ҚР-дағы салықтық әкімшіліктендіру саласы: проблемалары, даму перспективалары

Кәсіпкерліктің дамуына  көмектер 1999 жылы құрылған шағын кәсіпкерлікті  қолдау қоры арқылы да жүргізілуде. Былтырғы 2009 жылы аталмыш қор 60 млн. теңгеден астам қаражаттар шоғырландырды, бұл да өз кезегінде банктік несиелерді алу үшін кепілдік болғаны белгілі.

Сонымен қатар, Қазақстанда  кәсіпорындарды салықтық тіркеуді «бір терезеден» жүзеге асыру және әкімшілік  кедергілерді жою мәселесі де маңызды  болып отыр.

Шағын кәсіпорындар үшін салық салудың қарапайым схемасын қолдану тек материалдық шығындардың төмен үлесі болған жағдайда ғана тиімді деп саналады.

Салық салу кезінде кәсіпорында  бір ғана салық салу және салықтық бақылау объектісі болады – бұл  өнімді өткізуден түскен табыс. Жиынтық  табысқа салық салу кезінде де салық салу объектісі біреу ғана, алайда бұл жерде тек өнімді өткізуден түскен табысты ғана емес, сонымен қатар өнімнің өзіндік құнын да бақылау қажет, ал бұл ең күрделі, қиын процедуралардың бірі екені белгілі. Осылайша, шағын кәсіпорындар үшін салық салудың қарапайым жүйесіне көшу олардың материалдық ресурстарға жұмсалған шығындары төмен болған жағдайда ғана тиімді болмақ. Мұндай кәсіпорындардың қатарына қызмет түрі өндіріспен емес, қызмет көрсетумен және жұмыстар атқарумен байланысты кәсіпорындар жатады.

Шағын кәсіпорындарға салынатын  салықтар жүйесі өз капиталын экономикалық артта қалған аймақтарына, маңызды  аймақтық бағдарламаларды жүзеге асырушы, сонымен қатар, өз қызметін өзекті салаларда  жүргізуші кәсіпорындарға салықтық жеңілдіктер беруді қарастыруы қажет.

Көптеген жағдайларда  салық төлеушілер өздерінің салық  төлеп отырған негізгі қызметімен қоса, қосымша қызмет түрлерін де жүзеге асырады. Бұл жағдайда қызмет түрлері  бойынша салықтарды жалпыға бірдей тәртіппен төлеген дұрыс, сондай-ақ шаруашылық қызметтің нәтижелерінің бухгалтерлік есебін де бөлек жүргізген дұрыс. Шағын кәсіпорындар үшін бұл айтарлықтай қиын.

Кәсіпкерлікті қолдаудың  қаржылық-несиелік механизмі экономиканың қандай-да бір буындарына қажет емес салықтық жеңілдіктерді беру арқылы бәсекелестікті бәсеңдетіп алмауы тиіс. Шағын кәсіпорындарға беретін салықтық жеңілдіктер олардың аймақтардағы жұмыс орнын арттыру, инфрақұрылымға салымдарды төмендету, экологиялық ауыртпалықты төмендету және жергілікті ресурстарды толық қолдану арқылы келетін экономиямен мақұлданады.

Осыған байланысты жеке кәсіпкерлерге салынатын салық  дамыған елдерде мынадай формаларда болатынын айтып кетуге болады: жеке тұлғаларға салынатын табыс салығы, әлеуметтік сақтандыру қорларына салымдар, мүлікке салық салуға негізделген салықтар. Бұл, әрине, Батыс елдерінің кәсіпорындарына салынатын салықтардың бәрі емес, бұл кәсіпкеркерлікпен айналысатын жеке тұлғаларға салылқ салуда шешуші роль атқаратын салықтар болып табылады.

Салықтық реттеу саласында  салықтық мөлшерлемелерді орнату ерекше маңызға ие. Аталған процестің теориялық мағынасы салықтың екі функциясы – фискалдық және реттеу функциялары – арасындағы оңтайлы тепе-теңдікті анықтауға келіп тіреледі. Дәл осы функцияның өзара қатынасы практика үшін аса маңызды.

Ұтымды (рационалды) салық  жүйесін құру оның негізделген ішкі құрылымына, бірінші кезекте салықтық мөлшерлемелердің деңгейіне, тәуелді  болады. Салықтық мөлшерлемелердің градациясы салықтық реттеудің маңызды бөлігі болып табылады.

