Әлеуметтік саясат

ЖОСПАР

 

КІРІСПЕ-------------------------------------------------------------------------------------3

 

I. НАРЫҚ ТЕОРИЯЛАРЫНДА ӘЛЕУМЕТТІК САЯСАТТЫҢ ДАМУЫ-

    -----------------------------------------------------------------------------------------------5

1.1 Әлеуметтік  саясаттың экономикада алатын орны--------------------------5

1.2 Қазақстан Республикасының әлеуметтік саясаты--------------------------13

 

  ІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ   ӘЛЕУМЕТТІК САЯСАТТЫҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ ЖӘНЕ ХАЛЫҚТЫ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУ МӘСЕЛЕЛЕРІ--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------15

2.1.Қазақстандағы  мемлекеттік әлеуметтік саясаттың атқаратын қызметі-

      ----------------------------------------------------------------------------------------15

2.2.Қазақстандағы халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің ахуалы, қабылданған бағдарламалар -----------------------------------------------------------19

 

ҚОРЫТЫНДЫ---------------------------------------------------------------------------25

 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ------------------------------------27

 

ҚОСЫМШАЛАР-------------------------------------------------------------------------28

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                     Кіріспе

 

Мемлекеттің әлеуметтік саясаты – оның қоғам  өмірінің әлеуметтік-экономикалық жағдайларын  реттеу жөніндегі қызметінінң бір  бағыты. Мемлекеттің әлеуметтік саясатының мәні қоғамдағы әділеттілік қатынастарды қолдау немесе қоғамдағы әлеуметтік таптардың арасындағы қатынастарды реттеу, қоғам мүшелерінің тұрмыс дәрежесін, әл-ауқатын көтерудің  жағдайларын қамтамасыз ету, қоғамдық өндіріске қатысу үшін экономикалық ынталандырудың әлеуметтік кепілдіктерін  жасау.

Нарықтық экономиканың тереңдігі, қоғамдық өмірімізге әрқилы жаңаша өзгерістерді енгізе отырып, өзінің талабын қойып келеді. Оны біреулер өздігінен болып жатқан әдеттегі құрылыстардың бірі деп қабылдаса, екінші бір адамдар оны сананың ойелегінен өткізіп, тереңнен талдайды.

Әлемдік даму аренасына қадам басқан кез  келген мемлекет өз қоғамының мүшелерінің  барлық қажеттіліктерін қанағаттандырып,   жаңа биік белестерге қадам басуға әрекет жасайды. Бүгінгі таңда әлеуметтік мемлекет болып табылатын көптеген әлем мемлекеттері үшін әлеуметтік саясаттың  айқын басым бағыттарын анықтап, салиқалы әлеуметтік саясат жүргізу, халықты  әлеуметтік қорғаудың  өзіндік моделін  қалыптастыру стратегиялық маңызы бар  мәселе болып отыр. Әлеуметтік саясаттың  басым бағыттарын анықтау арқылы мемлекет ең алдымен негізгі халықтың қажеттіліктерін анықтап, саясатты сол арнаға бағыттайды.  Демек, тиімді тетіктерін табу арқылы қоғамның әр түрлі  топтарына, таптарына, әсіресе әлжуаз әлеуметтік қорғауды қажет ететін топтарын әлеуметтік қорғаумен қамтамасыз етеді. «Әлеуметтік саясат» ұғымын теориялық-методологиялық талдау бұл саланың ғылыми негіздемесін орнықтырады. Ал әлеуметтік саясаттың  негізі әлеуметтік қорғаудан бастау алса, әлемнің көптеген мемлекеттерінде  халықты әлеуметтік қорғаудың модельдері (Скандинавия елдері моделі,  Жерорта  теңізі елдері моделі, Чилли моделі және т.б.) қалыптасып үлгерді. Осы тұста  Қазақстан Республикасының әлеуметтік қорғау жүйесінің әлем елдерінің  озық тәжірбиесі негізінде өзіндік  моделін жасап келеді. Десек те, қоғам түрленіп, нарық құбылып  өзгерген сайын Қазақстанның да басқа  мемлекеттер сияқты әлеуметтік саясатын жетілдіріп отыруы заңды құбылыс  болып табылады.  Бұл ғылыми жұмыстың негізгі мақсаты -  әлеуметтік саясаттың  теориялық аспектілерін ескере отырып, әлемдік тәжірбиеге үңіліп, Қазақстан  Республикасының әлеуметтік қорғау жүйесіндегі бағытын анықтау. Әлеуметтік мемлекеттің қалыптасуы мен дамуы азаматтық қоғам, демократия, гумманизм, құқықтық мелекет, еркіндік пен теңдік мәселелерімен тығыз байланысты.

