Кәсіпкерлік істі мемлекеттік реттеу

     Экономикалық  ғылым сирек ресурстарды тиімді пайдалану жөніндегі ғылым екенін кәсіпкер жеке түсінуі керек. Экономикалық тиімділік – бұл «шығын-өнім»  мәселесін қамтиды. Экономикалық тиімділіктің критериясы әрбір өнім бірлігіне  шаққанда неғұрлым аз шығын жұмсау. Қорытып айтқанда қоғам барлық ресурстарды  тиімді пайдаланып неғұрлым көп өнім өндіруге талаптанады. Ол үшін ресурстарды  толық іске қосып толық қамтуға  және өндіріс көлемін толық қамтамасыз ету қажет. «Толық қамтылу» деген  пайдалануға жарамды барлық ресурстарды  іске қосу, жұмысшылар жұмыссыз қалмауы  керек; егіске жарамды жерлер, күрделі  жабдықтар бос тұрмауы, яғни барлық жарамды ресурстарды іске қосу керек. Ресурстардың барлығы жұмыс істесе шығын көбейеді: жұмысшылар еңбек  ақы алады, инвестициялық тауарлар сатылады т.б. яғни ел байиды, нарық  тауарға толады, адамдардың әлеуметтік тұрмысы жақсарады. Қазақтың мақалы бар «шығын болмай, тығын болмайды»  деген. Қоғамның өмір сүру негізін материалдық  өндіріс, яғни адамдарға қажет байлықты өндіру құрайды.

     Кәсіпкер  өндірістің негізгі үш факторын іске қосып, өзі төртінші фактор болып  ресурс иелеріне төлем төлеуді қамтамасыз етеді: жұмыс күшіне еңбек ақы; капиталға  пайыз; жер иелеріне рента; кәсіпкерлерге  кәсіпкерлік пайда.

     Социализм мен капитализмнің экономикалық айырмашылығы: біріншісінде жұмыс күшінің  өндірген қосымша құны бүкіл қоғам  мүддесіне жұмсалады, ал екіншісінде  – қосымша құн үшке бөлінеді: пайызға, рентаға және кәсіпкерлік  пайдаға.

     Жаңа  қоғамның негізін тұрақты, тиімді құру үшін кәсіпкерлер табын даярлау  керек. Кәсіпкерлік қабілеті қаражаты бар тапты құру үшін, бірінші, білім  керек, екінші, өкімет экономикалық саясатын түбегейлі қайта қарауы қажет. Елдің  болашақ тағдырын білікті кәсіпкерлер  шешеді және олар өз елінің гүлденуіне аянбай жұмыс істейтін, өзінің де пайдасын табатын, іскер азаматтар болуы  керек.  

1.2. Кәсіпкерліктің түрлері

     Кәсіпкерлік бірнеше түрлері бар. Атқаратын  қызметіне қарай былай бөлінеді: өндірістік, коммерциялық, қаржылық және консультациялық.

     Меншік  түрлеріне бойынша жеке меншік, мемлекеттік, муниципалды, сонымен бірге қоғамдық құрылымдар меншігі.

     Меншіктер саны бойынша кәсіпкерлік іс жеке адамның немесе коллективтің құрамы болуы керек.

     Кәсіпкерлік формасы бойынша екіге бөлінеді: ұжымдық-құқықтық және ұжымдық-экономикалық.

     Ұжымдық-құқықтық кәсіпкерліктер. Серіктестер – адамдардың бірлестігі, онда екі және одан да көп серіктестер болады. Олар өз капиталдарын қосады және әрбір мүше өзінің капиталымен жеке жауап береді. Олар шексіз жауапкершілікті серіктестер, командитті (сенімге негізделген) серіктестер шектелген жауапкершіліктер.

     Ұжымдар (қоағмдар) өздерінің қаражаттарымен бірігеді. Шектелген жауапкершілікті  қоғам мүшелері ұжымның міндеттемелеріне жауап бермейді. Олардың жауапкершілігі өздерінің қосқан пайларының мөлшерінде болады. Ал қосымша жауапкершілігі бар ұжымдар өздерінің барлық дүние-мүлкімен жауапты.

     Акционерлік қоғамдар: ашық және жабық түрде  болады.

     Кәсіпкерліктің  ұжымдық-экономикалық формалары.

     Концерн – көпсалалы акционерлік қоғам, әр түрлі компаниялардың бақылау  пакеттерін сатып алады.

     Ассоциация  – экономикалық дербес кәсіпорындардың  ерікті бірлестігі. Маманданған кәсіпорынның негізгі мақсаты ғылыми-техникалық, өндірістік, экономикалық және әлеуметтік міндеттерді бірігіп шешу.

