Тұтыну бағалар индексінің құрамындағы импортталатын тауарлар бағасы индексін есептеу әдістемесі

Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі төрағасының  2012 жылғы «30» наурыз  
№ 83 бұйрығына қосымша

 

 

 

 

 

Тұтыну бағалар  индексінің құрамындағы импортталатын  тауарлар бағасы индексін есептеу ӘДІСТЕМЕСІ

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Астана, 2012

Кіріспе

 

Тұтыну бағалар индексінің құрамындағы импортталатын тауарлар бағасы индексін есептеу әдістемесінде (бұдан әрі – Әдістеме) қолданыстағы статистикалық байқаудың нәтижелері бойынша қалыптастырылған ресми статистикалық деректерді пайдаланумен тұтыну бағалар индексінің құрамындағы импортталатын тауарлар бағасы индексін есептеу тәртібі сипатталған.

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2010 жылғы 31 желтоқсанда № 1498 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің 2011-2015 жылдарға арналған Стратегиялық жоспарының 3-бөлімі 1.1 іс-шаралар мақсатының 1-тармағын, статистикалық әдіснаманы және құралдарын жетілдіру бөлігінде, іске асыру әдістемені әзірлеу үшін негіз болып табылады.

Әдіснамалық негіз ретінде тұтыну бағасы индексінен немесе баламалы баға индексінің туындыларын, сонымен қатар субагрегатты көрсеткіштерін құрастыру саласында (Нұсқаудың 13.24-13.37 т.т) Халықаралық еңбек ұйымымен, Халықаралық Валюта Қорымен, Экономикалық ынтымастық және даму ұйымымен, Еуропа қоғамдастығының статистикалық бюросымен, Біріккен Ұлттар Ұйымының Еуропалық экономикалық комиссиясымен, 2007 жылғы Дүниежүзілік Банкімен бірлесе шығарылған «Тұтыну бағаларының индексі жөніндегі нұсқау: теория және тәжірибе» (бұдан әрі – Нұсқау) стандарттары мен кеңестері болып табылады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Мазмұны

 

1.	Жалпы ереже .......................................................................................	4
2.	Теориялық әдістер және есептеу тәсілдері .......................................	4
3.	Бастапқы деректер және есептеу үшін позициялар тізілімі .......	8
4.	Тұтыну бағалар индексінің құрамындағы импортталатын тауарлар бағасы индексін есептеу тәртібі ........................................	10
5.	Тұтыну бағалар индексінің құрамындағы импортталатын тауарлар бағасы индексін есептеу мысалы.......................................	12
6.	Тұтыну бағалар индексінің құрамындағы импортталатын тауарлар бағасы индексінің есептеу әдістемесіне 1-қосымша «Импортталатын құрамдыны  бағалау үшін тұтыну бағалар индексінің позициялар тізілімі» ........................................................	16
7.	Тұтыну бағалар индексінің құрамындағы импортталатын тауарлар бағасы индексінің есептеу әдістемесіне 2-қосымша «Қорлар балансында бар  ақпарат бойынша тұтыну бағалар индексінің құрамындағы импортталатын тауарлар бағасы индексі позицияларының тізілімі».....................................................	19
8.	Тұтыну бағалар индексінің құрамындағы импортталатын тауарлар бағасы индексінің есептеу әдістемесіне 3-қосымша «Қорлар балансы бойынша  есептеуді қажет ететін тұтыну бағалар индексінің құрамындағы импортталатын тауарлар бағасы индексі позицияларының тізілімі»........................................	22
9.	Тұтыну бағалар индексінің құрамындағы импортталатын тауарлар бағасы индексінің есептеу әдістемесіне 4-қосымша «Импорт үлесінің сараптамалық бағалауды қажет ететін тұтыну бағалар индексінің құрамындағы импортталатын тауарлар бағасы индексінің позициялар тізілімі»............................................	24
10.	Тұтыну бағалар индексінің құрамындағы импортталатын тауарлар баға индексін есептеу әдістемесіне 5-қосымша «Тұтыну бағалар индексінің құрамындағы импортталатын тауарлар бағасы индексін есептеу үшін ақпараттық ағындар сәйкестігінің кестесі» ................................................................................................	25
11.	Тұтыну бағалар индексінің құрамындағы импортталатын тауарлар бағасы индексінің есептеу әдістемесіне 6-қосымша «Тұтыну бағалар индексінің құрамындағы импортталатын тауарлар бағасы индексін есептеу»...................................................	26
12.	Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ......................................................	28