Жүзеге асыру жолдарына қарай салықтық реттеу екі, бір-бірімен тығыз байланысты салаға бөлінеді: салықтық жеңілдіктер және салықтық санкциялар.

Салықтық жеңілдіктер  – бұл салықтардың реттеуші (ынталандырушы) функциясын нақты жүзеге асыру формасы  болып табылады. Жалпы салықтық түсімдердің сомаларының өзгеруімен, салық салудың бір формасын басқамен ауыстырумен, салықтық мөлшерлемелердің дифференциациясымен, олардың қолдану саласының өзгеруімен және трансферттермен салықтық жеңілдіктер мемлекеттік салықтық реттеудің негізгі әдістерінің бірі болып табылады.

Қазақстан Республикасының  Салық кодексінде салықтық жеңілдіктердің қандай да бір классификацисы жоқ, салықтық шегерімдер туралы сөз қозғалмаған, ал салықтық несиелер оның ең қарапайым  формасына, яғни салықтың мерзімін ұзартуға ғана келіп тіреледі. Өздеріңіз айтыңыздаршы, барлық мүмкін болатын салықтық жеңілдіктердің тізімі және оларды қолданатын нақты субъектілер мен қолдану салалары салықтық заңнамада айтылмағанда, қайда айтылмақшы. Салықтық заңнамадағы кез-келген анықталмағандық салықтық субъективизмге және волонторизмге қолайлы жағдайлар жасайды. Заңның мұндай әлсіз жерлерін салық органдары, бір жағынан, салық төлеушілер, екінші жағынан, өз пайдаларына шешуге тырысады.

Шын мәнінде, салықтық жеңілдіктер  салықтық міндеттемелерді төмендетуге бағытталған салықтық реттеу шаралары болып табылады. Бұл салықтан заңсыз жалтару арқылы салықтық міндеттемелерді азайтуға альтернатива ретінде қолданылуы тиіс. Бұған қоса, салықтық жеңілдіктерді оның кең мағынасы және тар мағынасы жағынан қарастыру қажет. Кең мағынасы тұрғысынан салықтық жеңілдіктер барлық жеңілдіктерді қамтиды: салықтық амнистия, бұрын төленген салықтарды қайтару, салықтық каникулдар, салықтық мөлшерлемелерді төмендету; инвестициялық премиялар, салықтық шегерімдер мен салықтық несиелер. Тар мағынада бүкіл салықтық жеңілдіктер тізімінен салықтық шегерімдерді немесе несиелерді, және басқа да элементтерді бөліп алады немесе тізімнен алып тастайды. /30/

Кәсіпорындарды салықтық реттеудің клесі міндеті –  тиімді салық жүйесін жасау және қолдау, яғни тиісті салықтық бақылау жүйесін жасау. Осыдан, түптеп келгенде, тек салық жүйесінің тиімділігі емес, бүкіл экономикалық және қоғамдық игілік жағдайлар тәуелді болады.

Салықтық бақылауды  салық механизмінің функционалды элементі, яғни кәсіпорындарды салықтық реттеудің құралы ретінде қарастыру қажет. Салықтық бақылаудың нақты қызмет етуіне негіз болатындардың қатарына мыналар жатады:

• құқықтық база – салық төлеушілердің құқықтық статусын анықтайды;
• ұйымдастырушылық қамтамасыз ету – салық төлеуші кәсіпорындарды және кәсіпкерлерді бақылаудың формалары мен әдістерін, олардың салық органдарымен қарым қатынастарын қарастырады;
• материалдық-техникалық қамтамасыз ету – оның мақсаты салық төлеушілер тарапынан да, салық органдары тарапынан да өздерінің міндеттерін барынша тиімді және уақтылы орындауды қамтамасыз ету.

Айта кету керек, салық  органдары мен кәсіпорындар бір-бірімен  ажырамас бірлікте болады. Сол себепті  олардың арасындағы қарым-қатынастарды толық қамти алатын салықтық бақылау  қажет. [16]

Мемлекет тарапынан  экономикалық процестерді реттеу кез  келген қоғамдық жүйенің, соның ішінде қаржыны басқарудың ажырағысыз элементі болып табылады.

