Дағдарыс

Мемлекет дағдарыстың  барлық шараларын жасауда. Дағдарысқа қарсы бағдарламаның бес бағытына байланысты – қаржы секторы, құрылыс саласы, шағын және орта бизнес, агроөнеркәсіп кешені, инновациялық-индустриялық даму – Президент Үкіметке тапсырыстарында келесі мәселелерге ерекше көңіл аударды: отандық өнім өндірушілерді қолдау қажеттігіне, оларға мемлекеттік сатып алуда басымдық беруіне; Қазақстанда жұмыс істейтін шетелдік кәсіпорындардағы жұмыссыздықтың өсуіне және жұмыс орындарының қысқаруын болдырмауына; ауыл шаруашылық шикізаттарын өндірушілердің қаржы айналымына мұқтаждығын жедел қамтамасыз етуіне; үлестік құрылыс проблемасын шешу жөніндегі жұмысты күшейтуіне; шағын және орта кәсіпкерлікке тексеріс жасауға жарияланған мораторийға қарамастан, ағымдағы жағдайда бюджеттің кіріс бөлігін орындауына; Республикалық және жергілікті бюджеттердің мейлінше үнемделуіне.

 Осынау сындарлы кезеңде  әлемде санаулы мемлекеттердің  ғана өз экономикасын қолдауға  қаржылық мүмкіндігі бар. Солардың  бірі – біздің мемлекетіміз  екені бәріміз үшін үлкен мәртебе.  Нақты айтар болсақ, сан-салалы  ел экономикасына дағдарысқа қарсы мақсаттарда қосымша 2 триллион 700 миллиард теңгеден астам қаржы жұмсалуда. Тұрғын үй құрылысына және үлескерлер проблемаларын шешуге қолдау білдіруге 545 миллиард теңге жұмсалады, шағын және орта бизнес субъектілеріне 275 миллиард теңге көлемінде қолдау жасалады. Агроөнеркәсіптік кешенді дамытуға 280 миллиард теңге, инфрақұрылымдық жобаларды іске асыруға 120 миллиард теңге бөлінді. Ел экономикасын әртараптандыруға 600 миллиард теңге бөлінді. Оның үстіне Үкімет әлеуметтік төлемдерді және бюджеттегі мекемелер қызметкерлерінің жалақысын ұлғайту жөніндегі мемлекеттің барлық міндеттемелерін толық көлемінде сақтап отыр. Бұрын жоспарланғандай, 2010 жылы бюджеттегілердің жалақысы, зейнеткерлердің зейнетақысы 25 пайызға, ал 2011 жылы тағы да 30 пайызға ұлғайтылатын болады. Сонымен қатар ел экономикасын әтараптандыруға 600 миллиард теңге бөлінді. Тұрғын үй құрылысы мен үлескерлер проблемаларын шешуге, шағын және орта бизнеске қолдау көрсетіледі. Салық азаяды. Жаңа жұмыс орындары ашылады.

 Елбасы Қазақстан халқына арнаған “Дағдарыс арқылы жаңару мен дамуға” атты Жолдауында коммуналдық желілерді – сумен, жылумен қамту, энергетика желілерін қайта жаңғыртуға және жаңарту, автокөлік жолдарын реконструкциялау мен жөндеу, әлеуметтік инфрақұрылымды, ең алдымен мектептер мен ауруханаларды жаңалау, қалалар мен елді-мекендерді абаттандыру және көгалдандыру міндеті, сондай-ақ, әлеуметтік жұмыс орындарын кеңейту мен жастар тәжірибесін ұйымдастыру, қазақстандықтарды жұмыспен қамту стратегиясы үкімет назарында болатынын қадап айтты. Елбасының халыққа арнаған Жолдауында әлемдік қаржылық дағдарыстан қиналмай шығудың айқын міндеттері белгіленген. Солардың бірі өңірлік жұмыспен қамту және кадрларды қайта даярлау стратегиясын мүлтіксіз жүзеге асыру болып табылады. Сонымен қатар, мемлекет әлемдік дағдарысқа, біз басымыздан өткеріп жатқан кезеңнің қиындықтарына қарамастан, өмірлік маңызы зор әлеуметтік бағдарламаларды қаржыландыру мен қолданыстағы перспективалық инвестициялық жобаларды іске асыруды одан әрі жалғастыра береді. Ең алдымен “Бейнеу-Бозой-Ақбұлақ” магистральдік газ құбырын салу, “Батыс Еуропа-Батыс Қытай” автожолының транзиттік дәлізін қайта жарақтандыру, Атыраудағы мұнай-химия кешенін салуды жалғастыру және т.б. жұмыстар әрі қарай шешімін таба береді. Cондай-ақ, “Еуропаға жол” бағдарламасы негізінде саяси және экономикалық ынтымақтастықты кеңейту арқылы еліміздің Еуропа мемлекеттерімен қатынастарын стратегиялық әріптестік деңгейіне көтеру күн тәртібіндегі іс. Ал алдағы 2010 жылы Қазақстанның ЕҚЫҰ-ға төрағалық етудегі басымдықтары мен міндеттері – гуманитарлық, экономика-экологиялық және әскери-саяси қызметін дамыту жөніндегі белсенді жұмыстарын жалғастыруға мемлекетіміз ниетті.

