Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау

Аталған іс-шараларды кең ауқымды іске асыру және тарифтерді белгілеудің  жаңа әдістерін енгізу табиғи монополия  саласында жұмыс істейтін кәсіпорындарды жаңғырту әрі ресурстарды сақтайтын  және шығыны аз жаңа технологияларды  енгізу үшін, олардың қайтарымдылығы мен бес жылға дейінгі болашақта  тарифтердің тұрақтылығын қамтамасыз етуі тиіс.           

2.1 Энергетика саласындағы тарифтік  жүйелер саясаты     

Қазақстанның  электр энергетика нарқы Қазақстан Республикасының біртұтас электр энергетикалық жүйесі мынаны құрайды:  
- «KEGOC» АҚ-ы электр желілерін басқару жөніндегі қазақстандық компа- нияның тарапынан қызмет көрсетілетін 110-220-500-1150 кВ-тық кернеуге ие жоғарғы вольтты желілерден тұратын электр энергиясын тарату жөніндегі ұлттық жүйе   
- Электр энергиясын өндіретін және Ұлттық тарату желісіне қосылған ұлттық     маңызға ие электр станциялары   
- Ұлттық желіге тікелей немесе таратушы компаниялардың желілері арқылы қосылған жергілікті электр станциялары   
- 110 кВ және одан төмен таратқыш желілерге ие және тікелей Ұлттық желіге қосылған таратқыш желілері бар Таратушы электр желілік компаниялар (ТЭК);  
- подстанциялары Ұлттық желіге тікелей қосылған ірі тұтынушылар.  
          «KEGOC» АҚ-ның Қазақстан Республикасы электр энергиясы көтерме сауда нарығының субъектілеріне көрсететін қызмет түрлері:

• Электр энергиясын жеткізу қызметі
• Техникалық диспетчерлеу қызметі
• Электр энергиясын өндіру-тұтынуды теңгерімдеуді ұйымдастыру қызметі.

    Департаменттің  жұмыс тобы мен облыстық әкімшілік  бірлесіп, жеке тұл-ғаның электр энергияны  тұтынуына арналған ең жоғарғы тариф  көлемі белгіленді. Электр энергияның көлемі Қарасай, Іле, Талғар аудандарында және Талды қорған мен Қапшағай қалаларында 1 айда 1 адамға, электр плиталарды қолданбайтын тұтынушыларға – 70 кВт. және электр плиталарды қолданатын тұтынушыларға  – 90 кВт. көлемінде бекітілді. Облыстың басқа аумақтарында бұл көр сеткіш 50 және 65-ке сәйкес. Осы жөнінде бүгінгі  таңда электр энергияның ең жоғарғы  және ең төменгі тарифі «Жетісу Энерготрейд» ЖШС-мен келісілуде.          

 «KEGOC» АҚ-ның тарифтік саясаты      

Құрылған кезінен бастап «KEGOC» АҚ Қазақстан Республикасы Табиғи монополияларды реттеу агенттігімен және Қазақстан Республикасының Энергетика және минералдық ресурстар министрлігімен бірге Компания тораптары бойынша электр энергиясын жеткізу жөніндегі қызметтерге тарифтік саясатты жетілдіру бойынша жұмыстарды дәйекті түрде жүзеге асырып келеді. Мәселен, 1997 жылы электр энергиясын өңіраралық деңгейдегі тораптар бойынша транзитіне енгізілген тариф қиыстыру түзімінде (жылу және электр энергиясы) жұмыс істейтін өңірлік энергия өндірушілерінің жылу энергиясына тарифтердің өсуін болдырмауға мүмкіндік берді. Электр энергиясы нарығының Қазақстандағы даму жағдайында электр энергиясын жеткерушілер шеңберіндегі тұтынушылардың кеңеюі және алыс энергия көздерінің арзанырақ электр энергиясын сатып алу мақсатында тарифтік саясатты жетілдіру қажеттігі туындады. Нәтижесінде 2000 жылы электр энергиясын жеткізу қашықтығы 600 км-ден асқан кезде тарифтің айнымалы құрамдасының әсерін шектеуді қарастыратын жаңа тариф тағайындалды, бұл солтүстік өңірлерде орналақан отандық электр станцияларында электр энергиясы өндірімі көлемдерінің ұлғаюына әкеп соқты. Осы тарифтің енгізілуі оңтүстік өңірлерде импортталатын электр энергиясын ығыстыру жолымен Қазақстан Республикасының энергетикалық тәуелсіздігін қамтамасыз ету мәселесін ішінара шешуге мүмкіндік берді.     

