дзве
палярныя часткі, якія супрацьстаяць адна
адной.
Першае падваенне
ў душы Ігната Абдзіраловіча
адбываецца, калі ён разумее, што
яго каханая Алечка багацейшая
за яго і сацыяльная няроўнасць
маладых людзей з'яўляецца перашкодай
для іх кахання. Абзіраловіч
адчувае сябе па-за межамі пануючага
ладу жыцця: “Ён пачуў прыкрасць
і боль, адылі супакоіў сябе, што вінават
гэты буржуазны лад жыцця, а яна не вінавата.”
Трэба ўзгадаць, што экзістэнцыяльная
філасофія ўзнікла як супрацьстаянне
буржуазнаму ладу жыцця і экзістэнцыялісты
спрабавалі супрацьстаўляць гэтаму
ладу чалавека, як суб'екта сацыяльных
зносін.
Суб'ект дзеяння ў
творах М.Гарэцкага – гэта
амаль заўсёды інтэлігент, выхадзец
з вёскі, які адарваны ад
свайго асяроддзя. Падваенне і
адчужанасць ў душы герояў
Гарэцкага зя'яўляецца таму, што
яны нібы звісаюць паміж двух
сацыяльных пластоў.
Абдзіраловіч – “мужык
у панах, але са своеасаблівым
лёсам”. Справядліва будзе адзначыць,
то пазіцыя Абдзіраловіча – гэта пазіцыя
экзістэнцыяльнага суб'екта, але трэба
дадаць – пасіўнага суб'екта. У творах
французскіх экзістэнцыялістаў суб'ект
заўсёды займае альбо актыўную пазіцыю
асобы, якая дзейнічае (доктар Ріэ з “Чума”
А.Камю), альбо пасіўную пазіцыю сузіральніка
(Антуан Ракантэн “Млосць” Ж.П.Сартра).
Як было адзначана вышэй, Абдзіраловіч
больш нагадвае Ракантэна сваёй абыякавасцю
да ўсялякага дзеяння і імкненнем да пастаянных
разважанняў, што вельмі характэрна для
экзістэнцыяльнага суб'екта такога тыпу.
Пастаянныя разважанні
пра асабістыя змены, але немагчымасць
удасканаліцца ў сваёй пазіцыі – спецыфічная
асаблівасць экзістэнцыяльнага суб'екта
ў творчасці М.Гарэцкага. Калі героі Сартра,
разважаючы, знаходзяць выйсце з сітуацыі
ці могуць дасканала акрэсліць свой выбар,
прааналізаваць свае паводзіны, то герой
Гарэцкага не можа зрабіць свой выбар
і ўзяць за яго на сябе адказнасць.
Для экзістэнцыяльнага героя ў творчасці
Гарэцкага найбольш характэрна перажыванне
разладу са светам, разладу с самім сабою.
Яго героі перыжываюць быццё смерці.
Неабходна ўдакладніць,
што вобраз Ігната Аьдзіраловіча
з'яўляецца неадназначным. Аўтар
не толькі хацеў паказаць нейкую
адну асобу, суб'екта ў плыні гісторыі.
Абдзіраловіч – гэта зборны вобраз беларускага
народа, з яго ярка выражанай грамадскай
сутнасцю, гэта персаніфікацыя агульнанацыянальнага
ў асобным чалавеку як прадстаўніку народа.
Стрыжнёвая лінія
твора М.Гарэцкага – гэта барацьба
героя за сваю ўнутраную цэласнасць
ў складаных умовах часу. Вызначальнымі
характарыстыкамі экзістэнцыяльнага
суб'екта ў аповесці М.Гарэцкага “Дзве
душы” з'яўляецца адказ суб'екта ад
уласнага выбару, неакрэсленасць уласных
пазіцый, адчужанасць ад навакольнага
свету, вынікам чаго з'яўляецца падваенне
душы героя, так званы стан двудушнасці.
Для экзістэнцыяльнага героя характэрны
пастаянны самааналіз, які яскрава прасочваецца
праз сувязь перажыванняў героя з рэальнымі
аўтарскімі перажываннямі. Галоўнай адметнасцю
экзістэнцыяльнага суб'екта ў М.Гарэцкага
з'яўляецца яго атаясамліванне з усім
народам, з нацыяй. Аўтарам закранаецца
вельмі важнае пытанне не толькі пра месца
чалавека сярод людзей і асэнсаванне ім
свайго быцця, але пытанне пра месца беларускага
народа сярод іншых народаў. Унутраны
стан героя атаясамліваецца са становішчам
беларускай нацыі на канкрэтным этапе
яе развіцця. Двудушнасць з'яўляецца не
толькі праявай канфлікту паміж суб'ектам
і асяроддзем, але канфліктам з самім сабой,
што адлюстроўвае яго асаблівае светаўспрыманне.