Инфляцияның жалпы экономикалық мәні мен мазмұны

         1.4. Инфляцияның негізгі себептері.

     Ақша тауарларды  сатып алу қабілеті,кқшті валютамен  салыстырғанда құнсызданады.Инфляцияны бұлай түсіндіру,яғни ақшаның алтынға қатысты құнсыздануы,алтынды бұрынғыша ақша сияқты жалпылама эквивалент деп қарастыруға жатыр.Ең алдымен бағаның өсуі –тауарға сұраныстың оның ұсынысынан артық болуымен байланысты.Белгілі тауар рыногында сұраныс пен ұсыныстың сәйкестігінің бұзылуы, әлі инфляцонымен баға өсуінің инфляция емес.Инфляция-елдегі баға деңгейінің өсуі.Бағаның көтерілуіне нақтылы экономикалық жағдайлар да, әсер етеді.Сонымен баға өсуінің инфляциялық себептеріне нені  жатқызамыз?

    Біріншіден, мемлекеттік  шығындар мен кірістердің тепе-теңдігінің  бұзылуы,байланыстың болмауы.Ол  мемлекеттік бюджеттің тапшылығынан  кһрінеді.

    Екіншіден, осындай  жолмен, әдіспен инвестицияны қаржыландыру  жүргізілген жағдай да бағаның  инфляциялық өсуі болады.Ұлттық  табысты әскери мақсатқа пайдалану,  өндірісте емес шығындар-олар  қоғамдық байлықты текке рәсуә  етеді.Әскери ассигнациялар бір  сәтке ғана қосымша төлем қабілеті бар сұраныс туғызып,тауармен қамтамасыз етілмеген ақша массасының өсуіен  әкеледі.Әскери шығындардың өсуі,мемлекеттік бюджетті тұрақты тапшылық жағдайына және мемлекеттік қарыздың ұдайы өсуіне ұрындырады.

    Үшіншіден,баға  деңгейінің жалпы өсуі қазіргі  нарықтық экономиканың ерекшелігіне  байланысты.Қазіргі нарық белгілі  дәрежеде олигополиялық нарық.Ал  олигополис едәуір дәрежеде бағаны  билейді.Олигополиялар бағаны өсіруді бірінші болып бастамаса да,олар оны қолдауға ынталы.Салаға жаңа өндірушілердің келуін тежеу үшін,олигополистерге жиынтық сұраныстпен ұсыныстың сәйкес келмеуі көмектеседі.

 

 

 

 

 

 2. Инфляцияның экономикалық    және әлуметтік зардаптары

    Инфляцияның зардаптары күрделі және көп түрлі болып келеді. Инфляцияның жоғарғы деңгейі- баға мен пайда нормасын жоғарлатып,уақытша коньюктураны жандандырады. Процестің ушығуы барысында,инфляция ұдайы өндіріске кедергі келтіріп,қоғамдағы экономикалық және әлуметтік шиеліністердітереңдетеді. Инфляция аттың текіректеп шауып, бой бермеген кезіндегідей шаруашылықтың шырқын бұзып,айтарлықтай зиян келтіріп,экономикалық саясатты жүргізуге жол бермейді. Бағаның әр түрлі өсуі, экономика саласының арасындағы сәйкестілікті бұзып,тұтынушылар сұранысын бүркемелеп, ішкі нарықта таарлар өткізуді қиындатады.Мұндай инфляция тұтынушының ақшадан тауарға ауысуын күшейтіп, бұл поцесті таудан аққан тасқынға айналдырып,тауарға тапшылық тудырып, ақша қорлануына ынтаны жойып,ақша –несие жұйесінің қызметін бұзады. Бұдан басқа халықтың жинағы құнсызданады, банктер, несие беретін мекемелер зиян шегеді. Өндірістін интернационалдануы бір елден екіншісіне аударады, халықаралық валюта және несие қатнастары күрделенеді.

       Инфляцияның  әлуметтік зардаптары да бар,  ол ұлттық табысты қайта бөледі, халыққа салық үстіне салық  болып, номиналды және нақты  жалақының өсуі қарқынының, қызметтер   мен тауарлар бағасының күрт  қсуінен кейін қалдырады. Инфляция зардаптары көп және күрделі болып келеді.  Инфляцияның жоғарғы деңгейі  баға мен пайда нормасын жоғарлатып, уақытша коньюктураны жандандырады. Процестің ушығуы барысында инфляция ұдайы өндіріске кедергі келтіріп, қоғамдағы экономикалық және әлуметтік шиеленістерді тереңдетеді. Инфляция аттың текіректеп шауып, бой бермеген кезіндегідей шаруашылықтың шырқын бұзып, Айтарлықтай зиян келтіріп, экономикалық саясатты жүргізуге жол бермейді. Бағаның әр түрлі өсуі экономик салаларының арасвндағы сәйкестілікті бұзып, тұтынушылар сұранысын бүркелеп, ішкі нарықта тауарлар өткізуді қиындатады. Мұндай инфляция тұтынушының,ақшадан тауарға ауысуын күшейтіп, бұл процесті таудан аққан тасқынға айналдырып, тауарға тапшылық тудырып, ақша қорлануына ынтаны жойып, ақша- несие жүйесінің қызметін бұзады. Бұдан басқа да халықтың жиниғы құнсызланады, банктер, несие беретін  мекемелер зиян шегеді. Өндірістін интернационалдануы бір елден екіншісіне аударылады, халықаралық валюта және несие қатынастары күрделенеді.