Бір мезгілде барлық көтерме сауда нарығына қатысушылар «КEGOC» АҚ-ның ісметтерін алудың теңдей шарттарын құру мақсатында торапқа босатуды диспетчерлеу және импортталатын электр энергиясының тұтынылуы жөніндегі ісметтер үшін тариф бекітілді. «KEGOC» АҚ тұтынушыларының өңіраралық деңгейдегі тораптарда ысыраптарды қарымталау үшін электр энергиясын сатып алуға арналған шығындарды азайту мақсатында 2001 жылдың шілдесінен Компанияның көтерме сауда нарығында барынша төмен бағалар бойынша сатып алған технологиялық электр энергиясы шығынын (ысырабын) толтыруға арналған шығыстар қосылды. Электр қуаты мен энергиясының 2002 жылғы теңгермелі көтерме нарығын атқарымдауды қамтамасыз ету үшін орталықтағы сауда-саттықта сатып алынған электр энергиясын жеткізу жөніндегі ісметтерді төлеуді айқындау тәртібі белгіленді. 2003 жылдан Компания көрсетілетін қызметтерге шығындарды құрудың мөлдір тетігін құру және «Табиғи монополиялар туралы» Заң талаптарын орындау мақсатында қызмет түрлері бойынша жеке-жеке есепке алуды жүзеге асыруда. Қазақстандағы электр энергиясы нарығының жоғары даму қарқыны электр энергиясын жеткізу жөніндегі ісметтерге тарифтің қашықтыққа тәуелділіктен аластауды талап етті, өйткені бұл нарық субъектілері арасындағы өзара есептесулерді қиындатты және бәсекелестіктің одан әргі дамуын ұстап тұрды.    Осыған байланысты 2006 жылдың 1 қаңтарынан Қазақстан Республикасының электр энергетикасындағы нарықтық қарым-қатынастарды ары қарай дамыту тұжырымдамасына сәйкес электр энергиясының «KEGOC» АҚ тораптары бойынша жеткізу жөніндегі ісметтерге тарифті есептеудің жаңа әдістемесі енгізілді. Бұл Әдістеме энерготапшылық пен электр тораптарының өткізу қабілетін ескере отырып түзілген байламды аймақтық тарифтердің белгіленуін қарастырады. Әдістеме тариф-деңгейінің электр энергиясын жеткізу қашықтығынан тәуелділігін толығымен болдырмайды, бұл электр энергиясын жеткізуге бірыңғай тарифтің оны екіжақты келісім-шарттары жөнінде-де, орталық сауда-саттықтарда да сатып алу кезінде қолданылуына мүмкіндік жасайды.      

Әдістемеге  сай электр энергиясын «KEGOC» АҚ-ның  тораптары бойынша жеткізу жөніндегі ісметтерге арналған тарифтерді есептеу 8 аймақ (Батыс, Солтүстік-Батыс, Солтүстік, Солтүстік-Шығыс, Шығыс, Орталық, Алматы және Шымкент) бойынша жүргізіледі.     

Электр  энергиясын жеткізу және торапқа босатуды техникалық диспетчерлеу әрі электр энергиясын тұтыну жөніндегі қызметтер көлемдерінің ұлғаюы жағдайында қолданыстағы тәртіп негізінде тарифтерге уақытша төмендеткіш коэффициенттерді белгілеу қарастырылған. 2006 жылы ТМРА-нің бұйрықтарына сәйкес ісметтер көлемдерінің ұлғаюы үшін төмендеткіш коэффициенттер «Екібастұз МАЭС-2 станциясы» АҚ мен «ССТӨБ» АҚ-на ұсынылды.      