1. Жалпы ереже

 

1. Елде инфляция деңгейлерін  сипаттайтын жалпыға бірдей танылған  статистикалық көрсеткіш тұтыну  бағалар индексі (бұдан әрі – ТБИ) болып табылады. Халықаралық статистикалық тәжірибеде оның құрылысымен және оның ақпараттық ағындар негізінде әр түрлі мақсаттар үшін арналған бағалардың туынды және субагрегат индекстерін қалыптастыру қарастырылады. «Негізгі индекстің қасиеттерін түсіндіретін және кейбiр қолданушылар үшiн маңызды қызығушылық болып көрінетін дәйекті және тиімді болып табылатын қосымша индекстер жариялымы» (Нұсқаудың 9.138 т.).

2. Тұтыну бағалар индексінің  құрамындағы импортталған тауарларға  баға индексі (бұдан әрі – ТБИ-имп) субиндекс болып табылады, ТБИ мәнін тіркеу импорттық өндірілген тауарлар бағасының өзгергенін сипаттайтын ТБИ-дан туындалған. ТБИ-имп құрылысы берілген уақыт кезеңі ішінде құраушы элементтердің белгілі және өзгерілмейтін сандық қатынастармен тұтыну шығыстарының баптарына сәйкес көрнекті іріктелген дәл сол тауарлар жиынтығына негізделеді.

3. ТБИ-имп отандық  өндірушілердің аналогиялық тауарлар  бағасының динамикасын ескеріп  және елдің ішкі нарығына түскен  импорттық тауарлар бағасының өзгеруі әсерімен импорт инфляциясының статистикалық бағалауын жүзеге асыруға мүмкіндік береді.

ТБИ-имп экономикалық талдауда инфляцияның беталысын, себептерін және оның факторларын анықтауда, сонымен  қатар ағымдағы және орта мерзімді бағалау үшін қолданылуы мүмкін.

4. ТБИ және  баға статистикасы көрсеткіштер  жүйесінің басқа да индекстері  қалыптастыру кезінде ТБИ-имп  әдістемелік есептеуі негізгі  түсініктерге арқа сүйейді.

 

 

2. Теоретикалық  әдістер және есептеу тәсілдері

 

5. ТБИ құрамындағы  импортталатын тауарлар бағасының өзгеруін статистикалық бағалау үшін индексті әдіс қолданылған. Индексті әдіс компетентті байланыстарды, яғни құрамдас компоненттердің өзгеруімен күрделі құбылыс жалпы өзгерісті белгілейтін байланыстарды  талдауға мүмкіндік береді.

Индексті әдіс агрегатты индекстерді пайдалануға негізделген. Агрегатты индекс – өлшеусіз элементтерден тұратын, әлеуметтік-экономикалық құбылыстардың орташа өзгеруін сипаттайтын күрделі салыстырмалы көрсеткіш. Агрегатты индекстер нәтижелі экономикалық көрсеткішті оның мөлшерін белгілейтін екі және одан көп факторлардың көбейтіндісімен немесе осы көбейтінділердің  сомасымен көрсетуге мүмкіндік береді.

ТБИ құру агрегатты  индекс формуласы болып табылатын, Ласпейрес формуласын пайдаланумен жүзеге асырылады. Ласпейрес бағалар индексіне кіретін кез-келген қарапайым агрегатты оны анағұрлым ұсақ агрегаттар ретінде, олар арасында байланысты және өлшеу мен кейінгі өлшеу үшін тұрақты компоненттің мәнін (индекс салмағын) белгілеп агрегатты ретінде көрсетуге болады.  Индекс салмағы – зерттелетін құбылыстың жалпы құндық көлемінде бағалық байқау жасау үшін іріктелген өнімдер, тауарлар, қызметтердің нақты түрлерінің үлесі.

6. ТБИ-дің тіркелген  тізіміне қосылған жекеленген  тауарларға бағаларды тіркеу  барысында халықтың басым сатып  алынатын өнімдерге байланысты отандық және импорттық өндірістің тауар-өкілдері таңдалады. Тұтыну бағаларының жекеленген индексі байқау жасау үшін іріктелген отандық және импорттық өндіріс тауарларына бағалар өзгеруінің орташа мөлшері ретінде құрылады.