Әлеуметтік саясатты іске асыру кезіндегі ең күрделісі  – шешімді талап ететін әлеуметтік бастаулар туралы сұрақтарды шешу болып  табылады.

Қазақстанның әлеуметтік саясатының стратегиялық мақсаты болып  әлеуметтік бағдарланған экономиканың қалыптасуы болып табылады. Әлеуметтік мемлекет халықтың материалды жағдайы  үшін жүргізілген реформалардың  кері әсерлерін азайтуға және позитивті  әсерлерін күшейтуге ұмтылуы  керек яғни халықты аурудан, мүгедектіктен, жұмыссыздықтан, қарттықтан әлеуметтік қорғауға негізделген.

Қазақстанның әлеуметтік дамуының мақсатын саяси басқарумен анықтайды, ол жергілікті басқару органдары  мен өндірістік коллективтер көпшіліктің  жағдайын жақсартуға байланысты және әлеуметтік саяси тұрақтылықты сақтауға байланысты қоғамдағы әлеуметтік серіктестікті  жоғарылатуға байланысты әлеуметтік мақсат пен нәтижелерге жетуге бағытталады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

І.  НАРЫҚ ТЕОРИЯЛАРЫНДА ӘЛЕУМЕТТІК САЯСАТТЫҢ ДАМУЫ

1.1 Әлеуметтік саясаттың  экономикада алатын орны

Нарықтық экономикада оған қатысушылардың табыстары өндіріс факторлары бойынша  бөлінеді. Мұның өзі халықтың әр алуан жіктері арасында табыстардың  бөлінісінде едәуір теңсіздікке  әкеп соғады. Осындай теңсіздікті  жеңілдету мақсатында мемлекет халықтың жекелеген санаттары арасында басты  мазмұны табысты қайта бөлу болып  табылатын әлеуметтік саясатты жүргізеді.

Нарық теорияларына жүргізілген талдау көрсеткендей, мемлекет әлеуметтік шығындарды жеңілдету үшін, нарықтық экономика бойындағы, оны  басқа экономикалық жүйелермен салыстырғанда  неғұрлым тиімді ететін, демек, адамдардың шектеусіз қажеттіктерін қанағаттандыруға, халықтың тұрмыс деңгейі жоғарылатуға неғұрлым бағдарлы ететін қуатты ішкі стимулдарды пайдалануға тиіс.

