Қазақстандағы кәсіпкерлік істің мәні, түрлері мен типтері

2. Кәсіп орындар өздерінің н.қорлардың пайдалану мерзімі уақытынан бұрын өтіп кетпесі үшін оларды жөндеп отырады.

   Жөндеу жұмыстары: 

   а) ағымдағы         б) күрделі б.б.-ді 

  

   Ағымдағы жөндеу дегеніміз – негізгі қорлардың тозып, істен шыққан бөлігін ауыстыру немесе қалпына келтіру. Б.т. (майлау, сырлау т.б.)

    Күрделі жөндеу дегеніміз – алдын ала жоспарланып, тозған негізгі қорладың бөлшектерін толығымен ауыстырып түгелдей жаңартуды айтады. Жөңдеу жұмыстары өз күшімен орындалса шаруашылық тәсіл деп аталады, ал егер арнайы ұйымдардың көмегімен орындалса мердігерлік әдіс болып саналады. Мердігерлік әдіс келісімшарт негізінде ж.о. жөндеуден өткен н.қорларды комиссия жөнделген, қайта құрылған және жаңартылған обьектілерді қабылдау, тапсыру  АКТ-ісі арқылы қабылдайды.

   АКТ 2 данадан толтырылады. 

1. кәсіп орындарды
2. жөндеу жүргізген ұйымға беріледі.

 

3. Негізгі қорларды пайдалану барысында бірте – бірте тоза бастайды, яғни өзінің бастапқы сапасын жоғалтады.

 

4.  Негізгі қорлардан белгілі бір уақыт өткеннен кейін қолдануға жарамай қалады да оның орнына жаңа н.қ –дар сатып алуға тура келеді. Н.қ.-ң тозуын табиғи және сапалық тозу деп 2-ге бөледі.

 

     Табиғи тозу деп – жұмыс істеу барысында машиналармен құралдардың бөлшектерінің мүжіліп, қажалуы, ол үйлер мен ғимараттардың тозығы жетіп құлауын айтады.

    Сапалық тозу деп – табиғи тозуға жетпей-ақ құнсызданып, ғылыми мен техниканың дамуына сәйкес келмейтін тозуды айтады. Негізгі қорлардын ішінде тозу дәрежесі анықталмайтын және амортизация есептелмейтін негізгі қорлар бар:

• жер
• кітапхана қорлары
• фильм қорлары
• музей мұрағаттары
• архитектураның және өнер ескерткіштері
• өнімді малдар
• негізгі қорларды уақытша тоқтатып қойған мерзімде.

 

    Амортизация деп негізгі қорлардын бірте – бірте тозуына б/ты құндарын өздерінің көмегімен өндіріліп шығарылатын жаңа өнімге ауыстыруын айтады.

   Амортизация лат/өтеу деен мағынаны білдіреді және белгілі бір мөлшерде өнімнің өзіндік құнына қосылып отырады. Мұны амортизациялық аударын д.а.

    Негізгі қорлар амортизациясын есептеу төмендегі әдістер арқылы жүргізіледі:

    1. бір қалыпты (тура жолды) есептеп шығару әдісі – бұл әдіс бойынша әр жылда н.қорларға есептелетін амортизациялық аударым е-сы осы. Негізгі қорлардын барлық пайдалану мерзімінде амортизацияланатын саласын есеп беретін жоодардың санына бөлінгенге тең.  

   Мысалы: Станоктың бастапқы құны 1 млн.тг, ал қалдық құны 100 мың.тг. құрайды. Пайдалану мерзімі 5 жыл. 

100 000 – 100 000 = 900 000 аморт құны

900 000 = 180 000 тг

   5 жыл   

Және: 100%= 20%                  900 000 * 20%= 180 000

             5 

   2. Құнды орындалған жұмыстын көлеміне тепе – тең мөлшерде есептен шығару әдісі (өндірістік әдіс) – бұл әдіс обьектінің пайдаланылған уақытына емес оны пайдалану нәтижесіне негізделген. Егер жоғарыдағы әдісте қарастырылғандай станок 5 жыл ішінде 10 млн дана өкімді жасауға негізделген болса онда ішінде 10 млн дана өнімді жасауға негізделген болса онда ол станокқа жыл сайын есептелген амортизациялық аударым е-сы 1 дана өнімге тиісті амортизациялық аударымды әр жылда  осы станок арқылы өндірілген өнім санына көбейту арқылы табылады.  

   Бастапқы құн – қалдық құн  * әр жылда өндірілетін өнім  саны 1 өнімге

    өндіруге тиісті өнім саны        кететін амор-л.  

   Егер станок 1 жыл 3 млн 

   2-ші жылы 3 млн

   3-ші жылы 2 млн

   4-ші жылы 1 млн

   5-ші жылы 1 млн өнім өндірсе,  онда әр жылда есептелетін  амортизациялық аударым мөлшері  құрайды.  

   100 000 – 100 000г 0,09 тг амортизациялық ауданының мөлшері.

