Тұтыну бағалар индексінің құрамындағы импортталатын тауарлар бағасы индексін есептеу әдістемесі

13. Жоғарыда  тізбектелген ақпараттық ағыстар негізінде ТБИ-имп есептеу үшін айқындамалар анықталады.

Баланс ресурстарының  деректері негізінде және тауарлардың  импорттық тәуелділігін ескере отырып тізімге айқындамалар қосылды, олар бойынша:

1) елдің ішкі  нарығы ресурстары көлемінің  80%-дан астамы импорт есебінен құрылады;

2) ішкі нарық  ресурстары отандық өндіріс және  импортпен көрсетілген және олардың  ел ішіндегі тұтыну көлемі  экспорттан асады деген шарт  орындалады;

3) импорттың  үлес салмағы 20%-дан кем, себебі  тауарлар ресурсы отандық өндіріс есебінен қамтамасыз етіледі.

ТБИ-имп есептеу  үшін толық айқындама тізімі ТБИ  құрайтын азық-түліктердің 15 санатын  және азық-түлік емес тауарлардың 40 санатын қамтиды. Тізім 1-қосымшада  көрсетілген.

2,3 және 4-қосымшаларда  Баланс қорларында ақпараттың алуы және импорт үлесін анықтау кезінде оны қолдануға байланысты ТБИ-имп позициялар тізілімін топтастыру ұсынылған:

1) 2-қосымша – Баланс  қорларының позициясына сәйкес  келетін ТБИ-имп позицияларының  болуы;

2) 3-қосымша – Импорт  үлесін анықтау үшін қосымша есептеуді қажет ететін Баланс қорларындағы позициялардың болуы;

3) 4-қосымша – Баланс  қорында деректердің болмауы  және олар бойынша баламалы  ақпарат көздеріне импорт үлесін  сараптамалық есептеу жүзеге  асырылатын.

Ішкі нарық қорларында 100% және 0% импортты құрайтын ТБИ-имп позицияларын есептеусіз топтау жүргізіледі.

ТБИ-ға кіретін  қызметтер ТБИ-имп есебіне кірмейді, себебі олар ел ішінде өндіріледі деп  есептелінеді, яғни импорттық қызметтерді  тұтыну үлесі нөлге тең болып  есептеледі.

14. Жоғарыда  көрсетілген ТБИ-имп есептеу үшін қолданылатын статистикалық көрсеткіштер әртүрлі дезагрегация жүйесіне сәйкес стандартты жіктеуіштер негізінде құрылған. Баланс ресурстарын құру үшін ӨБИ, АШБИ және ИМТБИ салалық жіктеуіштері:

1) ӨӨСЖ –  ведомстволық өнеркәсіп өнімдерінің статистикалық жіктеуіші;

2) АШӨСЖ –  ведомстволық ауыл, орман және  балық шаруашылығы өнімдерінің  статистикалық жіктеуіші;

3) СЭҚ ТН –  Кедендік одақтың сыртқы экономикалық  қызметтің тауар номенклатурасы  болып табылады.

Тұтыну бағасының  индексі МЖТЖ – ведомстволық мақсаттар бойынша жеке тұтыну жіктеуіші бойынша жіктеледі, үй шаруашылығымен жүзеге асырылатын түпкілікті тұтыну шығыстарын жіктеу үшін арналған. ТБИ тармақтары және қарапайым агрегаттары МЖТЖН – тауар жайғасымының  номенклатурасына бөлшектенеді.

ТБИ-имп құруда және пайдалану кезінде деректер үйлесімдерін қамтамасыз ету үшін иерархиялық  құрылым ТБИ-ге сәйкес ТБИ-имп есептеу үшін ақпараттық ағындар сәйкестігінің кестесі (бұдан әрі – Сәйкестік кесте) құрылады.