     Консурциум  – бұл ірі қаржы операцияларын  істеу үшін біріккен кәсіпкерлердің бірлестігі.

     Сидикат – бір саланың кәсіпкерлерін  тауар сатуға біріктіру.

     Картель – тауар, қызмет көрсету бағасы, нарық аудандарын бөлу, өндіріс мөлшері  жөнінде келісім.

     Қаржы - өнеркәсіп тобы – банк, сақтандыру және сауда капиталының бірлестігі.

     Қазір Қазақстанда мынадай ұжымдық-құқықтық формалары кәсіпкерліктер құрылуда.

1. Шаруашылық серіктестік – толық серіктестік. Олардың мүшелері өзара кәсіпорын құру жөнінде келісімге қол қояды. Құруға керекті серіктес мүшелердің қаражаттарын біріктіру. Серіктестіктің пайдасы, зияны пайға қарай бөлінеді. Әрбір мүше өзінің табысына пайданы қосып сонан салық төлейді.
2. Коммандиттік серіктестік. Барлық серіктестік мүшелері серіктестік атанған іс жүргізушілер ішінен біреу немесе бірнеше мүшелері зиянның тәуекелін өздерінің қосқан үлестері мөлшерінде жауапкершілікке алады.
3. Шектелген жауапкершілікті қоғамдар. Оның мүшелері қоғамның міндеттемелеріне жауап бермейді, ал зиян тәуекеліне өздерінің үлестерімен жауап береді.
4. Қосымша жауапкершілігі бар қоғам міндеттемелеріне өздерінің заттарымен жауап береді.
5. Ашық және жабық акционерлік қоғам.
6. Өндірістік кооперативтер – ерікті түрде біріккен қоғамдар.
7. Унитарлы кәсіпорын – коммерциялық мекеме, меншіктік құқығы жоқ. Унитарлық кәсіпорынның мүліктері бөлінбейді. Унитарлық кәсіпорын тек мемлекеттік немесе муниципалдық болады. Унитарлы кәсіпорын федералдық қазына кәсіпорны болып есептеледі.

 
 
 
 

1.3. Кәсіпкерлік тәуекелдің  мәні және түрлері

     Нарық жағдайында тәуекел кәсіпкерліктің шешуші элементі. Тәуекелдің ерекшеліктері  кәсіпкерлік істе белгісіздік, күтпегендік, сенбеушілік болжамдылық жетістікке жетуге кедергі болуы мүмкін. «Кәсіпкерлік іс туралы» заңда жазылғандай  кәсіпкерлік іс өз тәуекелділігіне, кәсіпорынның ұйымдастыру құқықтық формасы шегіндегі мүліктік жауапкершілігіне негізделген.

     Нарық жағдайында тәуекелділікті бәсеңдету  үшін бірнеше әдістер бар: кәсіпкерлік  жоба жасауға істі жетік білетін  кеңесшілерді, мамандарды тарту; жобалау  алдындағы мүмкін болатын қиындықтарды жете білу; өндірілетін өнімге сұранысты  болжау; тәуекелділікті жобаға қатынасушылардың өзара бөлісуі; сақтандыру; болжамсыз  шығындарды жабуға керекті қаражатты  кезекке ұстау.

     Тәуекелдің  жұмыс тапсырушы мен жұмысты  орындаушы арасындағы бөлінуінің жалпы  концептуалды моделін.

     Тәуекелділіктің бірнеше түрі бар: өндірістік, коммерциялық, қаржылық, инвестициялық, нарықтық.

     Өндірістік  тәуекел. Бұл өнімді өндірумен және оны өткізумен байланысты. Бұл  тәуекелге өнімнің өнімнің белгіленген  көлемінің өзгеруі және өткізу қарқыны, материалдық және еңбек шығындарының артық жұмсалуы. Нарықтағы баға деңгейінің кемуі, брак, рекламация т.б. себептер тікелей  ықпал жасайды.

     Коммерциялық  тәуекел – бұл кәсіпкердің  сатып алған өнімді нарықта өткізуінде пайда болады. Коммерциялық келісім  жағдайында бағаның төмендеуін, тауар  өткізуде кездесетін қосымша шығындарды ескеру керек.

     Қаржылық  тәуекел – қаржылық кәсіпкерлік  ісінде кездеседі. Мысалы, қаржылық келісім  тәуекелділік шарттасушылардың бір  жағының төлем қабілеттілігінің кемдігінен пайда болуы, т.б.

     Инвестициялық тәуекел – бұл кәсіпорынның өзінің және сатып алған құнды қағаздарының құнсыздануы арқылы болуы мүмкін.

     Нарықтық  тәуекел – бұл ұлттық ақша бірлігінің нарықтағы процент ставкасының  немесе шет ел келісім серіктестіктерінің валюта курсының өзгеруімен байланысты.