 Өткен жылы әлемдік қаржы  дағдарысының Қазақстан экономикасының  даму көрсеткіштеріне тигізген әсеріне қарамастан, жалпылай алғанда, экономикалық өсуді тұрақтандыру бойынша жоспарланған жұмыстардың бәрі тиісті деңгейде атқарылды. Сондай-ақ, ол биылғы жылы да Үкіметтің жүктеген міндеттеріне сәйкес, алға қойылған жұмыстардың бәрі жоспарланған кесте бойынша өз деңгейінде жүзеге асатынын кәміл сенеміз. Былтырғы жылы әлемдік қаржы дағдарысы жағдайында Қазақстан экономикасын тұрақтандыру бойынша бірқатар жұмыстар атқарылды. Яғни, еліміз экономикалық өсу деңгейін сақтап қалу мақсатында макроэкономикалық болжамдар жасау, инфляциямен күрес, серпінді жобаларды іске асыру мен басқа да шараларды жүзеге асырумен айналысты. Жыл басында инфляцияға қарсы саясат, еліміздің даму деңгейін тұрақтандыруды қамтамасыз ету жөнінде салааралық үйлестіру шаралары жасалынып, 2009-2013 жылдарға арналған макроэкономикалық болжам жасау жөнінде құжат қабылданды. Сонымен бірге, 2008-2009 жылдарға арналған инфляциялық үдерістерді реттеу жөнінде іс-шаралар жоспары бекітіліп, жыл соңына қарай 2009-2010 жылдарға арналған экономиканы тұрақтандыру жөнінде бірлескен шаралар жоспары қабылданды. Елімізде тұңғыш рет бүкіл дүние жүзіндегі саяси-экономикалық үдерістерді бақылауға арналған жедел мониторинг жүйесі енгізілді. Бұдан басқа жасалған тағы бір жұмыс, “Қазақстанның 30 корпоративтік көшбасшысы” бағдарламасы мен 45 серпінді жобаларды іске асыру бойынша мониторинг жүргізіліп, ол тиісті нәтижесін берді. Осының нәтижесінде қазір еліміздің әр шалғайында аталмыш бағдарламаның іске асырылу барысы жөнінде мәліметтермен он-лайн режімінде танысу мүмкіндігіне ие болдық.

 Былтыр елімізде концессия  институтын дамыту ісі қолға  алынып, осыған қатысты қабылданған  заңдық актілерге өзгерістер  мен толықтырулар енгізу жөнінде  жұмыс атқарылды. Сонымен бірге, 2008 жылы басталған басты жұмыс  деп жаңа Салық кодексі мен Бюджеттік кодекстің қабылданғанын атап өтуге болады. Қазіргі күні аталмыш құжаттардың маңыздылығын ескере отырып, көрші елдер де оларды өздерінде іске асыруға мүдделілік танытуда. Жаңа Салық кодексі алдағы кезде мемлекет қазынасына түсетін салық көлемін ұлғайту мақсатында жасалды. Бұл құжатқа сәйкес, ендігі жерде шетел инвесторларына салық төлеуге қатаң талап қойылып, ал жергілікті кәсіпкерлерге шағын және орта бизнеспен айналысуына бірнеше жеңілдіктер беріледі.