Үйлесімдік  кестеде ТБИ-имп МЖТЖН әрбір айқындамасына сәйкес ӨӨСЖ (АШӨСЖ) және СЭҚ ТН (КСБИ) бойынша жіктелген тиісті айқындама таңдалады. ТБИ-имп бір айқындамасына ӨӨСЖ (АШӨСЖ) немесе СЭҚ ТН (КСБИ) бірнеше айқындамалары сәйкес келуі мүмкін.Үйлесімдік кестеге олардың барлығы кіреді және оларды есептеуде пайдалану кезінде алдын ала агрегациялау алгоритмі анықталады.

5-қосымшада үйлесімдік  кестесінің мысалы көрсетілген.

 

 

4. Тұтыну бағалар  индексінің құрамындағы импортталатын  тауарлар бағасы индексін есептеу  тәртібі

 

15. ТБИ-имп құрылуы  екі деңгейден тұрады.

Алдын-ала отандық кәсіпорындармен  өндірілген және импортпен түскен тауарлардың  үлесін және ТБИ-имп есептеуінде  олардың «шартты» үлес салмағын анықтау.

Отандық және импорттық өндіріс  тауарларының үлес салмағын ( ) анықтау үшін (3) формула қолданылады. ТБИ-имп есептеулеріндегі базистік қаңтар-желтоқсан Баланс қорлары мәліметтері негізінде үлес салмағы анықталады. ТБИ-имп позициялары бойынша Қор балансының бастапқы деректері осы әдістеменің 2-4-қосымшаларында көрсетілген топтамаларға сәйкес алгоритмге сай анықталады.

ТБИ позициялар салмағына  сәйкес және есептелген үлестер негізінде  отандық және импорттық тауарлардың  «шартты» салмағы ( ) анықталады. Есеп (4)  формуласы бойынша анықталады.

ТБИ-имп есептерінде отандық және импорттық өндіріс тауарларының «шартты» салмағы және импорттың үлесі есепті жылда өзгеріссіз қалады.

16. ТБИ-имп тікелей есебі  ай сайын келесідей тәртіпте  жүргізіледі: 

1) Сәйкестік кестесіне  сәйкес ТБИ (АШБИ), ИМПБИ ( КӨТБИ)  ақпараттық массивтерінен қалыптасқан салыстырмалы бағалық анықталады ( ). Салыстырмалы бағалық – бұл мыңдық үлесте айқындалған баға өзгерісі. ТБИ-имп жеке позициялары үшін шығыс салыстырмалы бағалық бастапқы деректері сәйкестік кестесімен берілген алгоритмге сәйкес айқындалады.

Салыстырмалы бағалық  және «шартты» салмақ ескеріліп құрылымдық салыстырмалы бағалық анықталады ( ). Құрылымдық салыстырмалы бағалық – агрегат салмағын ескеретін салыстырмалы бағалық:

_f ;

_f

_f              (11)

2) отандық және  импорттық тауарлар өндірісінің  құрылымдық салыстырмалы бағалығының  сомасы анықталады және оны  кейіннен қалыптау (қайта есептеу)  үшін ТБИ бойынша құрылым салыстырмалы бағалық мәнімен салыстырылады.

Қайта есептеу коэффиценті ( ) (10) формуласымен, ТБИ бойынша құрылымдық салыстырмалы бағалық және импорттық пен отандық өндірісі тауарының құрылымдық салыстырмалы бағалық қатынасы бойынша есептеледі - .

3. импорттық және отандық өндірісі тауарларына құрылымдық салыстырмалы бағалықты қалыпқа келтіру оларды шыққан коэффицентке көбейту арқылы ( ) жүргізіледі:

             (12)

4) импорттық  және отандық өндірістің тауарлары  бағасының өзгеруінің қалыптанған  мәні қалыптанған құрылымдық  салыстырмалы бағалық және «шартты»  салмақтың қатынасымен анықталады:

            (13)

Алынған шама i_Nimp  – нақты позиция үшін ТБИ құрамындағы импорттық өндіріс тауарлары бағасының өзгеруін сипаттайтын ТБИ-имп мәні болып табылады.

