Экономикалық болжау

             Дәстүр  бойынша  шығындарды  азайтудың маңызды жолдарының  бірі  болып  өндіріс  процесінде  тұтынылатын ресурстардың  барлық  түрлерін  тиімді  немесе  экономды  пайдалану:  еңбектік  және  материалдық.

             Өзіндік  құнды  азайтуда  еңбек  өнімділігін  арттыру  қажет.  Еңбек  өнімділігі-еңбек  шығынының  тиімділігін  арттыру.  Бұл өндіріс  процесінде жұмсалған  қоғамдық  еңбектің  тиімділігі,  нәтижелілігі,  жемістілігі. 

 Еңбек   өнімділігі=Жиынтық  қоғамдық  өнім /  Жұмыс  атқаратындар  саны

             Еңбек  өнімділігін  арттыру  үшін  жұмыс уақытын үнемдейтін  факторларға назар  аударылады.

 1)  жұмыс  уақытын ұтымды  пайдалану;

2)  жұмыста  кездесетін  тиімсіз  үзілістерді  азайту.  Жұмыс  уақытын  ұтымды,  үнемді  пайдалануға  техника   мен  технологияларды  жетілдіріп,  өндірісті,  еңбекті  ұйымдастыруды  жақсарту,  ал  екінші  әдіске - өндірістің  жоспардан  тыс  тоқтап  қалуын  қысқарту,  сөйтіп  үзілістерді   азайту жолдарымен  қол  жеткізеді. 

Өнімнің өзіндік құнын төмендету – кәсіпорынның өндірістік қызметіндегі ең басты міндеттердің бірі.

Оның негізгі көздеріне:

• бір өнімге жұмсалатын шикізат, материалдар, отын және энергия шығынын төмендету;
• бір өнімге шаққандағы амортизациялық аударым шамасын азайту;
• әкімшілік бас-қарушылық шығындарын төмендету;
• бейөндірістік шығындар мен шығасыны барынша азайту жатады.

 

«Қазгермұнай» БК-ның соңғы 20011 жылғы өндірістік шығындар деңгейінің құрылымын талдайық.

Жалпы шығын (Зобщ) деңгейінің өзгеруіне өнім көлемі (VВПобщ) оның құрылымы (УДі) өнім бірлігіне шаққандағы ауыспалы шығындар деңгейі (Ві) және өнім көлеміне есептелген тұрақты шығындар (А) әсер етеді. Енді осы көрсеткіштерді есепке ала отырып жалпы шығын  деңгейінің өзгерісін есептеміз. Ол келесі формуламен анықталады:

Зобщ =    ∑  (VВПобщ  х УДі  х Ві) + А

Осы формуланы пайдалана  отырып, есептеу жүйесін келесі кесте  арқылы көрсетеміз. Кестеде көрсетілген жалпы шығын соммасының өзгерісінің есептелу тәсілі төмендегідей.

1. Жоспарлы өнім көлемі  жоспарлы шығын деңгейі бойынша  есептелген шығын соммасы

 

∑ (VВПі  пл х Ві пл) + Аі пл =(1005,4 х 6160,9) + 14986,0 = 21180,1 млн теңге

 

Кесте 1

Өткізілген  өнім шығындары деңгейіне факторлардың әсерін талдау 

Шығындар	Жалпы соммасы мың теңге	Факторлердің  өзгерісі
		өнім көлемі	өнім құрылымы	ауыспалы шығ-р	тұрақты шығ-р
1. Жоспарлы өнім көлемі  жоспарлы шығын деңгейі  ∑ (VВПі пл х Ві пл) + А  пл	21180,1	2010	2010	2010	2010
2. Өнім өндірудің  нақты  құрылымы жоспарлы деңгеймен  есептелген  ∑(VВПі пл х Ві пл)хКm n+Aпл	25454,1	2011	2010	2010	2010
3.Нақты өнім көлемі бойынша ∑ (VВПі ф х Ві пл) + А  пл	25847,66	2011	2011	2010	2010
4.Ауыспалы шығындардың  нақты  деңгейімен есептелген  ∑ (VВПі ф х Ві ф) + А  пл	25140,88	2011	2011	2011	2010
5.Накты шығын деңгейі ∑ (VВПі ф х Ві ф) + А  ф	28138,12	2011	2011	2011	2011

 

Өнім өндірудің  нақты құрылымы жоспарлы деңгеймен  есептелген         шығын соммасы

∑ (VВПі пл х  Ві пл) х Кm n + Апл = (1005,4 х 6160,9)х 1,69 + 14986,0   =25454,1

 

                                                                                                                   млн теңге,

 

мұндағы Кm n – өнім өндіру көлемін сипаттаушы коэффициент.