 Жаңа Салық кодексін жүзеге асыру сала кәсіпорындарына салық салуда неғұрлым айқын жағдай жасауға мүмкіндік береді. Ал ол Қазақстанның салық жүйесінде неғұрлым жоғары белгілілік пен мөлдірлікті қамтамасыз ете алады. Өткен жылы “2009-2011 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы” заңның да маңыздылығы орасан екенін атап өту қажет. Бұдан басқа “Мемлекеттік мүлік туралы”, “Ұлттық әл-ауқат қоры туралы” заң жобаларының, бұл құжаттардың экономика саласын жандандыруға соны серпін беретіні айдан анық.

 Қазіргі жаһандық қаржы дағдарысының дауылы ең ауқатты мемлекеттердің экономикасының өзін шайқалта бастаған кезде “Қазақстан-2030″ барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы” атты стратегияда айқындалған мемлекеттік бағыт тұрақты түрде біздің мемлекетіміздің үш тұғырлы міндеті болып қала береді. Біздің өз күштеріміз бен қорларымызды қайтадан топтастыру жолындағы жүзеге асырып жатқан әрекеттеріміз еліміздің бағытының өзгергендігін білдірмейді.

Әлемдегі дамыған мемлекеттерде  елдің ішкі жалпы өнімінің (ІЖӨ) 60-70 пайызы (тіпті Германия, Малайзия, Жапония сияқты елдерде – 90%-ға дейін) шағын және орта бизнестен құралатыны белгілі. Біздің елде бұл көрсеткіш 25 пайыздан аспайтыны мәлім. Шағын кәсіпкерлік халықты жұмыспен жаппай қамтамасыз етудің ең тиімді жолының бірі екендігін дүниежүзілік тәжірибе көрсетіп келеді. Осыған орай, қазіргі қаржылық дағдарыстың қиындықтарынан қиналмай өтіп, республикамыздың экономикасын жаңғыртып, халықты жұмыспен қамтудың стратегиясын іске асырудың жаңа жоспары ұсынылды. Бұл Жолдау бойынша, “Елдегі іскерлік белсенділікті сақтау үшін шағын және орта бизнес субъектілеріне 275 млрд. теңге көлемінде бұрын-соңды болмаған қаржылық қолдау” көрсетілмек. Осындай дағдарысты кезеңде, әсіресе, кадрларды қайта даярлау және қайта оқыту жөніндегі жүйелі жұмыс жүргізілуі тиіс. Мұндай кезек күттірмес міндетті жүзеге асыруда халықтың жаппай нарықтық сауаттылығын көтерудің маңызы зор екендігі даусыз. Демек, халықтың нарықтық сауаттылығын көтеруге ықпал етудің тиісті жүйесін құру керек.

 Ал жалпы әлемде орын алған дағдарыстың әсерін азайту мен оған қарсы төтеп беру мақсатында Елбасының Үкіметке арнайы жауапкершілік жүктегеніне, бүгінде осы бағытта тиісті іс-шаралар атқарылып жатқандығын айрықша айтуға болады. Мысалы, еліміздегі коммерциялық банктердің тоқыраудан аман қалуына былтырғы жылы мемлекеттік қордан бөлінген қаржы өз септігін тигізді. Қазақстандықтардың дағдарыстан қатты зардап шекпеуі – Президенттің ел ішіндегі және сыртқы елдермен жүргізген сарабдал саясатының зор жемісі..

 Экономика – алдымен жаңадан өндіріс орындарын ашып, тауар шығару. Ал экономиканы дамыту – ол жаңа технологияны ендірген өндіріс орындарын ашып, бәсекеге қабілетті тауарлар шығару болып табылады. Бұл – аксиома. Сондықтан, дағдарыс кезінің өзінде-ақ алдағы болашақты ойлай отырып, еліміздің экономикасын индустрияландыру мен әртараптандыру жұмыстарын одан әрі жүйелендіре түсу міндеті алға қойылды. Нанотехнология мен ақпараттық жүйелерді өндіріске енгізуіміз қажет. Отандық өндірістерді дамыта отырып, қандай өнім болсын, өзімізде өндіруді қолға алуымывз керек.

