Еңбекақының экономикалық мәні

30 тамыз — Қазақстан  Республикасының Ата заңының  ‘күні

25 қазан — Республика  күні

16-17 желтоқсан — Тәуелсіздік  күні

Бүл күндер демалыс күңдерімен сәйкес келген жағдайда келесі күн жұмыс күні болып саналады.

Еңбеккерлердің орташа жалақысын  есептеу үшін орташа, күндік, не орташа сағаттық жалақысы алынады. Орташа еңбекақыны есептеу барысында төлем жүйесінде^ қарастырылған әрі түрақты сипатқа ие сыйлықты, үстемені, қосымшаны және басқа да марапаттау төлем түрлерін ескередм Орташа жалакы есептік кезеңдегі нақты істеген уақытынан да анықталу мүмкін. Демек, орташа жалақыны^ анықтаудың екі жолы бар, оның біріншісінде өткен кезеңдегі он екі айдағы еңбекакы алынса, ал екіншісінде сол өткен1* кезеңдегі нақты істеген күні үшін есептелген жалақысы алынады. *

Егер де еңбеккерлер бір жылданаз жұмыс істесе, онда орташа жалақысы нақты істеген уақытынан анықталады.

Егер де еңбеккерлердің үзақ уақыт бойына жалақы( болмаса (жиырма төрт айдан көп), онда орташа жалақы минималды есептік көрсеткіштен алынады. Бүл жағдай, еңбеккерлердің екі қабат және бала табуына, сондай-ақ балаға карауына және басқа да орынды есептермен байланыстьк болуы мүмкін.

Орташа жалақыны есептеген  кезде мына төлемдер есепке’ алынбайды:

О Жыл сайынғы еңбек  демалысы үшін берілген1

компенсация;

С* Еңбекке уақытша жарамсыздығына, екіқабат және’ бала табуына, бала асырап алуына байланысты берілген жәрдемақылар; С* Денсайлықты жақсартатын шараларға берілген

жәрдемақылар;

С* Қызмет бабы бойынша іс-сапарға берілген компенсациялар және оларға қосылып берілетін үстемелер мен қосымша төлемдер;

О Дала жұмыстарымен шұғылданатын еңбеккерлердің 1 алатын үлестері;

G Басқа жерлерге қызмет бабы бойынша ауысқан кезде 1 алатын компенсация;

С* Тараптардың келісімі бойынша, өндірістік мақсат 1 үшін жеке транспорт пайдаланған кезде төленетін

компенсация;

О Арнайы берілген киімдер, аяқ  киімдер, алғашқы медициналық көмектер, сабын, сүт т.б. құндылықтардың құны; С* Материалдық көмектер;

С* Бір жолғы берілетін мақтау (көтермелеу) сыйлықы; ,

С* Жалақының кешіктіріп төленгені үшін жұмыс берушінің еңбеккерлерге төлеген өсімі; <■

О Еңбеккерлердің мамандығын көтеру үшін оқумен байланысты шығыстары; $

О Конкурста және басқа  да жарыстарда жүлделі орындарды  алғаны үшін төленетін ақшалай^ наградалар.

Сыйлықты және басқа да ынталандырушы сипаттағьП төлемдерді есептеген кезде нақты уақыты бойынша алынған жалақысы емес, тоқсандық, жарты жылдық, жылдық табыстары алынады, сондай-ақ материалдық мақтау (көтермелеу) кезінде де 1/3, 1/6, 1/12 мөлшері бойынша есептелінеді, ал айлық сыйлықтар - сол айлық деңгейінде. беріледі.

Егер де сыйлық және басқа да ынталандырушы^ сипаттағы төлемдерді есептеген кезде еңбеккерлердің жалақысы толық болмаса, онда оның деңгейі толық болғакц тоқсандарына пропорционалды алынады.

Орташа күндік жалақы барлық жағдайда, тек( пайдаланбаған демалыс үшін төленетін компенсация мен демалыс ақыдан басқа есептік кезеңде есептелген жалақының^ сомасынан заңмен белгіленген аптаның алты күндік немесе бес күндік календарлық жұмыс күні бойынша анықталады. (

Орташа сағаттық жалақы да, орташа күндік жалақы сияқты анықталады.

3.2. Өндірістегі еңбекақы түрлерінің есептелу тәртіптері. (

Болашақта өндірісті кешенді түрде механизацияландыру, мен автоматтандырудың дамуы, мамандықтарының жетілуі, еңбек төлемінде нақты сараланудың кемуі кесімді жүйеніңі қолданыс аясын қысқартады, ал оларды жұмысшылардың еңбек төлемінің мерзімділік-үжымдылық және мерзімділік-1 сыйлық жүйелеріне алмастыруы мүмкін.

