Қазақстанда ауыл шаруашылығын ұжымдастыру шаруалар қасіреті

6. Малсыз шаруашылықтарына  мал алуына көмек көрсетілді.

7. Совхоздардың  біраз малын колхозшылардың жеке пайдалануына берілді.

8. Ф. И. Голощекин  қызметінен (1933 ж.) босатылды.  

 Қолданылған  шаралар нәтижесінде 2-бесжылдық  жылдарында колхоз, совхоздар нығая  түсті. Республика егістіктерінде  техника көбейді. Бірінші бесжылдықта  – 9 мың трактор, екінші бесжылдықта – 24 мың трактор, 8 мың комбайн жұмыс істеді. Екінші бесжылдық соңында (1933–1937 жж.) – 200 - ге жуық совхоз құрылды. Екінші бесжылдық соңында – отырықшы аудандарға 40 млн. сом қаржы бөлінді.  

 Жалпы, феодалдақ  қалдықтарды жою тұрғысынан ауыл  шаруашылығын ұжымдастыру ісіне оң баға берілсе, көшпенді халық мүддесінің ескерілмеуі ірі апаттарға әкелді.  

4. 30 – жылдардағы  қоғамдық – саяси өмір. Қазақстан  соғыс алдындағы кезеңде.  

Сталинизм жазалау  шаралары.  

30 – жылдары  КСРО – да социалистік қатынастар орнығып болды. Мемлекеттік меншік нығайып, өндіріс – құрал жабдықтарына қоғамдық меншік орнап, шаруалар жерден шеттетіліп жатты. 1936 жылы КСРО конституциясы қабылданды. Бұл конституция әміршіл - әкімшіл жүйені нығайтты. Елде тоталитарлық жүйе, казармалық социализм орнады. Жеке адамның құқығы ескерілмеді. Қазақстанда жазалау шаралары (репрессия) басталды. Балама пікір айтқан адам халық жауы қатарына жатқызылды.  

 Одақтың ішкі  істер халық комиссариаты құрамында  жазалау шараларын қолдану: жер  аудару, еңбекпен түзеу лагерьлеріне қамау, ату жазасы, КСРО – дан тыс жерлерге қудалау үшін ерекше комиссия құрылды.  

 Қазақстанда  ең алдымен жазаға ұлттық демократиялық  зиялылар, Алаш қозғалысының қайраткерлері,  қазақ елінің біртуар ұлдары: Ә. Ермеков, Ә. Бөкейханов, Ж. Аймауытов, Ж. Досмұхамедов т. б. ұшырады.  

 Жергілікті  зиялыларды қудалауда өлкелік  партия комитеті ұйымдастырушы–нұсқаушылық  бөлімнің меңгерушісі Н.И. Ежов  зор «үлес қосты». Атап айтсақ 1927–1929 жылдары мемлекет қайраткерлері  Т. Рысқұлов, Н. Нұрмақов, С. Қожанов, М. Мырзағалиев республикадан аластатылды. Ж. Мыңбаев – Қазақстан Орталық Атқару Комитетінің төрағасы қызметінен, С. Садуақасов – Ағарту Халық комиссары қызметінен, Ж. Сұлтанбеков – жер ісінің Халық Комиссары қызметінен алынды.  

1937 – 1938 жылдары террор жаппай сипат алды. Осы жылдары репрессияға ұшырағандар:. Кеңес үкіметін орнатуға ат салысқандар: Т. Рысқұлов, С. Шәріпов, Ә. Әйтив, Н. Төреқұлов, Б. Алманов, С. Мендешев, С. Арғыншаев, А. Асылбеков т. б.  

- Партия, қоғамдық  ұйым қайраткерлері: О. Жандосов, Т. Жүргенов, К. Тәштитов, Н. Нұрмақов, А. Досов, О. Исаев, Ұ. Құлымбетов т. б.  

- Революция  жеңісін қорғап, ақ гвардияшыларға  қарсы күрескендер: Т. Әлиев,  С. Жақыпов т. б.  