     Инфляцияның  әлуметтік зардаптары да бар,ол ұлттық табыс қайта бөледі, халыққа салық ұстіне салық болып, номиналды және нақты жалақының өсу қарқыны қызметтер мен тауарлар бағасының күрт өсуінен кейін қалдырады. Инфляция зардабын барлық жалдамалы жұмысшылар еркін иелері, зейнеткерлер т.б. басынан өткізеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

       2.1 Инфлцияның альтернативті көздері

   Батыс экономистері жасаған теорияларында, инфлцияның қайнар көдері ретінде-сұраныс инфлциясы мен шығындар инфлциясын көрсетеді. Бұл концепциялар инфлция болуының әр түрлі себептерін айтады.

   Сұраныс инфлциясы. Сұраныс пен ұсыныстың ара қатынасының бұзылуын, сұраныстан көрінеді.мұндағы негізі себептер мемлекеттік тапсырыстың ұлғаюы, толық жүмыспен қамтылған кездегі өндіріс құрал-жабдықтарына сұраныстың өсуі ,жалақының өсуі т.б осының салдарынан айналымға тауар  көлемінен ,артық ақша түсіп бағалар өседі.

   Шығындар инфлциясы. Бағалардың  өсуін өндіріс шығындарының ұлғаюымен түсіндіріледі. Шығындардың көбеюі баға белгілеудің олигополиялық тәжірбиесінен, мемлекеттік эканомикалық және қаржылық саясатынан, шикізат бағасының өсуінен болады. Тәжірбиеде инфлцияның бір түрін екіншісінен айыру оңай емес, олар бір-бірімен тығыз байланыста. Соңғы кездерге дейін дүниежүзлік шаруашылықта инфлция, әдетте, төтенше жағдайларғабайланысты пайда болатын еді. Соңғы жылдары бірқатар елдердің экономикасы үшін, ол айықпас ауруға, ұдайы өндірістің тұрақты факторына айналды.

   Инфлция қарқынының  жай, орташа жүруі кезінде бағаның  өсуі 10%-ан аспайды. жоғары қарқынды(галопирующая) инфлция тұсында бағаның өсуі  20-дан 200 пайызға жетеді. Ал бұл экономика үшін үлкен салмақ. Бірақ көптеген контракт,келісімдер бағаның мұндай өсу қарқынының есепке алады.

   Аса зор, шексіз  инфлция (галопирующая) айналымдағы  ақша мөлшері мен тауар бағасының  деңгейінің тым шырақтап, шектен  тыс өсуін білдіреді.   Мысалы, Никаракгуада, азамат соғысы жылдарында  бағаның жылдық өсуі 3300%-ке дейін  жетті. Мұндай жағдайда халық үлкен зиян шегеді, тіпті қоғамның ауқаты тобына да қиын болады. Ұлттық шаруашылық бүлінеді. Гиперинфляцияны басынан өткізген бірқатар елдерде, бағалардың өсу қарқыны, айналымдағы ақша мөлшерінің өсу қарқынынан әлдеқайда жоғары болады. Шаруашылық субьектілері, ұлттық валютаға деген сенім жоғалған кезде, қолдағы құнсызданған құтылуға тырысады. Нәтижесінде айналымдағы ақша айтарлықтай өсіп, ол оның санының көбеюіне тең болады. Салдырында баға қаупті шектерге дейін шарықтайды. . Гиперинфляцияның басталуына инфляциялық күтудің де үлкен әсері болатындығын атап өту орынды. Мұндайда ең алдымен ұлттық шаруашылық бүлінеді.

   Инфляцияның балансталған  тепе- теңдікті болуы мүмкін яғни, бағаның өсуі баяу және ол  барлық тауарлар мен қызметтерде  бірдей өседі. Болжамды күткен  инфляцияны кенеттен болатын  ажратып білу керек. Күткен  инфляцияның мерзімі анықтауға  болады. Үкімет оны жоспарлайды.  Кенет болатын инфляция, болатын  бағаның күтпеген кезде өуімен  сипатталады. Басыңқы инфляция  кезінде бағаның өсуі байқалмай  қалады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.1  Инфляцияның  әлуметтік- экономикалық даму әсері.