Мысалы. Еңбекақы төлеудің әртүрлі  жүйесін пайдаланған кезде еңбекақыны есептеудің жолдарын қарастырып көрсетейік.

1. Мерзімді еңбекақы төлеу  жүйесі. Кәсіпорында 200 адам жұмыс істейді делік, оның 150-уі жұмысшы, 50-уі қызметкер. Кәсіпорынның қырықтай еңбеккері кесімді

белгіленген айлықпен жұмыс  істеген, өйткені олардың,; атқаратын  міндеттемесі мен машықтығы (квалификациясы) соған сәйкес келген: *

он адам (маман) - 9-шы разрядпен;

он бес адам (маман) - 11-ші разрядпен; <;

бес адам (маман) - 14-ші разрядпен;

бес адам (маман) - 16-шы разрядпен; (

үш адам (маман) — 19-шы разрядпен;

екі адам (маман) — 21-ші разрядпен  жұмыс істеген. ^

Айлык жалақысын есептеу  үшін әр түрлі разрядтар бойынша мына формуланы пайдаланады: ^

Айлық Үйымның Іразрядқа Тарифтік коэффициенттің

жалақысы = белгіленген х 1 разрядқа қатынасы

мөлшерлемесі

1-ші разрядтың мөлшерлемесінің  үжымдық келісім-шартта 15000 теңге  мөлшерінде бекіткен. Кәсіпорынныңс  жұмыс тәртібі бойынша аптаның  бес күнін жұмыс күні етіп белгілеген (ағымдағы айда 21 күн жұмыс күні болған).^ Кәсіпорынның 14-ші разряды бар маманы ағымдағы айда 18-ақ күн жұмыс істеген. {

Ағымдағы айдағы еңбеккерлердің еңбекақысын есептеп көрейік: {

9-шы разрядтағы мамандардың  еңбекақысы

= 15000x1,78x10-267000 теңге; <

11-ші разрядтағы мамандардың  еңбекақысы

= 15000x2,05x15=461250 теңге; {

14-ші разрядтағы мамандардың  еңбекақысы

= 15000x2,55x2=76500 теңге;

14 разряды бар үш маман,  ағымдағы айда толық жұмыс<  істемеген, сондықтан оларға нақты істеген күні үшін еңбекақы есептелген =(15000x2,55)/21х18хЗ=98357 теңге; (

16-шы разрядтағы мамандардың  еңбекақысы

= 15000x2,95x5=221250 теңге; '

19-шы разрядтағы мамандардың  еңбекақысы ' =15000x3,67x3=165150 теңге; '

21-шы разрядтағы мамандардың  еңбекақысы

= 15000x4,24x2=127200 теңге;

, Мерзімді еңбекақы нысаны  кезінде, еңбеккерлерге

есептелген еңбекақысының  жиыны =1416707 теңге.

, 2. Кесімді-прогрессивтік төлем ақысының жүйесі. Сату

бөлімінің он жұмыскеріне келесі еңбекақы белгіленген: 100

ітауар бірлігіне 1000 теңгеден және одан әрі сатылатын 100

тауар бірлігіне 200 теңгеден төленетін бес жұмыскері 230 тауар бірлігін, үш қызметкері 190 тауар бірлігін және екі жұмыскері 160 тауар бірлігін сатқан.

Енді біз осы ағымдағы айда тауарды сатумен айналысқан еңбеккерлердің еңбекақысын есептейміз:

230 тауар бірлігін сатқан  еңбеккерлердің еңбекақысы

=( 1000+(230-100)х200)х5= 135000 теңге; 190 тауар бірлігін сатқан еңбеккерлердің  ееңбекақысы

=( 1000+( 190-100)х200)хЗ=57000 теңге; ібОтауар бірлігін сатқан еңбеккерлердің еңбекақысы

=(1000+(160-100)х200х2=26000 теңге;

Тауар сатумен айналысқан еңбеккерлердің

еңбекақысының жиыны — 218000 теңге.

3. Тікелей кесімді төлемаңысының  ?күйесі. Негізгі өндіріс цехында жұмыс істейтін еңбеккерлерге (100 адам) тікелей кесімді төлемақысы бойынша әрбір әзірленген 100 өнім бірлігіне 850 теңгеден еңбекақы есептелген. Әзірленген өнім бірлігінің есебі әрбір еңбеккер бойынша жеке жүргізілген және солардың әрқайсысына жеке еңбекақы есептелген. Ағымдағы айда еңбеккерлер 300000 өнім бірлігін әзірлеген, олардың жалпы еңбекақысы: 300000/100x850=2550000 теңге құраған. Сонымен, негізгі өндіріс цехында жұмыс істейтін еңбеккерлердің еңбекақысының жиынтығы - 2550000 теңге құраған. ,„

4. Аккордты төлем жүйесі. Жөндеу цехында (көмекші өндіріс цехында) жұмыс істейтіндерге аккордты төлем жүйесі бойынша еңбекақы төленген.