Отандық өндірушілердегі тауарларға, импорттерлерде және тұтыну нарығындағы оның аналогы бағаларының өзгеруінің арасында тауардың өндірушіден тұтынушыға дейін тауардың қозғалуы үдерісінде пайда болатын өзара байланыс бар. Осы байланыстың нәтижелі сипаты ТБИ-дің мәнін есептеуге болады, факторлы – отандық тауарларға өндірушілер бағаларының және тауарларды импорттық жеткізуде бағалардың қолданыстағы өзгерістері.

Осыдан шыға отырып, сондай-ақ тұтыну шығыстар құрылымында  импорттық және отандық тауарларды сатып алу шығыстарының үлесін біліп, ТБИ құрамындағы импортталатын тауарлар бағасының өзгеруін есептеу мүмкін.

7. Агрегацияның  жоғарғы деңгейлерінде жеке индекстің  өлшенген мөлшерін бұдан әрі  есептеу үшін  ТБИ тізімінен  тауар бойынша оны анықтау  мына формула бойынша жүзеге асырылады:

                                                       (1)

мұнда,

 – тауар бойынша  бағалардың өлшенген өзгеруі;

 –  есепті кезеңіндегі тауар бойынша бағалардың өзгеруі;

 – базисті кезеңіндегі  тауар салмағы (есепті жыл ішінде  өзгермейтін өлшем).

ТБИ тауары бойынша  байқауға қосылған отандық және импорттық  өндіріс тауарларына бағалардың өзгеруін есептеу үшін келесі түрде  формуланың (1) модифицирленуі жасалды:

1. ТБИ тауарының салмағы ( ) отандық ( ) және импорттық ( ) өндірістерінің бір атаудағы тауарларын сатып алуға жұмсалған тұтыну шығыстары мөлшері ретінде қарастырылады:

                                                          (2)

Мұның өзінде, отандық  және импорттық өндірістің бір атаудағы тауарларын сатып алуға жұмсалған  үй шаруашылықтарының тұтынушылық  шығыстары туралы статистикалық  деректер жоқ болғандықтан, мұндай сатылымдар құрылымы елдің ішкі нарығындағы ресурстарында отандық және импортты өндіріс тауарларының бірдей үлесі ( ) қабылданады.

,

      (3)

 барысында отандық және  импорттық өндіріс тауарларының  ТБИ салмағы келесі түрде анықталады:

 

       (4)

2. тауар бойынша тұтыну бағаларының өзгеруі отандық және импортты өндірістің бір атаудағы тауарларына бағалардың өзгеруінің орташа өлшенген нәтижесі ретінде қарастырылады:

    (5)

Тиісінше тауар  бойынша бағалардың өлшенген индексін есептеу үшін (1) формуланы мынадай  жазуға болады:

,

мұнда салмақтың сомасын қысқартқаннан кейін мынаны көруге болады:

немесе 

, арқылы      (6)

мұнда,

- тиісінше, тұтыну нарығындағы  бағалардың өзгеруі,  кезеңіндегі отандық және импортты тауарлар бағасының өзгеруі;

- тиісінше, базистік кезеңіндегі  бағалардағы тауар салмағы.

8. Алынған формула  (6) зерттелетін құбылыстың әрбір  құрылымдық құрамдастың маңыздылығын  ескеруге мүмкіндік береді. Ол  отандық өндірушілер және импортерлерде тұтынушылық нарығындағы бағалардың өзгеруі арасындағы жоғарыда қарастырылған өзара байланысты сипаттайтын теңдеу болып табылады және ТБИ – имп. есептеу формуласын анықтау үшін негіз болып табылады.

Теңдеудің сол  жағын қарастырып немесе тұтыну нарығында бағалардың салмақталған өзгеруін ( ) константа, яғни теңдеудің оң жағынан есептеуге алынған ауыспалылар санына байланысты ТБИ-да түзетуге жатпайтын және белгілі мөлшер ретінде қабылдасақ, оны екі тәсілмен шығаруға болады.

9. Бірінші тәсіл –  бір белгісізі бар теңдеу ретінде.  Есептеу тек отандық өндіріс  тауары бойынша бағалардың нақты  өзгеруін есептеумен жүзеге асырылады  ( ).

ТБИ-имп. ( ) еспетеу формуласы осы жағдайда келесідей белгіленеді:

      (7)

мұнда,

- кезеңінде тұтыну нарығындағы тауарларға бағалардың нақты өзгеруі;

- кезеңінде отандық өндіріс тауарына бағалардың нақты өзгеруі;

 - тиісінше, базис кезеңіндегі тауар салмағы.