Экономиканы мемлекеттік  қаржылық реттеу – бұл макроэкономикалық  тепе-теңдіке және экономиканың жұмыс  істеуінің әрбір нақтылы кезеңінде оның үдемелі дамуына әсер ету үшін, сондай-ақ  қаржы ресурстарын шебер пайдаланудың күнделікті процесін қамтамасыз ету үшін шаруашылық жүргізуші субъектіге мемлекеттің қаржылық ықпал жасауының нысандары мен әдістерін мақсатты және нақты қолдану процесі.

ҚОРЫТЫНДЫ 

Қорыта келе, салықтан жалтару әдетте салық объектісін жасыру, салық базасын төмендету  секілді басқа да жолдармен салық  органдарына табыстардың немесе мүліктің бір бөлігі туралы мәлімет  беруден бас тартуға келіп тіреледі. Қазақстан билік органдары тарапынан жіберілген кемшілік пе әлде қателік пе, алайда олар мұндай жағдайларды айтарлықтай қылмыс деп танымай, жәй ғана әкімшілік заң бұзушылық ретінде қарастырады. Салық төлеуден жасырыну әрекеттерімен салық органдары айналысады, олар, әдетте, сот процесінде қарастырылмайды. Мұндай әкімшілік заң бұзушылықтар үшін жәй айыппұлдармен немесе салықтарды өндіріп алумен ғана жазалайды.

Қазақстан Республикасының  салықтық қарым-қатынастарды жаңғыртудың  басты бағыттарын болжамдайды:

- Қазақстан Республикасының  Парламент Мәжілісіне салықтық  және кедендік заңдардың жаңғырту  мақсатында маманды ассоциация  және қоғам ұйымдарының өкілдері, заңгерлер, аудиторлардан тұратын  тәуелсіз байқауларды тартуда  комиссия құруды ұсынады;

- қаржы тапшылығына байланысты отандық және шетел инвесторлары мен  өндірушілерін  қолдауға бағытталған  салық  және кеден  ісі  жөнінде жұмыстарды жүргізу жүйесін құрастыруды ұсыну;

- Қазақстан Республикасының  Үкіметіне салық және кеден  заң актілерін жаңғырту жүмыстарын жүргізген кезде максималды түрде кәсіпкерлердің, тәуелсіз аудиторлардың, қоғамдық бірлестіктер мен құрылымдардың жұмыс тәжірибиесін үсыну.

Егер осы айтылған ұсыныстар іске асырылса, онда Қазақстан  Республикасының салықтық қарым-қатынастары  жақсы дамиды.

Казіргі кезде Қазақстанда  өндірістің дамуына ғана емес сонымен  бірге кез-келген бизнестің дамуына  жақсы жағдайлар құрылған. Бүгінгі  таңда шағын және ірі бизнеспен  айналысатын кәсіпкерлер келесідей  негізгі проблемалармен қақтығысады: салықтар, заңдылықтардың тұрақсыздылығы, мемлекеттік органдардың қайшы келуі, сот жүйесінің дамымауы, несие берудің аздығы, қылмыс. Біздің ойымызша шағын және ірі кәсіпорындарға, жеке кәсіпорындарға салық жеңілдіктерін енгізу қажет. Экономиканың тұрақтылығының жоқ болуы, өндірістің төмендеу жағдайларында белгілі бір қызмет түрлеріне салық каникулын, салықтық несие, салықтық жеңілдіктерін беру арқылы ынталандыру қажет. Біздің салық жүйеміз отандық өндірушілерді ынталандыру қажет. Өйткені, әлемдік тәжірибиеде көрсеткендей экономиканың өсуі шағын және ірі бизнестің дамуына байланысты болады.

Қазіргі кезде Қазақстан  Республикасы егемендігін алып, басқа  да тәуелсіз мемлекеттер қатарына қосылып, терезесін теңестіру, жаңадан аяғына тік тұрып қадам басу,   нарықтық экономикаға өту барысында біршама қиыншылықтардан өтуге тура келіп отыр.  Бұл қиыншылықтар түрлі салалардан әрі түрлі деңгейде көрініс табуда.