Негізгі өндіріс цехының жалпы еңбекақысы 300000 теңге құраған, жөндеуді орындауға жүмсалған уақыты 140 адам/сағаты болған, оның ішінде: 40 адам/сағаты - екі ағаш үстасына, 30 адам/сағаты - бес дәнекерлеушіге, 10 адам/сағаты — үш энергетикке, 50 адам/сағаты — жиырма бес сылақшы-майлаушыға, 10 адам/сағаты — бес слесарьға кеткен. Топтағы жұмысшылардың әрқайсысы бірдей жұмыс уақытын жүмсаған деп шартты түрде аламыз.

Атқарған жұмысы үшін еңбеккерлердің еңбекақысы мынаны құрайды:

Ағаш үстасы =300000/140x40=85714 теңге

Сварщик І ү. =300000/140x30=64286 теңге

Электрик ° =300000/140x10=21429 теңге  ч

Штукатурщик =300000/140x50=107142 теңге

Слессар =300000/140x10=21429 теңге

Жөндеу цехының еңбеккерлерінің еңбекақысының, жиыны =300000 теңге.

Кәсіпорында жұмысшы-жөндеушіге негізгі өндіріске^ қызмет көрсеткені үшін негізгі өндіріс еңбеккерлерінің еңбекақысынан (2550000) 12 пайыз мөлшерінде еңбекақьИ есептелінетін болып белгіленген, яғни жанама-кесімді еңбекақы төлеу нысанын пайдаланған. Демек, жұмысшы-^ жөндеушінің еңдекақысы 306000 теңге құраған. Ton ішінде еңбекақы нақты істеген уақыты, не машықтығы^ (квалификациясы) бойынша таратылуы мүмкін.

Сонымен, көмекші өндіріс еңбеккерлерінің еңбекақысьП 606000 теңге (300000+306000) құраған.

Тағы да әр түрлі кәсіпорындарда еңбекақыны есептеу жүйесіне мысал ретінде біз бірнеше есептер карастырып, өтейік:

1-мысал. Төменде кәсіпорынның екі жылдық көрсеткіші(; берілген:

Жұмысшылардың сағаттық еңбекақы қоры, млн. теңге Сағаттьщ еңбекақы қорына қосымша төленетіні, млн. теңге Күндік еңбекақы қорына қосымша төленетіні, млн. теңге Жұмысшылардың орташа жылтьщ тізімдік саны, адам Жұмысшылармен істелінген адам-күн, мың Жұмысшылармен істелінген адам-сағат, мың 65,6 4,9 12,4 900 164,7 1293,9 94,3

8,8

*>

13,0 920 167,4 1344,4

Есептеу керек:

1. Есепті жылы базалық  жылмен салыстырғанда’ еңбекақы  қорының абсолюттік өзгеруін:

a) Жұмысшылардың орташа  жылдық тізімдік санының өзгеруіне  байланысты;

b) Орташа жылдық жалақы  мөлшерінің өзгеруіне қатысты.

2. Бір жұмысшыға шаққанда орташа жылдық еңбекақы мөлшерінің абсолюттік өзгеруін:

a) Сағаттық еңбекақы мөлшеріне  байланысты;

b) Жұмыскүнінің орташа ұзақтығына байланысты;

c) Бір жұмысшының орташа істеген жұмыс күніне^ байланысты;

d) Сағаттық еңбекақы қорына  төленген қосымшаға< байланысты;

e) Күндік еңбекақы қорына  төленген қосымшаға’ байланысты.

Шешуі: <

Жоғарыда келтірілген мәліметтерді колдана отырып, төмендегі көрсеткіштерді анықтаймыз: (

1. Есепті жылды базалық  жылмен салыстырғандағы жылдық  еңбекақы қорының өзгеруін:

базалық жылы: 65,6+4,9+12,4=82,9 млн. теңге; есепті жылы: 94,3+8,8+13,1 = 1 16,1 млн. теңге; Онда жалпы еңбекақы қорының абсолюттік өзгеруі( мынаған тең болады:

AF=Fi—Fo-’l 16,1-82,9=33,2 млн. теңге;  і

оның ішінде:

a. Жұмысшылардың орташа жылдық тізімдік санының1 өзгеруіне байланысты:

AFs=(Si-So)xfo=(92O-9OO)x92O76=l,8 млн. теңге; ‘

b. Орташа жылдық еңбекақымөлшерінің  өзгеруіне қатысты: *

AFr=(fi-f0)xS,=(126258-92076)x920=31,4 млн.  теңге; (

2. Бір жұмысшыға шаққандағы орташа жылдық еңбекақы мөлшерінің абсолюттік өзгеруіне әсерін тигізген себептерді, анықтаймыз:

Орташа жылдық еңбекақы мөлшерін мынаі көрсеткіштердің көбейтіндісі арқылы есептейміз: fo=50,70×7,86x183x1,07×1,18=92076 тенге; fi=70,14×8,03×1 82×1,09×1,13 = 126258 теңге; Af=fi-f2= 126258-92076=341 82 теңге; оның ішінде:

a) Орташа сағаттық еңбекақы  қорының өзгеруіне байланысты:

Af=(70,14-50,70)х1,07×1,18×8,03×182=3587135871 теңге

b) Жұмыс күнінің орташа үзақтығының өзгеруіне байланысты:

50,70х 1,07х 1,18х(8,03-7,86)х  182= 1981 теңге;

c) Бір жұмысшының орташа  істеген жұмыс күнінің өзгеруіне байланысты:

50,70×1,07×1,18×7,86x(l82-183)=-503 теңге

d) Сағаттық еңбекақы қорының  қосымша төлем коэффициентінің  көлеміне байланысты:

70,14х(1,09-1,07)х 1,18×8,03×182=2419 теңге

e) Күндік еңбекақы қорының  қосымша төлем коэффициентінің  өзгеруіне байланысты:

70,14х( 1,13-1,18)х 1,13×8,03×182=5792 теңге.

Қорытынды:

Қандай да болмасын кәсіпорындарда өнім шығарудың^ артуы, соның есебінен олардың экономикасының дамуы еңбекақының  дүрыс жолға койылуына тікелей байланысты.

Нарықтық жағдайда еңбекақыға деген көзқарас өзгеруде, «Кім көп жұмыс істесе, сол көп табыс табуы тиіс». {

Тауарды сатудан түскен каржылар тауар өндірушілердің еңбектерінің сандық және сапалық бағалылығының және жеке^ табыстарының негізгі көздері жоғары өлшеміне айналады.

Еңбекақының нысаны мен жүйесі еңбекақының шамасы,^ еңбектің саны мен сапасы арасындағы байланысты белгілейді және өз еңбегінің қорытындысына байланысты еңбекақының белгілі тәртібін есептейді.

Кәсіпорындарды жұмыс істейтін жұмысшылардың еңбек

,өнімділігінің өсуі —  ол еңбекақыны үлғайтуға мүмкіндік,-

береді. Алайда кейбір кәсіпорындарда еңбекақының өсуі еңбек

іөнімділігінің өсуіне қарағанда  әлдеқайда шапшаң. Бүл дүрьц

емес. Еңбек өнімділігі әр уақытта одан жоғары борлуы тиіс.

1 Кәсіпорындарда еңбекакыны есептегенде мыналар еске^

алынуы керек: принципті, яғни тең еңбекке тең ақы;

‘атқарылатын жұмыстың күрделілігі және еңбек біліктілігі;^

зиянды жұмыс жағдайы  және ауыр қол еңбегі; еңбектің

сапалалағын ынталандыру  және еңбекке адалдықпен қарау;^

ақаулыққа жол берген және өз міндетіне жауапсыздықпен

қарайтындарға материалдык жаза; инфляция деңгейіне сәйкес

^еңбекақыны индекстеу;  кәсіпорынның қажеттілігін

қанағаттандыратын еңбекақының  үдемелі нысаны мен жүйесін

,қолдану, т.б. ,

Сонымен еңбекақы дегеніміз  жұмыскерлер еңбегімен

іөндірілетін қажетті өнімнің ақшаға айналдырылған бейнесі.і

Былайша айтқанда еңбекақы дегеніміз  саудалық, нарықты

‘экономика кезінде базарға түскен ерекпіе тауар жұмыс-1

күшінің ақшаға шағып өзгертілғен  құнының бір түрі. Бүл

ретте жұмыс күшінің құны жұмыскердің тіршілік етіп,

(өмір сүруіне жұмыс қабілетін қайтып орнына келтіруге?|

яғни жұмыс күшін қайта  құруға қажетті шамаға сай келу

;керек. Бүл қажетті жұмыс уақытында жасалатын қажетті

өнімнің көлемінбде болуға тиіс. Қажетті өнімнен басқа

‘қосымша жұмыс уақыты есебінде жасалатын өнім болады.

Оның есебінен сыйлық қосымша ақы төленеді. Қалған

і

,капитализм кезінде капиталистің  қалтасына түседі, біздің дәуірімізде қоғамдық түтыну қорлары жасалады, ол імемлекеттің немесе меншік иесінің өз қалтасына, пайдасына түседі.