- Қазақ әдебиеті  мен ғылымының белгілі өкілдері: Б. Майлин, І. Жансүгіров, С. Аспандиаров, К. Жұбанов, М. Төлепов т. б.  

- Орталықтан  Қазақстанға жіберілген қызметкерлері:  Л. И. Мирзоян, К. М. Рафальский, В. Н. Андроников т. б. Бұлардың  барлығы «халық жауы» ретінде  жендеттердің қолынан жазықсыз  қаза тапты.  

 Қазақстан  жерінде жазықсыз жазаға ұшырағандарға  арналған лагерьлер пайда болды.  Олар: Карлаг (Қарағанды еңбекпен  түзеу лагері), Степлаг, ЧСИР –  отанға опасыздық жасағандар  отбасыларының мүшелеріне арналған  лагерь. Кейінннен ол «Алжир»  - халық жаулары әйелдерінің Ақмола лагері. «Алжирде» репрессия құрбандарының әйелдері, аналары, қыздары азап шекті. Қарағанды жеріндегі Осакаров ауданында орналасқан 25 поселок – обсервацияда Россиядан «халық жауы» ретінде жазалағандар орналастырылды.  

1937 жылғы қыркүйек, қазанда Қиыр Шығыстан 110 мың корейлер, Әзірбайжан мен Армениядан 2 мың 400 отбасы жер аударылып Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл, Алматы облыстарына қоныстандырылды.  

30–40 жылдар  мен 50–жылдарда контреволюциялық  қылмыскерлер туралы істерді  негізінен сот органдары емес, ОГПУ алқасы «Үштіктер», ерекше кеңестер шешті.  

101 мың Қазақстандық  ГУЛАГ–қа жабылып, 27 мыңы атылды. Қазір де сол «халық жауларының»  40 мыңы ақталды.  

 Сталиншілдіктің  басты қылмысы: 1) әміршіл - әкімшіл  жүйені қолдану, 2) лагерьлер жүйесін құру, 3) халықтарды күштеп көшіру, 4) азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын бұзу (31 мамыр – Ұлттық қаза күні болып белгіленді).  

Қазақ КСР –  інің құрылуы.  

1936 жылғы желтоқсанның 5–інде КСРО Кеңестерінің Төтенше  VIII съезі Кеңес мемлекетінің жаңа негізгі заңын – КСРО Конституциясын қабылдады. Он бір Одақтас республикасының социалистік федерациясы құрамына автономиялы республикадан одақтас республика етіп қайта құрылған Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы да енді.  

1937 жылдың наурыз  айында Қазақстан Кеңестерінің Төтенше X съезі қабылдаған Конституциясында - Республикасының саяси негізі – еңбекшілер депутаттарының Кеңестері:  

- Республиканың  экономикалық негізі – социалистік  шаруашылық жүйесі және өндіріс  құралдары мен құрал – жабдықтарына социалистік меншік деп атап өтілді. Қазақ КСР – і КСРО құрамына ерікті негізде енді және мемлекеттік, экономикалық, мәдени құрылыс міндеттерін шешуде барлық құқықтарға ие болды. Қазақстан жалпыодақтық еңбек бөлісінде өз орнын алды.  

1937 жылғы желтоқсанда КСРО Жоғарғы Кеңестің сайлауы өткізілді. Оған республикадан 44 депутат сайланды.  

1938 жылғы маусым - Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің  сайлауы өткізілді. Оған барлығы  300 депутат сайланды: 112 – сі жұмысшы; 116 – сы колхозшы; 152 – сі қазақ; 60 – сы әйел, оның 27 – сі қазақ әйелі.  

1938 жылғы 15 шілде  - Қазақ КСР – і Жоғарғы Кеңесінің  бірінші сессиясы болып, оны  Ж. Жабаев ашты. 1939 жылғы желтоқсан  – жергілікті Кеңестерінің сайлауы  өткізіліп, оған 48762 депутат сайланды.  