Нарықтық  экономикалық қатынастар теориясының  бастауында тұрған Адам Смитке сәйкес, нарықтық экономика қоғамдық міндеттерді  мейлінше дұрыс шеше алады, баршаға  және әркімге мейлінше ықтимал пайдамен жеке әрі ұжымдық ерікті үйлесімге  келтіре алады. нарық дамуының әлеуметтік қырларын сөз ете отырып, егер қоғам  мүшелерінің елеулі бөлігі кедей  болса, ол қоғамның өсіп-өркендей алмайтындығын  атап өткен болатын. Адам қоғамда  қалыптасқан экономикалық қатынастар туралы өзінің аса маңызды қажеттіліктерін  қанағаттандыруға олардың қаншалықты жәрдемдесетіндігі тұрғысынан ой түйеді. Осы идеяны дамыта отырып, А.Смит «экономикалық  адам» және «көзден таса қол» атты атақты ұғымдарды енгізеді. «Экономикалық  адам» деп ол жеке-дара баюға ұмтылатын  индивидті ұғады. «Көзден таса қолдың»  мәні – объективті экономикалық заңдардың  стихиялы әрекеті, яғни кәсіпкерлерінің  еркін бәсекелестігінің арқасында  және олардың пайда табуға ұмтылысы арқылы қоғам мүдделері іске асады, оның әл-ауқаты артады. Бұл ретте  мемлекеттік басқару объективті экономикалық заңдарға қайшы келмеуге, «табиғи» нарықтық тәртіпке жасанды  тосқауыл болмауға тиіс .

Сонымен, нарықтық экономика үшін, біздің ойымызша, Смиттің қоғамдық экономикалық дамуды және қоғамның әл-ауқатының өсуін зерделейтін ғылым ретіндегі экономика ғылымы парадигмалары, сондай-ақ оның экономикалық либерализм тұжырымдамасы маңызды болып табылады, оның негізгі қағидалары мыналарға келіп саяды:

1. жеке адамдардың мүдделері қоғам мүдделеліре сәйкес келеді;
2. «экономикалық адам» дегеніміз, Смит бойынша, табиғатына өзімшілдік тән және байлықты жиған үстіне жия түсуге ұмтылатын адам;
3. экономикалық заңдардың жұмыс істеуінің сөзсіз шарты еркін бәсекелестік болып табылады;
4. пайда көздеу мен еркін сауданы А.Смит күллі қоғамға тиімді әрекет деп бағалайды;
5. нарықта «көзден таса қол» әрекет жасайды оның көмегімен еркін бәсекелестік адамдардың мүдделері арқылы олардың іс-қимылын басқарады және қоғамдық проблемалардың жеке адамдар үшін де, сол сияқты тұтас алғанда күллі қоғам үшін де мейлінше тиімді ең жақсы жолмен шешілуіне жетелейді.

ХІХ ғасырдың екінші жартысында Адам Смиттің идеялары Л.Вальрастың, К.Менгердің, А.Маршаллдың және басқа да зерттеушілердің еңбектерінде нарықтық қатынастардың негізгі  субъектілерін - өндіруші мен тұтынушыны талдауға бағытталған микроэкономикалық  көзқарастар шеңберінде дамуға ие болды.

Осы субъектілер  қызметінің, себептерін, стимулдарын, мақсаттары мен нәтижелерін зерттеу  нарықтық жүйенің бойындағы қуатты ішкі үрдісті анықтауға мүмкіндік  берді. Атап айтқанда: өз пайдасын еселей түсуге ұмтылатын өндірушілер мүмкіндіктері  шегінде сатып алған игіліктері мен қызметтерден келетін пайда-түсімді  барынша ұлғайтуға тырысатын  тұтынушы сұраныстарын, қажеттері мен  сұраныстарын, қажеттері мен мүдделерін мұқият ескеруге тиіс. Мейлінше мол  табыс алу мақсатында, тұтынушылардың өздеріне артықшылық беруі үшін, өндірушілердің бәсекелестігі, нарық күштерінің: өндірушілер  мен тұтынушылардың мүдделері көрінетін  ұсыныс пен сұраныстың өзара әрекеті  нәтижесінде нарықтық тепе-теңдік, экономиканың мейлінше тиімділік ахуалы, демек, адамдардың қажеттіктері мейлінше қанағаттандырылатын ахуал орнығады.