«Алматыэнергосбыт»  компаниясы әрқашан электр энергиясы  үшін тариф құрылымының айқындығын қамтамасыз етіп отырады.   
Алматы қаласы мен Алматы облысындағы электр энергиясының соңғы тарифі келесі құрамдас бөліктерден тұрады:  
-энергия өндірушінің құны;  
-электр энергиясын магистралды желілер бойынша беруге қойылатын баға;  
-АПК желілері бойынша беруге және таратуға қойылатын баға.  
-реттеу және диспетчерлендіру бойынша қызметтер;  
          «Алматыэнергосбыт» компаниясы тұтынушылар мен жалпы халықты тұрақты түрде электр энергиясына қойылатын тарифтің құрылымы жөнінде хабарландырып отырады. Осылайша, қазіргі таңда тарифтің құрылымы мынадай көрініске ие: 55-тен 60%-ға дейін – бұл сатып алынатын электр энергиясының құны; 30% - бұл желілер бойынша сатып алынған электр энергиясын беру жөніндегі АЖК және KEGOC компанияларының қызметтер үлесі; 7% - бұл қосалқы қызметтер үлесі (реттеу, теңгеру, диспетчерлендіру); 3% - бұл "АлматыЭнергоСбыт" компаниясының қызметкерлер құрамы.   
«Алматыэнергосбыт» компаниясы маркетингтік жоспарлар жасап әрі жүзеге асыра отырып, ең төменгі бағалар бойынша электр энергиясын сатып алады. «АлматыЭнергоСбыт»  компаниясы бұқаралық ақпарат құралдары арқылы уақтылы электр энергиясына төленетін қолданыстағы тарифтің өзгеруі жөнінде клиенттеріне – Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес жаңа тарифті ендіргенге дейін 10 күн бұрын хабарлайды.     

    ҚР ТМРА жаңа тарифтерді бекітті     

«Табиғи монополиялар туралы» ҚР Заңының 18 бабына сәйкес «Электр желілерін басқару жөніндегі Қазақстан компаниясы «KEGOC» Акционерлік қоғамы Қазақстан Республикасы Табиғи монополияларды реттеу агенттігі Төрағасының 2008 жылғы 23 маусымдағы № 197-ОД бұйрығына сәйкес өңір аралық тораптар бойынша электр энергиясын жеткізу және тораптарға қуат жіберуді техникалық диспетчерлеу мен электр қуатын пайдалану жөніндегі реттелетін қызметтерге жаңа тарифтер бекітілгенін хабарлайды.     

Электр  тораптары бойынша электр энергиясын жеткізу қызметі аймақтар бойынша  төмендегідей мөлшерде бекітілген (ҚҚС-сыз):

1. Алматы — 0,901 теңге/кВтс
2. Шығыс — 0,624 теңге/кВтс
3. Солтүстік — 0,781 теңге/кВтс
4. Солтүстік-Шығыс — 0,605 теңге/кВтс
5. Солтүстік-Батыс — 1,002 теңге/кВтс
6. Батыс — 0,625 теңге/кВтс
7. Орталық — 0,755 теңге/кВтс
8. Шымкент — 0,714 теңге/кВтс

     Электр  тораптары бойынша транзиттік электр энергиясын жеткізу қызметінің тарифі — 0,765 теңге/кВтс. (ҚҚС-сыз).     

Электр  тораптары бойынша экспортталатын электр энергиясын жеткізу қызметінің тарифі — 1,002 теңге/кВтс. (ҚҚС-сыз).     

Электр  энергиясын желіге босатуды және пайдалануды техникалық диспетчерлеу қызметінің тарифі — 0,0775 теңге/кВтс. (ҚҚС-сыз). Бұл тарифтер 2008 жылғы 1 тамыздан бастап қолданысқа енгізіледі. Мысалы, «Шығысэнерготройд» ЖШС 2011 ж. 1 қаңтардан бастап тұтынк мөлшеріне байланысты элект энергиясына шегерме ақылы баға:      

-ең  төмен баға кВт*сағ үшін 6,504 теңгені  (ҚҚС есебімен)     

-ең  жоғары баға кВт*сағ үшін 8,721 теңгені  (ҚҚС есебімен) құрайды.

Тұтынушы  – жеке тұлғалар үшін, есепке алудың екі аймақтық жүйесі болса, тариф:     

-түнгі  уақытта кВт*сағ үшін 2,275 теңгені  (ҚҚС есебімен)     

-күндіз  уақытта кВт*сағ үшін 9,544 теңгені  (ҚҚС есебімен) құрайды.     