 Инфляция зардаптары  күрделі және көп түрлі болып  келеді. Инфляцияның жоғарғы деңгейі  бағамен пайда нормасын жоғарлатып, уақытша коньюктураны жандандырады. Процестің ушығуы барысында инфляция  ұдайы өндіріске кедергі келтіріп, қоғамдағы экономикалық және  әлуметтік шиеленістерді тереңдетеді.  Инфляция аттың текірдеп шабуы, бой бермеген кезіндегідей, шаруашылықтың шырқын бұзып, айтарлықтай зиян келтіірп, экономикалық саясаттыжүргізуге жол бермейді. Бағаның әр түрліөсуі экономика салаларының арасындағы сәйкестілікті бұзып, тұтынушылыр сұранысын бүркемелеп, ішкі нарықта тауарлар өткізуді қиындатады. Мұндаайналдырып,  инфляция тұтынушының ақшадан тауарға ауысуын күшейтіп, бұл процесті таудан аққан тасқынға айналдырыптауарға тапшылық тудырып, ақша қорлануына ынтаны жойып, ақша несие жүйесінің қізметін бұзады. Бұдан басқа да халықтың жинағы құнсызданады, банктер несие беретін мекемелер зиян шегеді. Өндірістің интернационалдануы бір елден екіншісіне аударылады, Халықтын валюта және несие қатнастары күрделенеді.

    Инфляцияның  әлуметтік зардаптары да бар,  ол ұлттық табысты қайта бөледі, халықа салық үстіне салық  болып, номиналды және нақты  жалақының өсу қарқынды қызметтер  мен тауарлар бағасының күрт  өсуінен кейін қалдырады. Инфляция  зардабын барлық жалдамалы жұмысшылар  еркін кәсіп иелері, зейнеткерлер  т.б. басынан өткізеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

             2.2 Филлипстің қисық сызығы

  Инфляция жұмыспен қамтумен айтарлықтай әсер етеді. 1958 жылы ағылшын экономисі, оның ықпал көрсететін <<сұраныс инфляциясы >> деген үлкені ұсыныс. 1861- 1956 жылдары  Ұлыбритания санақтары деректерін пайдалана отырып, жалақы бағамы өзгеруі мен жұмыссздықтың деңгейінің арасындағы тәуелділіктің кері әсерін қисық сызық арқылы көрсетті. Сөйтіп Англиядағы жұмыссыздықтың  2,5-3%- дан артық көбейту, баға мен жалақының өсуін күрт баяулайтынын дәлелдейді. А. Филлипстің есебінің теориялық негізін экономист Р.Липей жасады. Одан әрі американ экономистері Филлипстің қисық сызығына өзгерістер енгізіп, жалақы бағаларымен, тауар бағалары өсу қарқынымен ауыстыралы. Үкімет Филлипстің қисық сызығын сол қалпында экономикалық саясатты жасаудың құралы ретінде қолданады. Батыс Тәжрибесі көрсеткендей, Филлипс қисығын қысқа мерзімдік экономика жағдайында қолдануға болады, ал ұзақ мерзімде (5-10жыл) жұмыссыздық пен инфляция қатарласа өседі. Ұзақ мерзімде Филлипс заңдылығы сақталмайды және оны белгілі бір жағдайлармен түсіндіруге болады.

 Осы жағдайлардың  арасында сұранымды ынталандыру  саясатының орны ерекше. Мәселе  мында:үкіметтің жұмыссыздықты қысқарту  мақсатында жүргізген іс- әрекеттері  қысқа мерзімдік, уақытша ғана  нәтиже береді екен.

   20 ғасырдың  50-60 жылдарындағы  дамыған елдердің ста=тистикалық көрсеткіштерін зерттеудің қортындысы Филлипстің қисық сызығының толық расталы. Сол жылдары көптеген елдердің экономикалық жұмыспен қамту толық жүзеге асырады. Өндірісті одан әрі өсіруге және жұмыссыздықты қысқартуға мақсатталған шаралардың орындалуы бағаның өсуін шапшаңдатты және керсінше инфляцияның қарқыны төмендеген сайын жұмыссыздық өсе түсті.