 Елімізде 2003 жылы қабылданған  индустриялық даму стратегиясы  бойынша жиыны 12 трлн. 73,5 млрд. теңгеге  немесе 80,5 млрд. АҚШ долларына бағаланатын  392 жобаны іске қосу мәселесі  алға қойылып отыр. Бағдарламаның  бірінші кезегі (2003-2005 жылдары) жалпы дайындық жұмыстарын қамтыса, қазіргі уақытта жобаларды белсенді түрде іске қосу мерзімі өтіп жатыр. Осыған орай Елбасы Үкіметке осы мәселелерді жүйелендіре отырып, нақты жүзеге асыруға кірісуді тапсырған. Осыған орай елімізде жүзеге асырылатын индустриялық-инновациялық жобалар үш топқа бөлініп қарастырылуда. Соның бірінші тобына Индустрия және сауда министрлігінің қадағалауымен жүзеге асырылатын 215 жоба жатқызылған. Бұл жобалардың жалпы құны 30,2 млрд. АҚШ долларын құрайды. Жобалар толық жүзеге асқанда елімізде 41 мың жаңа жұмыс орны құрылуы тиіс. Екінші топта Ауыл шаруашылығы министрлігінің, “ҚазАгро” холдингінің қадағалауымен жүзеге асатын 132 жоба бар. Олардың жалпы құны 86,6 млрд. теңгені құрайды. Бұл жобалар жүзеге асқан жағдайда 5,5 мың жұмыс орны құрылуы тиіс. Қазіргі таңда ауыл шаруашылығы саласындағы өңдеу ісіне ерекше мән беріліп отырғандықтан бұл жобалар да маңызды болып табылады. Осы аталған жобалардың ішінде бірінші топ бойынша 124 жоба, екінші топ бойынша 84 жоба 2009 жылы жүзеге асуы тиіс. Екінші топтағы жобалардың арасынан агроөнеркәсіп кешеніндегі 11 бағыт бойынша жүзеге асатын жаңа технологияларды игеру, осы бағыттағы кәсіпорындарды іске қосу ісіне ерекше мән беріледі. Мемлекет тарапынан бөлінетін ресурстар алдымен “КазАгро” холдингіне түседі. Кейіннен ауыл шаруашылығы тауарларын өңдірушілерге бағытталады. Содан кейін тауар өндірушілер оны шағын шаруашылықтарға береді. Осыған орай, ірі тауар өндірушінің шағын шаруашылықтар есебінен үлесі артады. Демек, аталған мәселе бойынша тәртіп ретке келтірілсе болғаны. Жобалардың үшінші тобына “30 корпоративтік көшбасшы” бағдарламасы бойынша жүзеге асатын 45 серпінді жоба жатқызылған. Мұның 2007 жылы біреуі, 2008 жылы алтауы жүзеге асқан болатын. Ал биылғы жылы 12 жобаны жүзеге асыру міндеті тұр. Бұл жобалардың барлығы Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігінің қадағалауына тапсырылған. Мәселен, құрылыс жұмыстары қызып тұрған кезде кәсіпкерлердің көпшілігінің назары кірпіш, цемент зауыттарын тұрғызу ісіне ауып, іс алдын ала жүйеленбегендіктен кәсіпкерлердің ұсынысы бойынша Ақтөбе облысынан 3 кірпіш зауытын, Қостанайдан 3 цемент зауытын, Жамбылдан 3 цемент зауытын тұрғызу жоспарланған болатын. Құрылыс бәсеңдеген қазіргі жағдайда осының барлығын тұрғызған жағдайда кәсіпкерлердің қаржысы өзін-өзі ақтамауы да мүмкін. Индустриялық-инновациялық жобаларды алдын ала жүйелеу ісі, міне, осы үшін де қажет.

 Дағдарыстан шығудың да, тұрақты  дамудың да өзекті мәселесі  – экономиканы әртараптандыру. Осыны  көздеген индустриялық-инновациялық  стратегияны алған бес жыл ішінде әртараптандырудың құқықтық-нормативтік базасы жасалды, даму институттары құрылып, оларға молынан қаржы бөлінді. Жер-жерде ақпараттық технология, басқа да технопарктер, венчурлық қорлар, бизнес-инкубаторларын құруды жалғастыра түсуіміз керек. Дағдарысқа қарсы қимыл барысында, әсіресе жаңа әлеуметтік экономика құру жағдайына, елдегі демографиялық даму үрдісіне, рухани дамуды қолға алу мәселелеріне аса көңіл аударуымыз қажет. Отандық банктер қаржыларын отандық өндіріс орындарына жұмсау керек. Өнеркәсібін өркендетпеген, ауыл шаруашылығын дамытпаған ешқандай ел, ешқандай мемлекет дағдарыстан шыға алмайды. Ауыл шаруашылығына көңіл бөлмеген, қамқорлық танытпаған ел өркениетті елдер қатарына қосылмайды. Сондықтан ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеуді дұрыстап қолға алуымыз қажет. Экономиканың негізгі діңгегі шағын және орта бизнесте жатыр.