«Жарма» позициялары  бойынша ТБИ-имп есептеудің жете бірізділігі алмаспайтын кесте  мысалымен Әдістеменің 5-бөлімінде көрсетілген.

17. ТБИ-имп есебі  барлық агрегацияның жоғары тұрған  сатылары және жалпы (13) формула  бойынша жеке позициялары арқылы  салыстырмалы баға құрылымының  және салмақтың сәйкес агрегатқа  кіретін қалыптанған сомма негізінде есептеледі.

Егерде импорттық тауарлар өндірісінің бөлігі 100%, ал отандық өндіріс 0% болса, онда есепте ТБИ массивінен салыстырмалы баға қатысады. Яғни, ТБИ нақты мағынасы импорттық немесе отандық өндіріс тауарының толық өзгерісі ретінде қабылданады және тауарлар тобының соммасы есептеледі.

18. ТБИ-имп есебі  есепті айдың индексін өткен  аймен салыстыру арқылы жүзеге  асырылады.

Айлық индекстерді  есептеу өткен жылдың желтоқсанына тізбектеу әдісі арқылы, яғни өткен  жылдың желтоқсанына есепті айдың индексіне  көбейту арқылы есептеледі.

Сараптау үшін қолданылатын, бағалар индексінің уақыт  аралығындағы бар айырмашылықтар арқасында  ТБИ-имп есебі өткенді ескеру арқылы жүреді.

19. ТБИ-имп тізілімі, Қорлар  балансындағы ақпараттың бар  болу бойынша топтамаларға сәйкес  позициялар бойынша импорт үлесі және оларды анықтау алгоритмі. Сәйкестендіру кестесі белгіленген тәртіпте бекітілетін статистикалық ақпараттың біріктірілген деректер базасындағы деректерді Қайта өңдеу тапсырмасына қосылады.

Көрсетілген ақпараттық ағымдарды қайта қарау келесі түрде жүргізіледі:

1) ТБИ-имп тізіміне (1-қосымша)  және ақпараттың бар болуы  бойынша оның топтамаларына (2-4-қосымша)  есептеу үшін қолданылатын Қорлар  балансының позицияларын кеңейту,  қысқарту жағдайында өзгерістер  енгізіледі;

2) ТБИ-имп «шартты салмақтарын» есептеу үшін импорт үлесі жыл сайын өткен жылғы ішкі нарық қорларының мөлшері туралы орташа жылдық деректерді жариялағаннан кейін көкейкестендіріледі;

3) Сәйкестендіру кестесі  ТБИ-имп позициялар тізімін өзгертумен  бір мезгілде және есептеуге  қолданатылатын (ТБИ, АШБИ, ИМТБИ, КСБИ) тиісті баға индекстерін құру үшін ақпараттық ағымдарды алмастыру жағдайында қаралады;

4) ТБИ-имп «шартты салмақтары»  көкейкестендірілген импорт үлесі  және ағымдағы жылға анықталған  ТБИ есептеуге оның салмақтық  компоненттері негізінде жыл сайын қайта есептеледі. Қайта есептеу Әдістеменің 15-тармағының алгоритіміне сәйкес есептеудің жаңа базистік кезеңіне көшу сәтінде жүргізіледі.

Белгіленген тәртіптегі өзгерістер статистикалық ақпараттық мәліметтердің біріктірілген қорын жүргізу және құру Тапсырмасының ұсыну кестесіне сәйкес мерзімде ТБИ-имп құрудың автоматтық бағдарламасын жүргізу үшін «АЕО» РМК-ға жеткізіледі.