     Инфляция  мен жұмыссыздықтың арасындағы  керісінше байланыс әр түрлі  дәлелденіп отыр. Жартылай бұл  жағдай еңбек нарықтығының бейімділігімен  дәлелденеді. Еңбек нарығы жұмыспен  қамтудың құрлымы, квалификацияларры,  орналасқан орын т.б. бойынша  сигменттелген сипат бар, көптеген  индивидуалданған нарық болып  табылады. Осы жағдай мынаған  әкеледі: еңбек нарықтың  кейбір сигментіне экономика бірте- бірте жұмыспен толық қамтуға жылжып отырғанда, жұмыссыздық практика жүзінде сақталады, ал сонымен қатар, еңбек нарығының кейбір сегментіне экономика бірте- бірте жұмыспен толық қамтуға жылжып отырғанда, жұмыссыздық практика жүзінде сақталады, ал сонымен қатар, еңбек нарықтың басқа сегменттерінде қанағаттандырылмаған сұраныс сақталады. Бұларда шығындардың кқбеюіне және бағаның өсуіне әкелетін жалақының өсуі жалғасы түседі. Осы процестің макроэкономикалық нәтижесі инфляцияның қарқындысының өсуі.

   Филлипс қисығы  сызығының басқа дәлелі бойынша,  өндіріушілер мен еңбекшілірге (әсіресе  монополияларға) экономиканың өсу  кезеңдерінде баға мен жалақының өсуін талап ету жеңіл түседі. Жоғарғы дәрежедегі жұмыссыздық жалданып жұмыс істеушілері төмен жалақыға келісуге мәжбүр етеді, бұл жалақының << жалақы-баға>>спиралін бұзады. Бұдан басқа, экономикалық жаман коньюктура өндірушілердің бағаны көтеруге кедергі келтіреді.Керісінше ситуацияда,толық қамтуға таянған сайын,өндірістің қосымша факторларына сұраныс өсе түседі.Осының  нәтижесінде жалақы өседі және бұның өсуі еңбук өнімділігінің өсуінен артық болады.»Жалақы-баға»  инфляциялық спиралі жандана түседі.Осыдан басқа,экономикалық өрлеу кезінде монополиларға олардың өнімдеріне бағаны көтеру жеңілге түседі.Осы процестің нәтижесінде инфляцияның қарқыны шапшаңдайды.

  Филлипс қисық сызығын  жиынтық сұраныс пен ұсыныстың  қисықсызықтарының талдауы дәлелдейді.Экономикада  жиынтық сұраныстың өсуі ондағы  диспропорцияларды шиеленістіреді жәнежаңа диспропорциялар тудырады,психологиялық тұрғыдан ресурстардың шектелуіе арттыра түседі.Мұның нәтижесінде сұраныстың өсуімен қатар инфляция күшейе түседі.Жиынтық сұраныстың өсімі көбейген сайын және экономика толық жұмыспен қамту дәрежесіне жеткен сайын,бағаны өсуі кұшейе түседі.

   Филлипс қисық  сызығына көзқарастың екі бағыты  бар деуге болады.Бірінші бағытта  Филлипстің қисық сызығы экономикалық  заң деп қаралады.Бұл күшті  инфляция мен жоғары жұмыссыздық  бір мерзімде болмайды деген.Мемлекеттік  реттеудің ирструменттерінің әр түрлі қолданудың көмегімен,қисық сызықтың әр қилы нұктелеріне сай келетін,инфляция мен жұмыссыздықтың ұштасуының қандайына болмасын жетуге болады.Сөйтіп,қисық сызықтың бойымен жоғары және төмен жылжуға болады.Нүктенің қандайын таңдар алу керектігі,болып тұрған экономикалық ситуациямен және үкіметтің әлеуметтік-саяси бағдарларымен белгіленеді.

   Филлипстің қисық  сызығы туралы екінші бағыт  инфляция мен жұмыссыздықтың  өзара байланыстарының тұрақтылығын және үзілмейтіндігін жоққа шығарады.Экономикада орынды темпі берілген инфляция жағдайында,жұмыспен қамтылудың ең жоғары деңгейінде жетуге болады.

   20 ғасырдың 70-80-ші  жылдардағы инфляция мен жұмыссыздықтың  динамикасын талдау бұлардың  арасындағы байланыстың өте тұрақты  еместігін айқындайды.Экономикалық  дағдарыстар кездерінде баға  және жұмыссыздық бірдей қосарласып  өсті.Осындай экономикалық ситуация  стагфляция деп [инфляциямен бір мезгілде келетін экономикалық тоқырау] немесе слампфляция [инфляция мен кенеттен келген экономикалық құлдыраудың ұштасуы]деп аталды.Осы кезеңдегі инфляция мен жұмыссыздықтың өзара байланыстары туралы деректер екі қорытынды жасауға мүмкіндік береді:Филлипстің қисық сызығы  оңға қарай жоғары жылжиды да,енді инфляция дәрежесінің әрқайсысына жұмыссыздықтың өскен дәрежесі сәйкес келеді немесе осы құбылыстардың арасында байланыс болмайды.