Жалпы алғаңда, біздің ойымызша, салық  жүйесін жетілдірудің негізгі бағыттарын қарастыра келе, келесідей ұсыныстар жасауға болады:

• салық жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз ету;
• салық жүйесін максималды жеңілдету, заңдардан және біркелкі емес түсіндірмесі бар нормалардың нұсқауларынан шығарып тастау;
• салықтық күштемені салық ставкаларын төмендету жолымен жеңілдету, салық алудың орынды деңгейін қамтамасыз ету;
• тікелей және тікелей емес салықтардың оптималды үйлесімі.Нарықтық экономикасы дамыған елдерде соңғы жылдары тікелей салыққа көңіл аударылады, ал тікелей емес салықтарға сүйену салықтық әкімшіліктердің тікелей салықтарды жинаудың нәтижелі салықтық бақылауын ұйымдастыра алмайтынын көрсетеді;
• аймақтық және жергілікті салықтардың жоғары шектерін орнату;
• салықты есептеу мен төлеу тәртібіне қалайда тиісті зандардың салық заңнамасымен сәйкестігін іске асыру;
• шаруалық   субъектілердің   олардың   өндірістік   қызметімен   байланысты   нақты ұсталымдарына салық салуды максималды есепке алу;
• жеке тұлғаларға жеке табыстың салық салуды жетілдіру, инфляциялық процесті ескеріп, салық салудың иілгіш шкаласын іңдеу;
• салықты   төлеудегі   еріктілік   принципін   дамыту,   оның   ажырамас   бөлігі   салық заңнамасының өзгерістері жайлы салық төлеушіні уақытында хабардар ету, салықты есептеу мен төлөуде кеңестік қызмет көрсету.

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. ҚР салық кодексі, Алматы,2010
2. Ермекбаева Б.Ж. Лесбеков Г.А. Основы налогообложения. Алматы. 2008
3. Аймаков Б. Налоговая система в условиях рыночных отношений, Финансы Казахстана,  2008
4. Налоговый кодекс «О налогах и других обязательных платежах в бюджет»
5. Сейдахметова Ф.С. Налоги в Казахстане. Алматы. 2008. – 160 с.
6. Мельник Д.Ю. «Налоговый менеджмент» – Москва: Финансы и статистика 2009 г.349стр.
7. Вареха Ю.М. "Влияние российской налоговой системы на коэффициент чистой рентабельности продаж и некоторые, важные для экономики следствия"// Менеджмент в России и за рубежом, №4 2007 г.
8. Юткина Т.Ф. "Налоги и налогообложение" - Москва 2008 г.
9. Русакова И.Г., Кашин В.А. "Налоги и налогообложение" - Москва" Финансы, ЮНИТИ" 2008 г.
10. Сержантов К.А. "Как уменьшить налоги законными способами" - Алматы 2008г.
11. Положение о Налоговом комитете по Кордайскому району Жамбылской области от 01.03. 2010 г.
12. Адамов В. Программа Алматинской Ассоциации предпринимателей 2000.// Налоговые вести, 03.03.2009 г.
13. Бекбасаров А.У. Налогообложение индивидуальных предпринимателей.  //  Малый и средний бизнес, 17.05.2008.
14. Алипов А. Воздействие налогообложения на развитие малого и среднего бизнеса //Азия: Экономика и жизнь,  2009. - №13
15. Ермекбаева Б.Ж. К вопросу совершенствования налоговой системы РК//Вестник КазГАУ,  2007. - №8
16. Асанов Ж. Малому бизнесу мешают многочисленные контролеры.// Налоговые вести, 08.05.2009 г.
17. Уровень жизни населения в Казахстане.- Алматы: ҚР Статистика агенттігі, 2010ж.
18. Қазақстанның қысқаша статистикалық жылнамалығы.-Алматы: Қазақстан Республикасы статистика агенттігі, 2010.
19. ҚР Үкіметінің 2008-2010 жылдарға арналған орта мерзімді фискалдық саясаты. 12.07.2009 ж. қабылданған № 660 ҚР Үкіметінің қаулысы.
20. А.Исаева «Мемлекеттің дамуына әсер ету тұрғысындағы Қазақстанның қазіргі кездегі салық жүйесінің ерекшеліктері» // Қаржы-Қаражат, 2010, №6, 22-25 стр.
21. Савченко В.Я. О методике определения налоговой нагрузки.// Финансы, 2010.- №7. - С. 26-31.
22. А.Бильдебаева. «Налоговые ставки – важный элемент фискальной политики» // Экономика негіздері №2, 2009 – 20-24 б.
23. Информационный бюллетень Министерства финансов Республики Казахстан. -2010г.