Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі жанама салықтар

2. Қосылған құн салығының салық салудағы шетел тәжірибесі

Дамыған шетедік тәжірибеде көрсеткендей жанама салықтар бірыңғайлыққа  ұмтылған, қосымша құнға олар бірден салық салады. Өкінігке орай қосылған құн салығы біздің республикамызға  ендіргенде оның басқа  елдерде көп жылдық тәжірибесі жетерліктей зерттелді.

Қосылған құн салығы – бұл салыұтың бір түрі, кез  келген кәсіпорынның іс-әрекетіндегі тауарлар мен қызметтің кез келген түрін сатып алғандығы құнның өсуінен алынады. Қазіргі кезде  Қазақстан Республикасында қосылған құн салығы  - 13%-ды құрады, 2007 жылы ол 14% құрады, ал 2006 жылы 15% құрады. Қосылған құн салығы жыл сайын төмендеп келе жатқаны көрінеді, ол әрине тұтынушылар үшін жақсы жаңалық, өйткені қосылған құн салығы  ауыртпалығы тікелей тұтынушыларға тиеді. Алайда, қосылған құн салығы төмендеуі өкіметтің кіріс көздерінің таралуына әкеліп соғады., бұл дегеніміз өкімет жұмысында  істейтін қызметкерлердің жалақысына, әртүрлі әлеуметтік салаға жұмсалатын қаржыладың азаюына әкеліп соғады. Яғни жалпы Қазақстан Республикасының әлеуметтік жағдайына кері әсерін тигізеді. Әрине оны болдыртпау үшін өкімет белгілі бір әрекеттер жүргізу керек және де  ол әрекеттер жүргізіліп жатыр., олар Қазақстан Республикасында өнделіп, шеьелге экспортталатын шикізатқа салық ауыртпашылығының көбеюі.

Қосылған құн салығы арқылы өкімет кейбір салалардың дамуына  ықпалын тигізе алады. Тауарлар мен  қызметтерді қосылған құн салығынан  босатылуы үшін, олар қосылған құн  салығының нөлдік мөлшер бойынша  есептелуі керек. Бұл жағдайда тауар  өндірушілер мен қызмет көрсетушілер төленген қосылған құн салығының сарлық соммасына  салық несиесін талап етуі мүмкін. Бұл мемлекеттік кірісті  едәуір түрде қысқартып қана қоймастан, аса үлкен мөлшерде қосылған құн салығын  алуға жұмсалатын шығындарды молайтады. Қосылған құн салығы нөлдік мөлшерлеме бойынша кеңінен қолдану тиімді құрал болып табылады. Өйткені, оны пайдалану кезінде әуелі орасан салық сомасы алынады. Бұдан соң келіп түскен мемлекеттік кірістердің едәуір бөлігі нөлдік мөлшерлеме  бойынша салық саедәуір бөлігі нөлдік мөлшерлеме бойынша салық салынған тауарлармен мауда жасаушыға қайтарылады. Бұл қызметтің барлығы толып жатқан құжаттар толтырылады, үлкен әкімшілік шығындарды туғызады.

Қосылған құн салығын  енгізу заң базасын елеулі түрде  өзгентуді талап етеді. Атап айтқанда, тауарлармен көрсетілген қызметтерді жөнелту сияқты ұғымдарды нақтылай түсу қажеттілігін туғызады; мәселен, жөнелту сәтін, жүк тиеу сәті, тауарды жеткізу, тауарға ақы төлеу дегендей. Бұл қызметтердің қай түріне салық салуға болады, қай қызмет нөлдік мөлшерлеме бойынша салық салуға жатады, қосылғн құн салығы төлеу бойынша қандай жеңілдіктер ұсынылады. Бұл орайда бюджет мәселелері жөніндегі халықаралық валюта қоры басқармасының мамандары өтпелі экономикасы бар елдерге елеулі түрде техникалық  және консультациялық жәрдем көрсететін болады.

Қосылған құн салығы оқшау алмай күллі салық жүйесі элементтерінің бірі ретінде  қарастыру  керек. Қосылған құн салығы мемлекеттік кірістің өсуін қамтамасыз ететін бейтарап, тиімді салық ретінде енгізіледі. Ол кірістердің немесе жағдайлардың теңсіздігін түзетуге, орнын толтыруға арналмаған, бұл міндетті салық жүйесінің басқа элементтері бірінші кезекте жеке адам табысына салынатын прогрессивті салық атқарады. Сондықтанқосылған құн салығының қолданылуы жайында барлық салық жүйесінің қолданылуын есепке ала отырып айтуға болады.

Қосылған құн салығы салық жүйесіне енгізілуін әр түрлі  көзқарас тұрғысынан қарастыруымыз  мүмкін.

