Қазақстанда ауыл шаруашылығын ұжымдастыру шаруалар қасіреті

Қазақстанда ауыл шаруашылығын ұжымдастыру шаруалар қасіреті.  

Қазақ ауылы  ұжымдастыру қарсаңында.  

 Жаңа экономикалық  саясаты республикада дәйекті  түрде жүзеге асыру өзінің  игі нәтижелерін берді. Кооперативтік  қозғалыс одан әрі дамыды. Өндірістік  кооперацияның негізгі үш түрі болды:

1.Коммуна - өндірісті  қоғамдастыру.

2.Артель –  жердің, малдың бір бөлігін, ауылшаруашылық  машиналарын, құрал – саймандарды  біріктіру. 

3.ТОЗ – жер  бірлесіп өңдеу мен шөп шабу  жөніндегі серіктестік. Шаруалар  ұжымдастыру түрлерін таңдағанда негізінен ТОЗ – ды қалады. 1927 жылғы қазанның 1 – іне қарай Қазақ КСР – інде кооперация шаруа қожалықтарының 23,1% - ін қамтыды. Сол уақытқа қарай 1074 тұтыну қоғамы жұмыс істеді, оның 312 – і ауылдарда болды, қазақ даласының жекелеген түпкірлерінде 140 факторий құрылды. Қазақ шаруалары 1072 ұжымдық шаруашылықта, соның ішінде 101 коммунада, 17 артельде, жерді бірлесіп өңдейтін 294 серіктестікте (ТОЗ–да) ынтымақтастық пен өзара көмек мектебінен өтті.  

 Жаңа экономикалық  саясат негізінде республикадағы мал саны артты: 1929 жылы 10,5 млн. – ға жетті. Ауыл мен қыстақтарда орташалар шаруашылықтары көбейіп, орташалардың кедейлермен одағы нығая түсті. Патриархат көшпелі халықтың мәдениеті артты.  

 Алайда бұл  ұзаққа созылған жоқ. Өлкелік  партия ұйымының басшылығына келген Ф. И. Голощекин «ауылды кеңестендіру» ұранымен ауылда тап күресін шиеленістіру бағытын таңдап алды.  

 Шабындық  және егістік жерді қайта бөлу  науқаны ауылдағы жағдайды ауырлата  түсті. 1926 жылғы көктемде кедейлер  байлардың иелігіндегі 1,3 млн. га шабындық және 1,25 млн. га егістік жерді тартып алды.  

 Индустрияландыру  бағыты азық – түлік қорлары  проблемасын күн тәртібіне қойды. 1928 жылы қаржы мен жұмыс күшін  ауыл шаруашылығын өнеркәсіпке  ауыстыру жүйесін қалыптастыру  процесі басталды. «Барлық формадағы кооперацияны барынша дамыту саясатын» ұжымдастыру бағытына көшіру көзделді.  

1928 жылғы қаңтар  – ақпан айларында И. Сталин  Сібірге сапарға шықты. Осы  жылы 3 ақпанда болған Омбы округтік  комитетінің мәжілісінде астық  дайындау барысында төтенше шаралар қолдануға рұқсат етті. Ф. Голощекин ауыл мен қоныстарға 4800 уәкіл жіберіп, 31 мың шаруа жазаға тартылды. 1928 жылғы 1 қазан – 1929 жылғы 1 желтоқсан аралығы – 277 шаруа атылды.  

1928 жылғы 27 тамыз  – «Аса ірі бай шаруашылықтары  мен жартылай феодалдарды кәнпескелеу және жер аудару туралы» декрет жарияланды. Декретте бай – феодалдар өздерінің мүліктік және қоғамдық ықпалымен ауылды кеңестендіруге кедергі жасайды деген ұстаным негізге алынды. 657 бай жер аударылып, 145 мыңы тәркіленіп, олардың ауылшаруашылық құралдары – 877 колхозға, 24. 491 жеке шаруашылыққа бөлініп берілді. Тәркілеу заңды бұзу арқылы жүзеге асырылды:

1. Орташалар  байлар қатарына жатқызылды.