          2.2 Су жүйесіндегі тарифтер саясаты     

Табиғи  монополияларды реттеу агенттігі мәліметіне қарағанда, жеке тұлғалар үшін ауызсуға үш деңгейлі тарифтер жүйесін енгізу бағдарламасы әзірленген. Алматыда су пайдаланудың бір адамға бекітілген нормасы – тәу- лігіне 280 литр немесе айына 8,4 текше метр, ал іс жүзіндегі  тұтыну көлемі – 215,5 литр немесе айына 6,5 текше метр. Астанада тұтыну нормасы  адам ба- сына 250 л/тәулік болғанда, іс жүзіндегі  тұтынуы – 165 л/тәулік, Павлодарда норма 1 адамға – 300 л/тәулік, іс жүзінде 1 адамның  тұтынатыны –147 л/тәу- лік. Агенттік мамандары  «Қазақстанда ауызсу тарифі шетелдерге қарағанда арзан» дейді. Мысалы, Астанадағы ауызсу тарифі Мәскеудегіге қарағанда  екі есе, Лондондағыдан – 8 есе, Токиодағыдан – 14 есе, Бейжіңдегіден 1,7 есе ар- зан.  
          Дифтарифтер кәсіпорындар үшін 2009 жылы енгізілген және 2010 жыл- дың бірінші тоқсанында еліміздің 12 өңірінде енгізілді. Биыл дифтарифтер қалған 4 өңірде (Астана, Ақтөбе, Қостанай мен Маңғыстау облыстарында) енгізіледі. Жеке тұлғалар үшін пайдаланылған су көлеміне қарай дифтарифтерді енгізу үш кезеңге жоспарланған. Дайындық кезеңі – 2010-2011 жылдарға, толық енгізу 2-деңгеймен 2011 жылдың соңына дейін, 3-деңгейлі жүйені енгізу 2013 жылдың аяғына дейін енгізіледі.  
           Жаңа тарифтерді енгізу нәтижесінде, агенттік есебі бойынша, су арналары жалпы кірісін жылына 12,5 млрд-қа арттырады.      

 «Астана Су Арнасы» мемлекеттік-  коммуналдық кәсіпорны ҚР Табиғи  монополияларды реттеу агенттігінің (ТМРА) Астана қаласы бойынша департаментіне  ауызсу тарифтерін - бір текше  метр үшін 23,79 теңгеге, кәріздік  қызметтерді - 17,80 теңгеге және  техникалық суды - 8,32 теңгеге өсіру  ұсынысымен шығып отыр. ТМРА қалалық  департаменті директорының орынбасары  Асқар Ермаганбетовтың атап көрсеткеніндей, «Астана Су Арнасы» МКК 2008 жылғы  қыркүйектің 1-інен бастап ауызсу  және кәріз жүйелері қызметтеріне  қолданыстағы тариф деңгейінен  төмендетілген - уақытша өтемдік  тарифті (УӨТ) енгізді. УӨТ негізінде  тұтынушыларға тарифтер арқылы  шығындардың орны (ауызсу бойынша  107 миллион теңге, кәріздік қызметтер  бойынша 69 миллион теңге) толтырылды.     

Алдағы  қыркүйектің 1-інен бастап УӨТ-нің мерзімі  аяқталуына байланысты, ауызсудың бір  текше метрі үшін - 22,59 теңге (УӨТ-ден 10,2%-ға қымбат) және кәріздік қызметтер - 16,35 (12,6%-ға) теңге мөлшеріндегі бұрынғы тарифтерге қайта келетін болады. Алайда «Астана Су Арнасы» МКК «Астана-Энергия» АҚ-да, «Ақмола электржелілері тарату компаниясы» АҚ мен «Қалалық электр желілері» АҚ-да электр энергиясын өндіру және тарату тарифтерінің қымбаттауына байланысты, ауызсу тарифін 23,79 теңгеге, кәріздік қызметтерді - 17,80 теңгеге өсіруді сұрап отыр. Сондай-ақ аталмыш кәсіпорын 2010 жылдың шамамен І-ІІ тоқсанында тұрмыстық су және кәріздік жүйелер қызметтеріне сараланған тарифтерді енгізуді жоспарлауда. Яғни, судың көп мөлшерін пайдаланатын заңды тұлғалар жеке тұлғаларға қарағанда ақыны көбірек төлейтін болады.    

2.3 Ұялы байланыс жүйесіндегі  тарифтер саясаты    

Баға  – бұл тұтынушының тауарды  сатып алар кезіндегі ең бірінші  көңіл аударатын қасиеті десек  те болады. Тұтынушы ең алдымен тауардың бағасын, содан кейін оның басқа  параметрлеріне (сапасына, техникалық көрсеткіштеріне) назар аударады. Сол  себепті тауар өндірушілер бәсекелестік күресте оң нәтижелі жетістіктерге  жету мақсатында өздерінің баға саясатына  көп көңіл бөледі. Қазақстандағы  баға бәсекелестігінің мысалы ретінде  ұялы байланыс нарығындағы компаниялардың баға саясатын қарастыруға болады. Әрбір компанияның өз өнімінің бағасы соғылған қоңыраудың түріне және уақытына байланысты.  

Қазақстандық  ұялы байланыс нарығындағы

компаниялардың  баға саясаты      

теңге