Кеңес одағы ыдырап, бұрынғы  одақтас республикалар арасында экономикалық байланыстар үзілгеннен кейін жаңа ғана өз алдына отау тіккен елдер өз қамын өзі жей бастайды. Ендігі жерде өзге республикалар сияқты егемендік алған Қазақстан Республикасы да нарықтық қатынасқа бет түзеді. Бұл қатынасты дамыту жолында бірқатар шаралар белгіленді. Бізде жеке меншіктің алуан түрі пайда бола бастады, елде баға ырықсыздандырылды, басқарудың директивалық қосылған құн салығын қабылдау бірден бір дұрыс шешім болды деп санауға болады.

1.3. Шет елдер тәжірибесінде  акцизі алуды жетілдіру жолдары

Дамыған елдерде акциз салығын жетілдіру арнайы объективті факторлардың әсерінен анықталады. Олардың қатарына өндірістік қатынастар мен әлеуметтік-экономикалық жағдайларға мемлекеттің салық салу жүйесі арқылы әсер етуін жатқызуға болады. Салық табысындағы тұтыну мен оларды алу мүмкіндіктері арасындағы қарама-қайшылық барлық салық жүйесін құрудың негізгісі болып табылады. Дамыған елдерде мемлекеттік шығындарды азайту жолдары және салық түсімдеріне қажеттілікті қысқарту бағыттары тұрақты іздестірілуде.

Батыс экономистерінің ойы бойынша, барлық нарықтык, экономика елдеріне тән салықтық мәселелер мыналар:

2. Салық жүйесі салық төлеушілердің түсінуіне және салық органдарының тиімді басқаруына өте қиын. Бұл міндетті түрде артық әкімшілік шығындарға әкеледі және салықтардан жалтарудың неше түрлі тәсілдерін тудырады;
3. Жеке табысқа салық салу салықтың ауыртпашылықты әділетсіз бөлуді сипаттайды;
4. Салықтың жоғарғы ставкалары экономикалық шеішмдер қабылдауға кері әсер етеді. Бұл топқа енетін салық төлеушілердің жұмысқа ынтасы жоғалып, көлеңкелі экономика қыздырушылығын білдіреді және қор жинауда әртүрлі қиыншыпықтарға толы болады;
5. Салық салу кәсіпорындарыды қаражаттарды инвестициялауға және балансты экономикалық емес салықтық себептермен құруға мәжбүр етеді. Бұл күрделі қаржы салу мен шектелген ресурстарды бөлу сапасына кері әсер етеді.

Аталып өткен мәселелердің барлығында салық жүйесінің жетілмеуі  орын алып отыр. Бірақ та салық арқылы мемлекеттік шығындарды қаржыландыру мүмкіндігі бұл маселелерді шешудің қажеттілігін міндетті және кейінге қалдыруға болмайтын қылды.

Қазақстан әлі толығымен  нарықтық экономикасы дамымаған, бұның  бір себебін қаржы механизміндегі сапалық өзгерістердің тежелуін жатқызамыз.

Қаржы нарығында әлі  де мемлекет пен оның ресурстары билік  етуде, ал жеке кәсіпкерлердің жинақтары шетте қалуда. Бұған ең алдымен өндірістік сектордан капиталды шығарып тастайтын және қалыпты инвестициялық процестің дамуына кедергі келтіретін, өкіметтің салықтық саясаты әсер етеді. Айта кету керек, өзінің сыртқы өлшемдері мен салықтар құрамы бойынша Қазақстандық салық жүйесі толығымен дерлік батыстық "модельдің көшірмесі деуге болады. Ол жақта салықтар мүлдем азаматтар мен кәсіпорындардың нарықтық белсенділігін тежеудің факторы ретінде қарастырылмайды. Ендеше, мұндай айқын айырмашылыққтардың себептері неде?

Бұл сұраққа жауап  беру үшін, біріншіден, Қазақстандағы  және батыс еліндегі экономпкалық жағдайды салыстыру, екіншіден, батыс елдерінің  салықтық саясатының өзіне тән белгілері  мен ерекшеліктеріне назар аудару керек.

Түрлі экономикалық жағдайларда  және әртүрлі субъектілер үшін, салықтардың бірдей түрлері өздерін әрқилы қырынан көрсетеді. Батыста негізгі салық төлеушілеріне, табысты негізінен заңды жолмен көп бөлігінде азаматтардың банктік шоттарына қолма-қол ақшасыз жолмен аударылатын еңбек ақы түрінде алатын түрғындардың орта тобы жатады. Сонымен қатар, көпшілік батыс елдерінің экономикасы жоғарғы даму жағдайында, тұрғындардың табыстары өсуде, ал ондағы әртүрлі әлеуметтік жәрдемақылардың үлесі үлкен. Сондықтанда салықтардың жоғарғы ставкалары қолданылады.