2.Тәркілеуге  жататын нормаға дейін жеткізу  үшін жекелеген отбасы шаруашылықтары әдейі біріктірілді.

3.Қанаушы элементтермен  қатар дәулетті және орташа  шаруашылықтар да тәркіленді.  

 Сөйтіп, бай  – кулактар қатарына темір  шатырлы үйі немесе 2 аты болғандар  да енгізілді. Ауыл шаруашылығын  жаппай ұжымдастыру (коллективизация)  бағыты көзделіп, бай – кулактары тап ретінде жою міндеті алға қойылды. Ұжымдастыру бай – кулактарды тәркілеуден басталды.  

Ауыл шаруашылығын күштеп ұжымдастыру.  

1927 жылы желтоқсанда  болып өткен партияның XV съезі  ауыл шаруашылығын ұжымдастыру  бағытын жариялады. Қазақстанда ауыл шаруашылығын ұжымдастыру ісінің аяқталуы 1932 жылға жоспарланды. Қазақстанның астықты аудандарында колхоз құрылысының негізгі формасы – ауыл шаруашылық артелі, ал мал шаруашылығы аудандарда жерді бірлесіп өңдеу мен шөп шабу жөніндегі серіктестік (ТОЗ) болуға тиіс еді.  

1929 жылдың екінші  жартысынан бастап республикада  колхоз құрылысы жедел дамытылды.  Алғашқы МТС – тер құрылып  жатты.  

 Қазақстанда  көшпелі және жартылай көшпелі  шаруашылықты отырықшылыққа көшіруді 1933 жылы аяқтау көзделді.  

 Ұжымдастыру  мен отырықшыландыруды жаппай  жүргізу үшін ауылдар мен қоныстарға 8 мың жұмысшы және 1204 «жиырма  бес мыңдықшылар» жіберілді. Олар  Россиядағы колхоз жобасын қайталайтын  қоныстандыру үлгісін орнықтырды.  

 Ұжымдастыру  жылдары кооперативтендіру қозғалысының өз ісін ашуға мүмкіндік беру, материалдық ынта, кооперативтендіруге шаруаның бірте – бірте өтуге, еркіндік ұстамдары бұзылды.  

Ұжымдастыру кезінде  жіберілген қателіктер:

1. Қатаң жаппай  қуғындау мен террорға негізделді.

2. Даярлықсыз жергілікті жағдайлар ескерілместен жүргізілді.

3. Әкімшілік  – күштеу әдістерімен жеделдете  жүргізілді.

4. Шаруашылық  базасын жасау, тұрғын үйлер,  мәдени тұрмыстық объектілер  салу жоспары аяғына дейін  орындалмады.  

 Белсенділер  отырықшыландыруды жоспарлаған 3 жылдың орнына 3 күнде аяқтап «жалған колхоздар» құра бастады. Нәтижесінде: Абыралы ауданында – 70 %; Жымпиты ауданында – 60 %; Жәнібек ауданында – 95 % шаруашылық ұжымдастырылды. Шаруашылықты ұжымдастыру деңгейі үнемі өсіп отырды. Егер 1928 жылы Қазақстанда барлық шаруашылықтың 2% - і ұжымдастырылған болса, 1930 жылғы сәуірдің 3 – інде 56,4 % - і, ал 1931 жылы қазан айына қарай 65 % - дай ұжымдастырылды.  

 Азық– түлікпен  қамтамасыз етудің қиындауына  байланысты 1929 жылы «Әскери коммунизм»  саясаты кезіндегі салғырт енгізілді. 1931–1932 жж. Шұбартау ауданында барлық малдың 80 % - ын мемлекетке етке өткізілді. 173 мың малы бар Балқаш ауданына 297 мың малға салғырт салынды. Торғай ауданында 1 млн. мал басынан салғырт салдарынан 98 мыңы қалды. Торғайлықтар «асыра сілтеу болмысын, аша тұяқ қалмасын!» ұранын көтерді. Еріктілік принципі мен қарапайым заңдылықтың бұзылуы әуел бастан – ақ барлық жерге тән сипат алды. Сайлау құқықтарынан айыру, тұрып жатқан жерінен басқа ауданға жер аудару, ұзақ уақыт қамауда ұстаумен қорқыту сияқты күштеу тәсілдері мейлінше дағдылы және кең таралған тәсілдерге айналды. Колхозға кіргісі келмеген кедейлер мен орташалар «бай – кулактар» қатарына жатқызылып, қатал жазаланды. 1929 жылы 56,498 шаруа жауапқа тартылып, 34 мыңы сотталды. 1931 жылы 5500 отбасы жер аударылды. 1929 – 1933 жылдары ОГПУ (біріккен мемлекеттік саяси басқарма) үштігі – 9805 іс қарап, оның ішінде: ату жазасына – 3386 адам, 3–10 жылға концентрациялық лагерьге қамауға – 13151 адамға үкім шығарды.  