             100 000  

   1 ж  3 000 000 х 0,09 = 270 000тг

   2 ж  3 000 000 x 0.009 = 270 000тг

   3 ж 20 00000 x 0.009 = 180 000тг

      4 ж  100 000 x 0.009 = 90 000тг

      5 ж  1 000 000 x 0.009 = 900 000тг 

                                              900 000  

  3. Қалдық құнының азайту әдісі. Бұл - әдіс бойынша амортизация есептеу бастапқы құнынан емес баланстық құнынан жүргізіледі. Бұл - әдіс н.қ.-дың алғашқы қолдану жылдарында амортизацияның көп бөлігін есептеуді қарастырады. Бұл - әдістің өзі 2-ге бөлінеді.

   1. кумуметивтік әдіс – н.қ.-дың қызмет ету мерзімінің қосындысы. Мысалы: станоктың қызмет ету мерзімі 8 жыл. Бастапқы құны 250 000 тг  

    1 + 2 + 3 + 4 + 5 + 6 + 7 + 8 = 36 кум.сан. 
 
 
 

 

 

  2) Негізгі қорлардың құнын екі еселенген амортизация нормасын қолданып есептеу. (жылдамдатып есептеу) бұл - әдіс аз уақыт ішінде н.қ – дың тозу сомасын есептеп жаңа жабдық алуға ықпалын тигізеді. Амортизация сомасы 1 жылы бастапқы құнынан ал қалған дылдар баланстық құнына есептеледі. Мысалы: станоктың пайдалану мерзімі 5 жыл бастапқы құны  250 000 теңге амортизация нормасы 20%. 

 
 

        
 
 
 
 
 
 
 
 
 

                  3.Тауарлы –материалдық қорлардың ұғымы. 

          Тауарлы – материалдық қорлар – бұл:

1. Шикізат қатары, материалдар, сатып алатын жартылай фабрикаттар және құрамдық заттар, конструкциялар  мен тетіктер, отын, ыдыс ыдыстық заттар, қосалқы бөлшектер, өндірісті пайдалануға немесе тұрмыстар мен қызметтер үшін пайдалануға арнарған өзге материалдар;
2. Аяқталмаған өндіріс, жұмыстар, қызметтер орындау;
3. Ұйымдардың қызметі барысында сатуға арналған дайын өнімдер мен тауарлдар түріндегі активтер.

           Соған сәйкес тауарлы – материалдық қорлардың келесідей топтарды бөліп көрсететін, олардың экономикалық жіктеуі материалдардың есебін дұрыс ұйымдастырудың маңызды жағдайларының бірі болып болып табылады:

1. Шикізаттар мен материалдар - өнімнің материалдық негізін құрайды. Осыған орай, негізінен, ауылшаруашылығы мен өндіруші өнеркәсіп өнімін – шикізат деп, ал өндеуші өнеркәсіп өнімін – материалдар деп атайды. Өнеркәсіптің кейбір салаларында шикізат және материалдар негізгі және көмекші болып бөлінеді, дегенмен, бұлай бөлу, шартты болып саналмайды, өйткені ол өнімдердің әр түріне материалдардың сол бір түрін қолдану санына, технологиялық процесстің сипатына қатысты болады. Мысалға, наубайхана өндірісінде негізгі шикізат және материалдарға ұн, тұз, ашытқы және су жатқызылады. Көмекші шикізат және материалдар өнімдердің сапасын жақсартуға әсерін тигізеді, олар белгілі бір тұтыну қасиеттерін береді.(қант, сүт, хош иіс)
2. Сатып алынатын жартылай фабрикаттар - өндеудің белгілі бір сатысынан өткен, бірақ әлі де дайын өнім блып саналмайтын шикізат және материалдар. Яғни, материалдық негізін құрайды.
3. Отын - өндірістегі өзінің тағайындалу және пайдалану жағдайлары бойынша энергетикалық, технологиялық, двигательдік (жанар, тағар май) және шаруашылық мұқтаждықтары үшін (ғимараттар мен үй жылытулары үшін) отын болып бөлінеді.
4. Ыдыс және ыдыстық заттар – бұл әртүрлі материалдар мен дайын өнімдерді орау, буып-түю, тасымалдау және сақтау үшін пайдаланатын заттар.
5. Қосалқы бөлшектер машиналар мен құрал жабдықтардың тозған бөлшектерін жөндеу және ауыстыру үшін қызмет етеді.
6. Өзге де материалдар өзіне аталмыш ұйымда материалдар, отын немесе қосалқы бөлшектер ретінде, пайдалана алатын, негізгі құралдардың шығарылып тасталуынан алынған материалдарды, өндіріс қалдықтарын, түзетуге келмейтін ақшаларды енгізеді.
7. Басқа жаққа қайта өңдеуге берілген материалдар – бұл сырт ұйымдардың өңдеуіне тартылған және одан кейін одан алынған өнімдердің өзіндік құнына қосылатын материалдар.
8. Құрылыс материалдары – құрылыс салушы ұйымдар есепке алынатын, құрылыс бөлшектерін жасау, ғимараттар мен құрылыстардың бөліктерін және конструкцияларын бөлу және көтеру үшін тікелей құрылыс және монтаж жэұмыстары процесінде пайдаланатын материалдарды, сондай-ақ құрылыс мұқтаждықтары үшін қажетті өзге де тауарлы-материалдық қорларды білдіреді.Өндірістік қорлар есебін дұрыс ұйымдастыру үшін оларды негізді бағалай білудің үлкен маңызы бар.