Қазақстанда табыстардың  едәуір бөлігі қылмыстық немесе жартылай заңды сипатқа ие, жеке тауарлық айналымда қолма- қол ақшаның үлесі зор. Сонымен бірге, елдегі өндірістік белсенділік ерекше төмен, көптеген косіпорындар ауыр қаржылық жағдайда тұр және тіпті өз жүмыскерлеріне еңбек ақы төлеуге қаражаттары жоқ. Сондықтанда, Батыста өндірістік және инвестециялық іскерлікке аса ауыртпашылық тигізбейді деген салықтар, Қазақстанда   мемлекеттік    экономикалық    қауіпсіздігі    үшін    қатерге айналатындығы және қоғамда қатты толқулар тудыратындығы қазір ешкімді таң қалдырмайды.

Батыста салық жүйесі азаматтардың жеке табысына салық салуына  бағытталған. Бірақ ол жақта қоғамдық өнімнің бөлінуі былайша іске асады: оның негізгі массасы тікелей  жеке тұлғалардың қолдарына түседі жалдамалы жұмыскерлерінің экономиканың негізгі салаларындағы өзіндік құн құрылымындағы үлесі 70-80 жетеді, содан кейін барып бұл сомалардан қаржылық құрылымдарда секторда, мемлекетте сәйкес салықтық тәсілдер түрінде өз тобырын табады. Бірақ, бұл жағдайда, салықтар тек қана, азаматтардың тапқан табыстарының, жұмыскер мен оның жанұясының негізі өмірлік кажеттіліктерін канағаттандырғаннан кейін қалған бөлігіне салынады.Көпшілік елдерде бұндай қасиеттердің құны шамамен 12-14 мың АҚШ долларымен бағаланады, бұл сом салық, өмір шегі ретінде белгіленген.

Ал Қазақстанға келсек, көптеген салықтық реформалар нәтижесіндегі  қатардағы жалдамалы жұмысшының табыстары алдында ұсталған қалған табыс салықтарынан тыс 60-70%-ке кесілген болып қалды. Бұл сома әлеуметтік қорларға шамамен 26% төлемдерден 10-20% ҚҚС-нан акцизден, кедендік баждардан және зейнетақы аудамдарына қосылады. Осыдан келе көлік құралдарына,мүлікке, жер- участке салықтарына және басқа салықтарға бөлінеді. Бұл барлық салықтар жүмысшылардың табысынан табыс салығы, прогрессивті өспелі салық ставкасы төменгіі айнамалы шек ұсталынады.

Батыс елдерінің салық  жүйесінің басқа да негізгі принциптерін Қазақстанда да керек қылмайды. Тәжірибеде Батыс елдерінің кәсіпорындарында салықты төлеуі міндетті, өндірістен тұтыну мақсатына кіріс алынса( жүмысшылардың еңбек ақысы мен дивидентті төлеуі) немесе олардың иесі өзінің капиталдарын бизнестей толықтай шешіп алуын көрсетеді.Басқа жағдайларда олар салық туралы ескермейді және бұл уақытта бәрімен қабылданғаннан өзгермейтін саясат.

Егерде Қазакстан салық  жүйесінің тиімділігін карастырсақ, ол келесі принциптерге негізделеді: біріншіден, өндірісте инвестицияланатын капиталға  салық салудан босату; оған қоса өндірістегі пайданы қайта инвестициялау; екіншіден, мүмкіндігінше салықтар минималды болу керек; үшіншіден, салық салу туралы заң жобасын талдауда анық, ашық мінездемеге ие болу керек.

Салық төлеушінің табысынан 30-40% -нен жоғары алынады, әйтпесе  бұл кәсіпкерлік пікірге және өндірістің кеңеюіне толығымен ынтасын  жояды. Қазақстандағы салық жүйесінің ерекшеклігін ескеру кесіпкерлік әрекетінде салық жүйесін талдау кезінде сәйкестендіруді міндеттеу орташа салық ауыртпашылығының деңгейіне емес, яғни қажетті салық түрлерінің, салық ставкасының өсуі емес, салықты бөлу төлеушілер категориясында және сонымең қатар салық салу базасында спецификаны қалыптастыру.

Бізде салық қызметінің барлық бастысы салық төлеушіге  бағытталған, сонда заң негізіндей, заңды емес негізде де салық төлеуден сол топтар жеке кетеді. Сондықтан  тек салық төлеушілерге салық ауыртпашылығы көп мөлшерде, ал басқалары төмен дәрежеде немесе мүлдем салық төлемейді.