 Халықаралық валюта қоры 2009 жылы әлемдік экономикадағы рецессиялық  жағдай одан әрі жалғаса түседі  деп болжам жасаған. Соның ішінде, осының алдындағы қаңтар айында әлемдік экономиканың даму деңгейі 0,5 пайызға төмендейді деген болжамына түзетулер енгізіп, рецессия деңгейі енді 1,0 пайызға дейін тереңдей түседі деп отыр. Мұндай төмендеу деңгейі соңғы алпыс жылдан бері бірінші рет күтілуде.

 Жағдайдың ауырлығына сәйкес көптеген елдер өздерінің 2009 жылға арналған бюджет кірістері мен шығыстарын қайтадан қарастыру үстінде. Енді осындай қадамға Қазақстан да баруға мәжбүр болып отыр. Өйткені, бюджетте белгіленген бағдарламаларды қаржыландыру мүмкіндігі нақты болуы тиіс. Осы ретте 2009 жылы әлемдік экономиканың баяулайтынына және әлемдік тауар рыноктарындағы тұтынудың қысқара түсетіндігіне байланысты қазақстандық экспорттың негізгі түрлерінің (мұнай мен металл) бағасы өспейді деген болжам жасалынып отыр. Атап айтқанда, мұнайдың бағасы 2009 жылы 1 баррелі 40 АҚШ доллары деңгейінде, 2010-2013 жылдары 50 АҚШ доллары деңгейінде болады деп болжануда. Ал металдың әлемдік бағасы 2009 жылы орта есеппен алғанда 30-40 пайызға дейін төмендейтін болады. Металл бағасының өсуі 2010-2013 жылдары 8-10 пайыз деңгейінде күтіледі.

 Осы жағдайға орай қарастырылып  отырған бюджет жобасының жаңа  сценарийі бойынша 2009 жылы ішкі  жалпы өнімнің өсуі 1 пайыз деңгейінде  қалыптасады деп болжануда. Бұл  – осыдан бұрын мақұлданған  болжамнан 1,7 пайызға төмен көрсеткіш. Ал 2010 жылдан бастап экономиканың өсуі 3 пайызды, 2013 жылы 4,3 пайызды құрайды деп күтілуде.

 Осындай жаңа болжамдарға  сәйкес бюджеттің оңтайландырылған  жаңа жобасы бойынша 2009 жылғы  түсімдер 2 триллион 837,4 миллиард теңгені  құрамақ. Бұл – осының алдында бекітілген бюджетке қарағанда 23,4 миллиард теңгеге аз. Ал бюджет шығыстары 3 триллион 411,0 миллиард теңгені құрап, осының алдындағыдан 21,2 миллиард теңгеге қысқартылады. Республикалық бюджеттің тапшылығы 573,6 миллиард теңгені құрайды. Ал бюджет шығыстарында қарастырылып отырған әлеуметтік мақсаттардағы шығындар қысқармайды, яғни бюджет тарапынан қаржыландырылатын жалақылар сол күйінде сақталынатын болады. Яғни, қарастырылып отырған әлеуметтік шығындардың бәрі қаржыландырылмақ. Қысқарту негізінен алғанда инвестициялық жобаларға қатысты болып отыр. Бірақ, олардың барлығы бірдей емес. Мәселен, басталған инвестициялық жобалар, соның ішінде «Астана-Щучье» автожолы, «Бейнеу-Бозой» газ құбыры секілді инфрақұрылымдық ірі жобаларға бөлінетін қаржылар қысқармайтын болады. Сонымен қатар, бюджеттегі қысқартулар тек қана 2009 жылға қатысты болып отырғандығын айта кеткеніміз жөн. 2009-2011 жылдар үшін белгіленген үш жылдық бюджеттің қалған жылдарғы бөлігі өзгеріссіз қалпында қалмақ.