1930 жылы 30 мамырда республика үкіметі жаңа лагерьлер ұйымдастыру үшін Ақмола, Қарағанды округтерінен мерзімсіз, тегін пайдалануға 110000 га жер бөлді.  

 Жекедегі  малды қоғамдастыру нәтижесінде,  мал күтімінің кемдігінен, жем  – шөптің жетіспеуінен мал  қырылды. Осы жылдары өлкенің Одақ бойынша товарлы астық өндіруден үлес салмағы 9 % - тен 3 % - ке кеміді.  

 Мал шаруашылығы  күйзелісті шығынға ұшырап, 1930 –  1932 жылдары аштық жайлады. 1932 жылғы  ақпан – колхозшы қожалықтарының 87 % - і, жекешелердің 51,8 % - і малдан түгел айырылды. Ұжымдастыру қарсаңында – 40,5 млн. мал болса, 1933 жылы 1 қаңтарда 4,5 млн. мал қалды.

Бұл жағдай Қазақстанда  аштық қасіретін туғызды:

1. 1930 жылы –  313 мың адам;

2. 1931 жылы –  755 мың адам;

3. 1932 жылы –  769 мың адам қайтыс болды.

4. 1930 – 1932 жылдарда  барлығы 1 млн. 750 мың қазақ немесе  халықтың 40 % - і жаппай қырылды.  

1932 жылы шілде  айында аштық апаты мен себептері  туралы Ф. Голощекинге «Бесеудің  хаты» - Ғ. Мүсірепов, М. Ғатуллин, М. Дәулетқалиев, Е. Алтынбеков, Қ.  Қуанышев жазылды.  

Онда көтерілген мәселелер:

1. Орташаларға  байлармен бірдей соққы берілді,  сондықтан орташалар байлар жағына  шығуда.

2. Байлар малды  қырып тастауға тырысуда.

3. «Жалған колхоздарды»  ұйымдастыру жалғасуда. 

4. Өлкеде ашығушылар  саны көбеюде.  

1933 жылы наурыз  айында РКФСР Халық Комиссарлары  Кеңесі төрағасының орынбасары  Т. Рысқұлов Сталинге хат жазды.  Азаматтық ерлігі жоғары және  принципшіл адал Т. Рысқұлов  өлкеде етек алған қасірет  туралы шындықты ашып көрсетуден  тайсақтамады. «Сізден осы жазбамен танысып шығып, бұл іске араласуды және сол арқылы аштан өлуге душар болған көптеген адамдардың өмірін құтқарып қалуды өтінемін» деп жазды. Одан әрі хатта көрсетілген деректер бойынша: Қазақ жерінде көршілес өлкелерге көшушілер саны артуда; Орта Волгада – 40 мың; Қырғыз жерінде – 100 мың; Батыс Сібірде – 40 мың; Орта Азияда – 30 мың; Қарақалпақ жерінде – 70 мың қазақтар бар. Көшіп кетушілер Қалмақ, Тәжік жері, Солтүстік өлке, Батыс Қытайға дейін барған. Бұл «аш адамдардың тамақ іздеп босуы.  

 Қазақ зиялыларының  өтініштеріне орталық тарапынан  жауап болмады. Аштық әсерінен  халық санының азаюы жалғаса  берді.  