20 -30 жылдар кезеңінің  қорытындысы:  

 Тиімді жағы:

1. Қазақ халқының  саяси теңдікке территориялық  автономия құқығына қолы жетті. 

2. Индустриясы  жедел дамыды.

3. Мәдениет, білім  беру саласында табыстарға қол  жетті.  

Тиімсіз жағы:

1. Экономика  мен мәдениет саласында қол  жеткен табыстар тым қымбатқа түсті.

2. Тоталитарлық, казармалық жүйе орнықты. 

3. Қоғамдағы  табыстар сталиндік қатал идеологиялық  қыспақ қоршауында қалды.  

Қазақ КСР –  і соғыс алдындағы жылдарда.  

1939 жылы Коммунистік  партияның XVIII съезі болып өтті. Онда КСРО – ның индустриялық қуатын кеңейту, қорғаныс қабілетін нығайту бағыты көрсетілді. Үшінші бесжылдықта (1938 – 1942 жж.) Қазақ КСР – іне көрнекті орын берілді, ол түсті металдар (мыс, мырыш, қорғасын) өндіру жөніндегі ірі базаға, көмір, мұнай өндіретін ауданға, сондай – ақ ауыл шаруашылығы (етті мал шаруашылығы, дәнді және техникалық дақылдар) дамыған ауданға айналуға тиіс еді.  

1938 – 1941 жылдары  іске асырылатын шаралар: 

1) Қарсақпай  мыс балқыту заводын қайта  құру мен кеңейту. 

2) Жезқазған  мыс балқыту заводын салу.

3) Алтайда түсті  металлургияны дамыту.

4) Ембідегі геологиялық  жұмыстар мен барлау – бұрғылау  ісін жеделдету шаралар қолданды.  

 Осы жылдары  еңбек кітапшалары енгізілді,  мемлекеттік сақтандыру тәжірибесі  жақсартылды, 8 сағаттық жұмыс күнінен, 6 күндік жұмыс аптасына көшірілді.  

1940 жылдың аяғында  мемлекеттік еңбек резервтері  жүйесі пайда болды. Әйелдер  ірі өнеркәсіп жұмысшыларының 26,1 % -ын кұрады (1940 ж). Жаппай ерлер  мамандығын меңгеру қозғалысы  басталды: М. Д. Рогозина – ұңғылау машинасы, Р. Бүкірова – электровоз машинасы, Б. Досбаева – Байшонос мұнай кәсіпшілігінің аға операторы. 1941 жылы маусымда Батыс Қазақстан облысы Теректі МТС – те істеген П. Ангелинаның «Тракторды меңгеріңдер» бастамасын 26 мыңнан астам әйелдер тракторшы мамандығын меңгерді.  

 Тұрақты механизаторлар  кадрлары қалыптасты, 116 мың маман  даярланды. Соғыс қарсаңында Халық  шаруашылығында 11 мыңнан астам инженер,  техниктер еңбек етті. Стахановшылар  мен өндіріс жаңашыларының қозғалысы  өрістеді. Риддердегі алғашқы стахановшы – шахтер Б. Ықыласов болды.  

 Соғыс алдындағы  жылдарда құрылыстарды салу жеделдеді. 1940 ж. басы – ұзындағы 806 шақырымдық  Ақмола – Қарталы жолы 9 айға  толмайтын мерзімде салынды. Бұдан  басқа Атырау – Қандығаш, Қандығаш  – Орск, «Шығыс Орамы» (806 км. Шығыс Қазақстан мен Семей облысы), Алматы – Сарыөзек, Жамбыл – Алакөл темір жолдары (2681 км.) салынды. 1938 – 1940 жж. 1,4 мың шақырым жаңа темір жол төселді.  

 Үшінші бесжылдықтың 3,5 жылындағы өнеркәсіптегі тасымал  мен байланыстағы күрделі қаржы – 3,1 млрд. сом болды.  

 Республика  өнеркәсібінің жалпы өнімі –  57,3 % -ға артты.  