 Нақты өнім көлемі бойынша есептелген шығын соммасы

 

∑ (VВПі ф х  Ві пл) + Апл = (1763,0 х 6160,9) + 14986,0 = 25847,66 млн  теңге

Ауыспалы  шығындардың нақты деңгейімен есептелген шығын соммасы

 

∑ (VВПі ф х  Ві ф) + Аф = (1763,0 х 5760) + 14986,0 = 25140,88 млн  теңге

 

 

 

Сонымен жалпы шығын деңгейінің өзгерісіне әсер етуші факторлар

1. Өнім көлемінің әсерінен

 

∆ З = Зус1 – Зпл  = 25454,1 – 21180,1 = 4274,0 млн теңге

 

2.       Өнім құрылымының әсерінен

 

∆ З = Зус2 – Зус = 25847,66 – 25454,1 = 393,56 млн теңге

 

3.        Ауыспалы шығындар әсерінен

 

∆ З = Зус2 – Зу = 25140,88 – 25847,66 = — 706,78 млн теңге

4.        Тұрақты шығындар әсерінен

 

∆ З = Зф – Зус3 = 28138,12 — 25140,88  = 2997,24 млн теңге

 

Сонымен жалпы  өндірістік шығын соммасының өзгерісі

 

∆ Зобщ = 4274,0 + 393,56 + (-706,78) + 2997,24 = 6958,02 млн теңге

 

Жоғарыдағы 1 кестеде көрсетілгендей «Қазгермұнай» БК-ның өткізілген өнімнің шығындар деңгейі 2011 жылы 28138,12 млн теңгеге болса 2010 жылы 21180,1 млн теңгеге тең болып, 6958,02 млн теңгеге көбейген.

Қорытынды

             Сонымен,  кәсіпорынның  өндірістік  шешімдері,  жұмыстары  нарық  жағдайлары  мен  өндірістік шығындар  арқылы анықталады.  Кәсіпорын  табысы  өндірісіне  шығындар  тәуелді  болады.  Нарықтағы  өнім  бағасы  сұраным  мен ұсыным  өзара  байланысының  нәтижесі  болып  табылады.  Өнім  өндірісіне  шығындар- ол  тұтынылатын  еңбектік немесе  материалдық ресурстар  көлеміне, техника деңгейіне, өндірістің  ұйымдастырылуына  және  басқа  факторларға  байланысты  өсуі  немесе төмендеуі  мүмкін. Сәйкесінше, өндіруші  шығындарды  азайтудың  көптеген  көздерін  қарастырады, ол  оны   өзінің  тиімді  басқару қабілетімен  жүзеге асыра  алады.

             Материалдық  құндылықтар   өндірісі, тауар саудасы, сонымен  қатар қызмет  көрсету адамдық,  мтериалдық,  ақшалай ресурс  шығындарын  қажет етеді. Бұл қолданылған ресурстар  соңында әртүрлі нысанда және  көлемде өзіндік құнға негізделеді.

             Өзіндік  құн-кәсіпорында өткізу  мақсатында  өндірілген өнім мен  қызмет көрсетулерге  кеткен  шығындардың ақшалай түрдегі сомасын көрсетеді.

             Өзіндік  құн  сол  кәсіпорын   шығынының  жиынтық  көрсеткіші,  ол  әрбір  өнімге  жұмсалған   жалпы  шығын  сомасын   өнім  көлеміне  бөлу  арқылы  анықталады. Кәсіпорын өнімді  толық  өзіндік  құнмен  сатады,  өткізеді.  Неғұрлым  өзіндік  құн  төмен  болса,   соғұрлым   өндіріс   тиімділігі   жоғары   болады.

             Кәсіпорынның  өндіріетін  әрбір   өнімнің  толық  өзіндік   құнын  біле  отырып, сатып алушыға   осы  өнімнің  өткізілу  бағасын   немесе  құнын  анықтауға   болады. Өзіндік   құнды    азайтудың    ерекше    мәні   бар,  ол   пайданы   молайтудың   басты   көзі.

               Сонымен, кәсіпорын  қызметінің  негізгі  көрсеткіштерінің  бірі  болып өнімнің  өзіндік   құн  болып  саналады, ол  өндірістегі  өнім өткізілуінің  ақшалай  нысандағы  шығындар  жиынтығын  құрайды және  барлық  өндіріс  тиімділігін  анықтайды.

Пайдаланылған  әдебиеттер

1.     Абдильдина Л.И. , Абдильдин С.С. Экономика предприятия. Алматы: Каз Нау ГРУ, 2004, 452стр.

2.     Грибов В.Д., Грузинов В.П. .  Экономика  предприятии:Учебн. Практикум. -3-е изд.-М.: Финансы и статистика,2004.

3.     Жалпы  экономикалық  теория Ө.Қ. Шеденов, Б.А. Жүнісов, Ү.С. Байжомартов, Комягин./ Жалпы  ред басқарған Ө.Қ. Шеденов- Ақтөбе 2004

4.     Калдыбаев О., Темирбаев А.  Экономика предприятия (фирмы).-Учебн. Пособие.-Алматы, «Санат», 1997.-208стр.

5.     Кендирбаев А., Омаров Г., Хагай В., Тасибеков, Ауганбаев А. Бизнес: составляющие  успеха/ В помощъ  предпренемателю. –Алматы ПРООН/ЮНИДО ,2000

6.     Сабырбаев Б. Экономикалық  орысша-қазақша  түсіндірме  сөздігі.-Алматы: Қазақстан, 1995