Қазақстандағы салық  бақылау деңгейі салық салу жүйесінің  тиімсіз болуымен байланысты. Әдетте Батыста қабылданған салық бақылауының  әдістері біздің елімізде жүзеге аспайды.

Салықтан кету тәсілі жалған құжаттар бойыпша пайда болған жалған фирмалардың, яғни 2-3 тексеріс операциясыган  кейін жоғалуы кең таралған.

Қазакстандағы салық  ауыртпашылығы жөнінде айта келе, яғни батыс елдерінің салығын  сәйкесінше бекітілген ставкалардың негізгі салық түрлерінің ставкаларының деңгейімен жиі салыстырды. Шынында да Қазақстандағы акциз ставкасы мен табыс салық ставкасы нарықты экономикасы дамыған көптеген мемлекеттердің ставкасының деңгейінде түр, ал кей кезде жеке мемлекеттердің ставкасынан төмен.

Өкіншіке орай бұндай сәйкестендіру істің (жүмыстың) шын  мәнісіндегі жағдайдың нақты  көрінісін бере алмайды, өйткені  белгілеген салық ставкалары   әртүрлі   салық   салу   базаларына   қолданады,   яғни   оның экономикадағы жалпы жағдайы, әсіресе оның базалық салаларында. Бізде батыс елдерінде де әртүрлі.

Қазақстандағы салық  жүйесі негізінен батыс елдерінің  модельдерінің көшірмесі, нақты  экономика жағдайына қалыптастыру әректтеріне қарамастан, біршама  ірі және қиын болды. Сонымен қатар жалпыға белгілі салық жүйесінің құрылымының негізгі принципттері қарапайымдылығы немесе табыстылығы, өзіндік жорамалға жол бермейді, ол көптеген қоғам мүшелеріне тиімді.

Біздің елімізде керісінше, салық салудың батыс әдістері қажетті дайындықсыз және салық төлеушілердің нақты мүмкіншіліктерінің есебінсіз енгізілуде. Мысалы, бұл ҚҚС пен акциздің енгізілуіне байланысты, ол жалпы компьютерлердің қолданылуынсыз мүлде нашар бақыланады. Сонымен қатар ол қымбат, әлеуметтік аса қауіпті салық оны АҚШ-та тегіннен тегін бұрыннан бері талқылап келе жатқан жоқ, ал қосылған кұнға салынатын салықты енгізуге Жапония үкіметі қауіптенеді; олар бүрыннан бұл салықты ентізгісі келген бірақ сол сәтте алып тастады. Қазақстанда осы салық алу ставкалары, сонымен қатар бағаның өсуімен жұмыс күші құнының өсуіне әкеп соқтырады.

Қазақстандағы салық  жүйесінің негізгі қауіпінің  бірі болып, заңның көптеген заңдылық актілері, яғни инструкциялар, толықтырулар; оларға енгізулер, түсініктемелер, нормативті хаттар, сонымен қатар тұрақты  қарама-қайшы және өзара бір-бірін толықтыратын түзетулер осы жүйедегі әсер ететін Қазақстан Республикасының "Салық, және басқа да бюджетке төлетіп міндетті төлемдер туралы" заңы болып табылады. Бұл ең алдымен салық, қызметтерінің жүмыстарын қиындатады.

Салық жайлы Занының өте жиі өзгеруі принципі бойынша дұрыс, бірақта бұл түзетулерсіз шығу мүмкін емес. Елдің шаруашылық өміріндегі болып жатқан жоғарғы процестер динамикасы мемлекет тарапынан осы өзгерістерге тез   арада   әрекет   жасауды   талап   етеді.   Бұл   салық   жүйесінің   жиі реформалануымен байланысты. Бірақ та барлық жаңартулар онды іс болмайды.

Салықтық қатынастардың  ақаулы мәселесі нормативті құжаттардың  жеткілікті түрде анықсыз және түсініксіздігі болып табылады. Күн тәртібінде салық  заңдылығында өзгерістерді енгізу ақтық тәртібін қабылдау салықтарды бекіту немесе алу.

Көптеген анықтамалар, хаттар мен жеделхаттарды шығарудың  қате тәжірибесін жоюдың маңызы аз.

Салық жүйесі -- нарықтық қатынастарының маңызды элементінің  бірі және одан мемлекеттегі, қоғамдағы экономикалық қайта құрулардың жетістіктері тәуелді болады. Өкінішке орай, билік органдарының да экономикалық ғылымның да көптеген жылдар бойындағы тәжірибе есебінен салықтарға кері көз қарастарды қалыптастырды. Сондықтан бұл аймақтағы кез келген шешімдер мүмкін әлеуметтік және саяси өзгерістер болуын ескере отырып қабылдануы керек.