Белгілі швейцар ғылымы Л.Вальрас нарықтық тепе-теңдікті сипаттау үшін «шекті пайдалылық»  ұғымын енгізді. Ол оны тұтынылған игіліктер  мөлшерінде кемитін функция ретінде  айқындады. Тұтынушылардың барлығы  өз қажеттіктерін қанағаттандыруда ең жоғары шекке қол жеткізген  кезде экономикалық тепе-теңдік орнайды. Вальрас сол сияқты нарықтардың  жалпы экономикалық тепе-теңдігінің математикалық моделін жасады.

Әлеуметтік  экономика тетіктерін ұғыну үшін, біздің ойымызша, мемлекеттің табиғатындағы  Л.Вальрас анықтаған функциялар маңызды. Бұл:

1. ақшаның тұрлаулылығының бақылау;
2. азаматтардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
3. алыпсатарлық процестерді тежеу;
4. азаматтардың жалпыға бірдей алуын қолдау;
5. жұмысшылардың әлеуметтік қорғалуына кепілдік беру;
6. тиімді бәсекелестіктің жұмыс істеуіне ықпал ету;
7. пайдалы заттарды өндіру мен тұтынуды ынталандыру.

Нарықтың  тепе-теңдігі тетіктерінің ашылуы эконоомикалық  ғылымның жалпы парадигмасының өзгеруіне  алып келді. Саяси экономияның жалпы  принциптерінің орнына адамдардың шекті  ресурстарының (жер, еңбек, капитал, кәсіпкерлік  қабілеттер) әр алуан тауарлар мен  қызметтерді өндіру, оларды қоғам  мүшелері арасында тұтыну мақсатында бөлу мен алмасу үшін пайдаланылуын  талдау дами бастады. Бұл әлеуметтік экономиканың өзіндік теориясын  зерделеуді бастауға мүмкіндік берді.

1871 жылы  К.Менгер индивидтер қызметін  микроэкономикалық талдау негізінде  («робинзондананы» абстракциялау  әдісі) экономика теориясына шектілік  принципін енгізеді. Менгер бәрі  де әр түрлі интенсивті адам  қажеттіктерінің басталады деп  санады. Оларды қанағаттандыру үшін  игіліктер қажет, ал бұларды  өндіру үшін өндірістік ресурстар  қажет. Тұтыну игіліктерінің өзі  өндірістік ресурстарға құндылық  сипатын береді. Бұл ретте тұтыну  иеліктерінің құндылығы игіліктер  қанағаттандыратын қажеттіктің  маңыздылығы дәрежесімен, дәлірек  айтқанда, соңғы, қолда бар игілік  бірлігімен, яғни оның шекті пайдалылығымен  айқындалады. Игіліктердің шекті  пайдалылығыының арасалмағы оларды  өзара алмасу пропорцияларын  негіздейді. Кез келген экономикалық  алмасу өнімділікке ие, өйткені  қатысушыларға мүлік үстейді.

Менгердің шәкірттері Ф.Визер мен Е.Бем-Баберк маржинализм шеңберінде экономикалық либерализмге бағдар ұстанды.

Ф.Визер  жай және қоғамдық экономика үшін субъективті құндылық теориясын  дамытты. Экономикалық ғылым үшін оның ресурстар пайдаланудың балама мүмкіндіктерін болжайтын балама шығындар теориясы маңызды. Қоғамдық шаруашылықты қарастырған  кезде, Визердің жекеше шаруашылық тәртібі  – қоғамдық экономикалық одақтың  бірден-бір, тарихи тұрғыда өзін өзі  ақтаған, жалпыға бірдей бағыныштылықпен  өкім бойынша шаруашылық жүргізуге  қарағанда неғұрлым тиімді нысаны деген  тұжырымға келуінің маңызы үлкен. Осылайша, экономикада Визер заңы ашылды. Оған сәйкес кез келген заттың іс жүзіндегі  құны (пайдалылығы) дегеніміз – осы  затты өндіруге жұмсалған басқа  ресурстардың өзге заттардың жете алынбаған  пайдалалықтары (айта кеткен жөн, Е.Бем-Баверктің  ұстанымынан өзгеше, Ф.Визер мемлекеттің  экономикаға араласуын қорғады).