10. Екінші тәсіл  – екі белгісізі бар теңдеу  ретінде. Есептеу отандық және  импорттық өндіріс тауарларына  бағалардың нақты өзгеруін есептеумен жүзеге асырылады.

Нақты мәндерді есептегенде осы бағалардың өзгеруін пайдалану ( ) теңдеудің сол және оң теңдігін орындамауға әкеледі (6), себебі олар алдын-ала есептеледі және есептеу үдерісінде қайта есептеледі немесе қалыпқа келтіріледі. Бұл үшін қайта есептеу коэффициенті ( ) тұтыну нарығында бағалардың өлшенген өзгеруінің отандық және импорттық өндіріс тауарларына бағалардың салмағы өлшенген алдын ала өзгерістер сомасына қатынасынан бөліндісі ретінде белгіленеді. Сол арқылы отандық және импорттық өндіріс тауарларына бағалардың салмақталған өзгерісін нормалау жүзеге асырылады:

       (8)

Теңдеуді нормалау нәтижесінде оң және сол бөліктері  арасында теңдеу қалыпқа келтіріледі.

ТБИ-имп. есептеу  үшін формула ( ) осы жағдайда мынадай белгіленеді:

, мұнда     (9)

           (10)

мұнда,

- кезеңінде тұтыну нарығындағы тауарға бағаның нақты өзгеруі;

 –  кезеңінде импорттық және отандық өндіріс тауарларына бағалардың нақты өзгеруі;

 – тиісінше, базисті кезеңде тауар салмағы.

11. ТБИ-имп. есептеу нәтижелері аталған тәсілдермен әртүрлі мәндерді береді. ТБИ-имп. құрудың практикалық қолдану үшін екінші тәсілі таңдалған (9, 10 формуласы көмегімен). Бұл елге импортталатын және отандық өндірушілерде екі тауар нарығындағы бағалардың өзгеруінің нақты үрдісін ескеруге мүмкіндік береді. Есептеулер сенімділігінің (айқындылығының) себебі отандық және импортталатын тауарларға бағалардың өзгеру мөлшері халықаралық стандарттарға сәйкес бірыңғай әдіснамасы бойынша жүргізілетін, жалпымемлекеттік статистикалық байқаулар нәтижесінде анықталады.

 

 

3. Бастапқы деректер және есептеу үшін позициялар тізімі

 

12. ТБИ-имп есептеу үшін келесі ресми статистикалық ақпараттар бастапқы деректер болып табылады.

Елдегі ішкі нарық ресурстарында импорт бойынша  түскен тауарлардың үлесін анықтау үшін тауарларды өндіру көлемі туралы және «Тұтыну тауарлары және өндірістік-техникалық мақсаттағы өнімнің және шикізаттың маңызды түрлерінің ресурстар балансы мен пайдалану» (бұдан әрі – Ресурстар балансы) енгізілген басқа елдерден олардың түсуі туралы мәліметтер қолданылады.

ТБИ-имп үшін отандық және импорттық өндірілген тауардың «шартты» салмағын анықтауда  есепке енетін позиция тізімі бойынша  ТБИ-дің салмақтық компоненттері  қолданылады.

Баға өзгерісін  бағалау үшін:

1) тауарлардың  санаттары және топтары бойынша тұтыну бағасының индексі;

2) тұтыну мақсатындағы  тауарлар өндірісін көрсететін  өңдеу өнеркәсібінің қызмет түрлері  бойынша өнеркәсіп өнімін өндіруші  кәсіпорындар бағасының индексі  (бұдан әрі – ӨБИ);

3) алдын ала  қайта өңдеусіз (жаңа піскен көкөністер, картоп, жидектер мен жемістер, шикі сүт, жұмыртқа) тұтыну нарығына түсетін өнімдер бойынша ауыл шаруашылығы өнімін өткізу бағасының индексі (бұдан әрі – АШБИ);

4) түпкілікті  мақсат бойынша «тұтыну тауарлары»  тобына енетін тауарлар бөлігіндегі өнімдердің импорттық түсімдер бағасының индексі (бұдан әрі – ИМТБИ);

5) ИМТБИ жоқ  болған жағдайда ТМД елдері  және ТМД басқа елдердің тауарлар  өндірісі көтерме саудада сату  бағасының индексі (бұдан әрі – КСБИ) қолданылады.