 Түсті металлургия  Қазақстан өнеркәсібінің жетекші  саласына айналып, түсті металлургия  бойынша Қазақстан екінші орында болды. Бұл сала кәсіпорындары: Шымкент, Қорғасын, Балқаш мыс қорыту, Лениногорск, Зырянов полиметалл заводтары, мыс балқыту комбинаты, Ащысай, Қоңырат кеністері. Салынып жатқан құрылыстар: Ақтөбе ферроқорыту заводы, Текелі полиметаллургия, Жезқазған мыс балқыту комбинаттары.  

 Шымкент қорғасын  заводының қорғасыны елдегі ең  таңдаулы деп танылды. 1939 жылы  завод ұжымы одақта 1 – орынды  жеңіп алып, Ленин орденімен марапатталды.  

 Химия өнеркәсібі, радиохабары және радиоландыру  жоғары қарқынмен дамыды.  

Қазақстан Одақ көлемінде қорғасын өндіруден бірінші  орын, Мұнай мен көмір өндіруден 6 – орынға шықты.  

1940 жылы 2580 ірі  кәсіпорын жұмыс істеп, индустрияның  жалпы өнімі 1940 жылы 1913 жылмен  салыстырғанда 7,9 есе өсті. Олардың  бірі Кеңес өкіметі жылдарында салынған еді. 1940 жылы Қазақстан Одақ бойынша: көмірдің – 4,2% -ін; мұнайдың – 2,2% -ін; қорғасынның – 87% - ін; мыстың – 21% - ін өндірді.  

 Соғыс алдындағы  жылдарда Орталық Қазақстанның  өнеркәсіпті шикізат аймағы қалыптасты.  

 Соғыс алдындағы  жылдарда колхоз құрылысы дамыды. 1940 жылы колхоз бен совхоздарда: 41 мыңнан астам трактор, 11,8 мың комбайн, 14 мың жүк автомобилі жұмыс істеді. Ауыл шаруашылық техникасы 330 МТС және 194 совхозға шоғырландырылды. 116 мың механизатор, тракторшы, комбайыншы даярланды. 1940 жылы жоғары және арнаулы орта білімі бар 4 мың 600 агроном, зоотехник, мал дәрігері, орманшы болған.  

1938 – 1940 жылдары  1338 ТОЗ ауылшаруашылық артельдерінің  жарғысына көшіп, 6 мың 900 мыңға  көбейді. Халықтық құрылыс әдісімен 100 мың колхозшы каналдар мен суландыру жүйелерін салуға қатысты. 1938 – 1940 жылдары 145 мың га – дан астам жаңа суармалы жер игерілді. Батыс Қазақстанда Орал – Көшім каналы салынды.  

1940 жылы әлеуметтік  – мәдени шараларға мемлекеттен  бөлінген қаржы – 1 млрд. сомға жақындады. (1932 жылмен салыстырғанда 12,5 есе көп).  

1938–1940 жылдары  республикада тұрмыстық қызмет  көрсету орындары салынды: 3100 –  ден астам дүкен, 600 – ден астам  асхана, ресторан, 200 жаңа емхана, 120 аурухана.  

 Үшінші бесжылдықтың  жарты жылында тұрғын үй құрылысына жұмсалған қаржы – 876 млн. сом болды (екінші бесжылдықта 351 млн. сом болды).  

1938 – 1940 жылдардағы  шешілмеген проблемалар.  

- Мал шаруашылығының  дамуы артта қалды.  

- Колхоз өндірісінде  материалдық ынталандыру төмен  болды.  

- Ауылшаруашылық  мамандары тұрақтамады.  

- Колхоз өмірінде  демократия жеткілікті дамымады.  

- Тұрғын үй  қоры социалистік құрылыс қорынан  кейін қалды.  

 Сонымен,  елде орын алған кейбір келеңсіз  процестерге қарамастан, Қазақ Кеңестік  Социалистік Республикасы бүкіл тарихи даму барысымен соғыс жылдарында зор ауыртпашылықтың бір бөлігін өз мойнына алуға және Жеңіс ісіне елеулі үлес қосуға әзірленген еді.