 Ақтөбе облысында  1930 жылы – 1 млн. 12500 адам болса, 1932 жылы – 725800 адамға кеміген  (71 %). Жаппай ұжымдастыру, аштық  әсері халықтың көбін көшіп кетуге мәжбүр етті. 1930 жылғы қаңтар – 1931 жылғы маусым аралығы – 1 млн. 10 мың адам (281230 шаруа қожалығы). Қытай, Иран, Ауған жеріне т. б. көшті. Оның 616 мыңы қайтып оралған жоқ, 414 мыңы кейін елге оралды.  

Аштық зардаптары:  

1930 – 1933 жылдары аштықтан 6,2 млн. адамның 2,1 миллионы өлді. Қазақтардың осы жылдардағы саны 40 жылдан кейін, 1969 жылы ғана қалпына келді.  

 Зұлмат ауқымның  зор болғаны сонша, 1930 – 1932 жылдардағы  аштық тарихқа «ұлы жұт», қазақ  халқының аса зор қасіретті  жылдары ретінде енді.  

Ұжымдастыру саясатына  қарсы шаруалар толқуы.  

1929 – 1931 жылдары  Қазақстан жарінде шаруалардың  ұжымдастыру саясатына қарсы  ұйымдастырылған қарулы қозғалысы  болды. Семей округі - халық наразылығының  ірі ошағы болды. 1930 жылғы ақпан – мамыр аралығында Зырянов, Өскемен, Самар, Шемонайха, Катонқарағай аудандарында толқулар болып өтті.  

Батпаққара көтерілісі бандиттік – басмашы қозғалысының көрінісі деп бағаланды. Оңтүстік, Орталық, Батыс Қазақстанның 5000 шаруалары  біріккен Қарақұм аймағы – көтерілісшілер – заңсыз тәркіленген шаруаларды айдаудан босату және мал – мүлкін қайтару, дін бостандығы, шаруаларға үдемелі табыс салығын салу, еріктілік ұстанымын сақтау, дербес ауылдар ұйымдастыруға мүмкіндік сияқты талаптар қойды.  

 Қарақұм көтерілісі Орынбордағы 8 – дивизия күшімен талқандалып, 75 адамды атуға, 172 адамды 2 -10 жылға соттауға, көбін Шығыс Сібірге жер аударуға үкім шығарды.  

Созақ көтерілісі табандылығымен және шебер ұйымдастырылуымен  ерекшеленді (басшысы Жақыпов). Көтерілісшілер Созақ ауданының орталығын алып, аудан басшыларын өлтірді. Көтеріліс Орта Азия әскери округі бөлімдерінің күшімен жанышталды.  

 Күштеу әдісі  мен жаппай ұжымдастыруға қарсы  Сарысу, Ырғыз, Балқаш, Қастек, Қордай, Абыралы, Шыңғыстау, Шұбартау  ауданының шаруалары көтеріліске шықты.  

Жазалау шараларының  салдары:

1) 1929 – 1931 жылдары  5551 адам жауапқа тартылып, 883 –  і атылды.

2) Барлығы 100 мыңнан астам адам жазаланды.  

Ұжымдастыру зардаптарына қарсы күрес.  

 Коммунистік  партия (XX ВКП(б) Орталық Комитеті 1932 ж. 17 қыркүйек – «Қазақстан ауыл шаруашылығы, соның ішінде мал шаруашылығы туралы» арнаулы қаулы алды. Онда колхоз құрылысында болған асыра сілтеушілік қатты айыпталды. Ф. И. Голощекин. І. Құрамысов қызметтерінен босатылды) кеш болса да, ұжымдастыру саясатының зардаптарын жоюға кірісті.

1. Күшпен жасалған  «жасанды колхоздар» таратылды. 

2. Астықты аудандарда  коммуналар орнына, артельдер ұйымдастырылды.

3. Күштеп қоғамдастырылған  мал – мүліктер иелеріне қайтарылды.

4. Отырықшы аудандарға  Кеңес үкіметі 2 млн. пұт астық және 30 млн. сом ақша бөлінді.

5. 1935 жылдан  ауыл шаруашылық артелінің жаңа  үлгісі бекітіліп, жүзеге асырыла  бастады.