Е.Бем-Баверк тұтас нарық жағдайында өндіріс  факторларына баға белгілеу проблемасын  талдауға үле қосты. Оның жұмыстарында «күту теориясы» маңызда орын алды, оның орталық идеясы капиталға  түсімнің (пайыздың) туындауы болып  табылады. Бұл теорияның мәні мынада: уақыт ұзақтығына орай өндіру құралдары  өнімге айналады да, осы құралдар мен  өнімнің құндылығында айырмашылық  туындады, нақ осы айырмашылықта  капиталға түсім жасырынып тұрады. Бұл теория капиталдың өнімділігіне орай оған пайыздың пайда болуы туралы пікірден жалаң түрде бас тарту  болып табылады. Бем-Баверк капиталдың өз құндылығын өнімге көшіруі процесінде «қосымша құндылықтың» пайда болуын мойындайтын тәрізді: себеп уақытта.

Ағылшын маржиналистері У.Джевонсон және Ф.Эджуорт  пайдалылықтың негізгі санаттары  ретіндегі сұраныс пен тұтыну туралы маржиналдық субъективистік идеяларды дамытты. Джевонсон кемитін  шекті пайдалылық заңын тұжырымдады  және оның көмегімен «алмасу теңдеуі» ұғымына келді: тепе-теңдік күйінде  тұтынылатын тауарларға үстемелер  қатынастары соңғы кезекте қанағаттардырылатын  қажеттіктер интенсивтілігінің  тиісті қатынастарына немесе Джевонсонның сөзімен айтқанда, «пайдалылықтың соңғы  дәрежелеріне» тең болуға тиіс. Шын  мәнінде, бұл бізге қазіргі заманғы  экономика бойынша таныс тұтынушылық  тепе-теңдігі шарты: шекті пайдалылықтардың салыстырмалы бағаларға барабарлығы .

Ғылымға қосылған аса маңызды үлес Джевонсонның еңбекті ұсыну теориясы болып  табылады. Еңбектің ұзақтылығының артуымен оның бейнеттілігі алдымен төмендейді, одан кнйін өседі, (ал еңбекпен өндірілген өнімнің шекті пайдалылығы бірқалыпты кемиді. Өз әлуетін ұтымды жұмсайтын  жұмысшы еңбектің шекті бейнеттілігі мен өнімнің шекті пайдалылығын теңдестіретін болады.

Эджуорт тепе-теңдікті математикалық анықтамасына үлесі қосты. Тепе-теңдік еңбек игіліктері мен бейнеттілігінің пайдалылығын салғастыру негізінде қарастырылды. Эджуорт фирма өндірісінің өсу  заңын айқындады. Бұл өсуді түсім  шекті шығындармен теңескенге дейін  жалғастыру тиімді. Ғылым Эджуорттың алдында қиғаш айырымсыздықтар  сынды маңызды ұғым үшін қарыздар. Ол бұрын қолданылып келген мөлшерлік  пайдалылық теориясына қарама-қарсы  реттік пайдалылықтар теориясының  негізі болып табылады.

Нарықтық  тепе-теңдік күйіне одан әрі талдауды Вальрастың шәкірті Вильфредо Парето жүзеге асырды. Ол пайдалылықтың өлшену мүмкіндігіне күмәнмен қарап, ретті  пайдалылық идеясын ұсынды, нарықтық тепе-теңдікті талдау үшін қиғаш айырымсыздықтарды пайдаланды. Парето нарықтық қатынастарда мәмілеге қатысушылардың тым болмағанда біреуінің жағдайын нашарлатпайынша, ешкім де өз жағдайын жақсарта алмайтын нарық күйін табады. Мұндай күй Парето-оңтайлы немесе Парето оптимумы атауына ие болды.