 

 

5. Тұтыну бағалар  индексінің құрамындағы импортталатын  тауарлар бағасы индексін есептеу  мысалы

 

20. Есептеу мысалында келесідей қысқартулар қолданылады:

1) ҚР тауары  – есептеудегі отандық өндіріс  тауар туралы ақпарат беретін позиция;

2) ИМП-тауары  – республикаға келетін импорттық  тауарлар туралы ақпарат беретін позиция;

3) Қорлар балансы  – «Қорлар және өнімдер (тауарлар) мен шикізаттардың жекелеген түрлерін пайдалану балансы» статистикалық бюллетені қолданылады;

4) ТБИ – тұтыну  бағаларының индексі;

5) ӨБИ – өнеркәсіп  өнімдерін өндіру бағаларының  индексі;

6) ИМПТБИ –  импорттық өнімдер түсімі бағаларының  индексі.

21. ҚР-тауар және ИМП-тауарының мөлшерін анықтау үшін мәліметтер «қорлар», «өндіріс», «импорт» тармақтарында берілген. Қорлар балансы және олардың үлес салмағы «қорлар» тармағында анықталады:

1-кесте

ҚР-тауарының  және ИМП-тауарының мөлшерін есептеу

Қорлар балансындағы позициялар	Қорлар	Өндіріс	Импорт
Күрішті қосқанда жарма	71200	63215	7985
оның ішінде күріш	52219	46015	6204
Мәліметтердің айырмашылығы	18981   (71200-52219)	17200  (63215-46015)	1781  (7985-6204)
01112200 «Жармалар» позициясындағы мөлшер		ҚР-тауар = 0,9062 (17200/18981)	ИМП-тауар = 0,0938  (1781/18981)

22. Табылған  мөлшер бойынша ҚР-тауарының және  ИМП-тауарының ТБИ салмағымен  сәйкес позициялар бойынша «шартты»  салмақ анықталады:

2-кесте

ҚР-тауарының  және ИМП-тауарының шартты салмағын есептеу

Коды	Атауы	Қорлардағы  үлесі	ТБИ-ғы салмақ
А	Б	1	2
01112200	Жармалар		0,00387
	ИМП-тауар	0,9062	0,00351  (0,00387*0,9062)
	ҚР-тауар	0,0938	0,00036  (0,00387*0,0938)

23. Есептік айға  нақты салыстырмалы баға: ТБИ  – позициялар бойынша толығымен,  ӨБИ – ҚР-тауарларының позиялары бойынша, ИМПТБИ – ИМП-тауарларының позициялары бойынша анықталады.

Олардың салмағы  ескеріліп құрылымдық салыстырмалы бағалық анықталады:

3-кесте

Құрылымдық  салыстырмалы бағалық есебі 

Коды	Атауы	ТБИ салмағы	Нақты салыстырмалы бағалық	Құрылымдық салыстырмалы бағалық
А	Б	2	3	4=2´3
01112200	Жармалар	0,00387	1,0454	0,004046
	ИМП-тауар	0,00351	1,0135	0,003557
	ҚР-тауар	0,00036	0,9666	0,000348

Бағалар индексінің нақты мәні пайдаланылатындықтан ТБИ (3б.) позициясы бойынша салыстырмалы бағалық ТБИ және ИМПТБИ бойынша салыстырмалы бағалық орташа мөлшері болып табылмайды. Яғни орташа мән құрамды мән болуы тиіс деген шарт орындалмайды. Мысалға: .

Тиісінше, ҚР мен  – ИМП тауарға құрылымдық салыстырмалы бағалық жиынтығы (4 гр. - 0,003905 = 0,003557+0,000348) ТБИ бойынша құрылымдық салыстырмалы бағалыққа тең емес (=0,004046).

ҚР тауар  және ИМП тауарларға құрылымдық салыстырмалы бағалықты қалыпқа келтіру жүзеге асырылады. Қалып коэффициентін  қалпына келтіру ҚР тауар және ИМП тауарларына құрылымдық салыстырмалы баға сомасына ТБИ жиынтығы бойынша нақтылы құрылымдық салыстырмалы бағалық қатынасымен анықталады.