Құрманғазы Сағырбайұлы

         Құрманғазы Сағырбайұлы

Сағырбайұлы Құрманғазы (1823-1896) - қазақтың ұлы күйші-композиторы. Туып-өскен жері Бөкей хаңцығы, қазіргі Орал облысының Жаңақала ауданына карасты Жиделі деген жер. Топырақ бұйырған орыны - Астрахань (Ресей) облысының бұрынғы "Шайтани батаға", казіргі "Құрманғазы төбе" деп аталатын жер. Шыққан тегі — Кіші жүз, он екі ата Байұлынан өрбіген Сұлтансиықтың Қызылқұрт бұтағы. Құрманғазының жетінші атасы Ерші деген кісі от тілді, орақ ауызды, сөз дарыған адам болыпты. Ал, нағашы жұрты — Беріш руы. Қалмақ шапқыншылығы кезінде асқан ерлігімен көзге түскен Ағатай батырдың есімі исі Берішке ұран болған. Одан берідегі Өтеміс би, Махамбет ақын, Исатай батыр бір ғана Беріш руының емес, исі қазақтың ардақты ұлдары. 

Құрманғазы сахараның  даңғыл көкірек дәулескер күйшісі Соқыр Есжанның алдын көріп, Дәулеткерей сияқты жайсаң күйшімен сырлас болып, Шеркеш, Байжұма, Баламайсаң сияқты күйшілердің өнерінен өнеге алған.

Құрманғазының ғұмыр кешкен уақыты, әсіресе оң-солын танып, өмір-тіршілікке белсене араласа бастаған кезі мейлінше күрделі еді. Бұл кезең патшалық Ресей жүргізген отаршыл саясаттың ең бір қарқын алған, әбден құныққан, шектен шыға басынған кезі болатын. Қашанда ел басына келген нәубеттің ауырлық-тауқыметі ең алдымен еңсесі биік ерлердің иығына түсетін әдеті. Замана зобалаңы Құрманғазыны да от-жалынымен шарпып бағады. Оның "Түрмеден қашқан", "Кісен ашқан", "Ертең кетем", "Бозқаңғыр", "Пәбескі", "Терезеден-есіктен", "Бозшолақ", "Бұқтым-бұқтым", "Не кричи, не шуми", "Арба соққан", "Аман бол, шешем, аман бол" сияқты күйлері замана басқа салған зобалаңның бір-бір бекеті сияқты. Ол қатал тағдырдың кез келген талқысына өнерімен жауап беріп, өнерімен белгі қалдырып отырған.

Құрманғазы өмірге ғашық күйші. Тіршіліктің нұрлы  сәттеріне ол балаша қуанып, қалтқысыз сезімге бөлене алады. Оның "Қызыл қайың", "Ақжелең", "Адай", "Сарыарқа", "Балбырауын", "Серпер", "Назым", "Балқаймақ", "Бұлбұлдың құрғыры", "Ақсақ киік", "Төремұрат", "Қуаныш" сияқты күйлері өмірге іңкәр жанның жүрек лүпілі сияқты.

Құрманғазыны  суреткер ретінде айрықша даралап көрсететін қасиет—ол концептуалды күйші. Бір ұрпақ емес, екі ұрпақ емес, бірнеше ұрпақтың тағдырына ықпал ететін заманалық құбылыстарға бойлай үңіліп, ой толғау Құрманғазының  рухани болмысына тән. Оның "Жігер", "Көбікшашқан", "Кішкентай", "Ақбай" сияқты күйлері өзі ғұмыр кешкен заманның тарихи-әлеуметтік болмысына берілген күйші-философтың бағасы.

Құрманғазының асқақ рухы бір ғана музыка саласына сиятын құбылыс емес. Мұндай тегеурінді дарынның болмысы біртұтас ұлттың рухани болмысына айғақ бола алады. Ұлт тағдырындағы тарихи ұлы өзгерістердің барша қуаныш-қайғысы қашанда біртуар перзенттерінің тағдыр-талайымен шендесіп жатады. Бұл орайда, Құрманғазы өзінің қайталанбас өнерімен ғана емес, өмірімен де туған халқының бүкіл қасиетіне, сол бір алмағайып аласапыран кезеңнің хал-күйіне еңжарқын айғақ бола білді. Ол өзінің қанатты күйлерімен поэзиядағы Махамбет сияқты, ғылымдағы Шоқан сияқты, майдан даласындағы Кеңесары сияқты, өршіл рухына қылау түсірмей, замана тауқыметін қайыспай арқалап ғұмыр кешті.