     Ойлаған жобаны іске асыру мақсатында потенциалды  серіктестіктерді неғұрлым көп тарту  үшін тәуекел талдау жасайды.

     Тәуекелді талдаудың схемасы:

1. Нақты тәуекел түрлерінің ішкі және сыртқы факторларының ықпалдарын айқындау.
2. Айқындалған факторларды талдау.
3. Нақты тәуекел түрін қаржы жағынан екі тәсілмен бағалау:

а) қаржылық тұрақтылығын, дәулетін анықтау;

б) жұмсалатын қаражаттың экономикалық тиімділігін  анықтау.

4. Тәуекелдің жорамал деңгейін анықтау.
5. Бөлек операцияларының тәуекелдерінің жорамал деңгейін талдау.
6. Тәуекелді бәсендету үшін шаралар жасақтау.

     Екінші  басты мәселе тәуекелден келетін  зияндар түрлерін анықтау.

1. Материалдық зиян – бұл жобада қаралмаған өндірістік шығындар, немесе тікелей материалдық объектілерді, өнімдерді, материалдарды, шикізаттарды жоғалту.
2. Еңбек зияны – жұмыс уақытын жою, кехдейсоқ немесе болжамсыз себептермен болған жағдайда.
3. Қаржылық зиян – бұл тікелей ақшалай зиянмен байланысты: төлемдер, айыптар, уақыты озған несиелерді төлеу, қосымша салықтар т.б.
4. Уақытты жою – бұл егер кәсіпкерлік іс жобалы уақыттан кейін қалатын болса пайда болады.
5. Арнайы зиян түрлері – бұл зияндар адам денсаулығына және адам өміріне, қоршаған ортаға, кәсіпкердің беделіне кесел келтіретін жағдайлар.
6. Саяси факторларға байланысты: іскерлік белсенділіктің бәсеңдеуі, еңбек және орындау тәртібінің деңгейінің бәсеңдеуі, төлем мен өзара есептесудің бұзылуы, салық ставкасының тұрақсыздығы т.б.

ІІ  – БӨЛІМ. Кәсіпкерлік  бәсекелестік, франчайзинг жүйесі

2.1. Бәсекелестіктің  мазмұны және түрлері

     Нарықтық  экономиканың басты принципі – тауар  өндірушілердің еркін бәсекелестігі. Бәсекелестік – бұл өндірушілер  арасындағы күрес немесе жабдықтаушылар, кәсіпорындар, фирмалар арасындағы өнім өндіру және өнімді тиімді өткізу үшін күрес.

     Нарық жүйесінде бәсекелестік тұтынушылар  үшін сайыс. Бұл нарықтағы өзіне  лайықты орын алу үшін күрес, ол тауардың сапасы мен арзандығына байланысты.

     ХІХ ғасырдың орта кезінде нарықта еркін  бәсекелестік кең өріс алды. Мұндай нарық сұраныс пен ұсыныс негізінде  бағаның ауытқуымен байланысты болды. Ол тұтынушылардың талабымен есептесіп, тауардың сапасын жақсартуға, еңбек  өнімділігін арттыруға, өндірісті  ұлғайтуға, өнім бірлігіне шығынды  азайтуға ынталандырды. Бәсекелестің негізгі екі түрі бар.

     1). Бір сала ішіндегі бәсекелестік  – бұл бір саланың тауар  өндірушілері арасында болады. Онда  ең жоғары еңбек өнімділігі  бар, ғылыми-техниканы қолданатын  кәсіпорын жоғары табысқа жетеді, ал артта қалған кәсіпорындардың  табыстары төмен болады, тіпті  күйреуі мүмкін.

     2). Салааралық бәсекелестік – бұл  халық шаруашылығы салалары аралық  күрес. Мұнда төмен деңгейдегі  пайда табатын саладан капитал  пайда деңгейі жоғары салаға  құйылады. Оның қортындысында жаңа  сапалы тауарлар көптеп шығарылып,  халықтың әл-аухаты жоғарылайды.  Ол саладағы пайда деңгейі  төмендегенде ғылыми-техникалық  жетістіктер негізінен жаңа тауарлар  пайда болады, сапасы жоғарылайды,  халықтың табысы көбейген сайын  сұраныс өседі, осылай жаңа  сатыға өсе береді.

     Еркін бәсекелестіктің негізгі белгілері  – бұл шексіз нарыққа қатынасушылардың әр қайсысы кәсіпкерліктің қай түрімен  болмасын айналысуы және кәсіпкерлікті  қоюға еркі бар. Кәсіпкерліктің алуан  түрі бар: біреу, өзі араласып кәсіп  жасайды, екіншісі – жұмысшылар жалдайды, үшіншісі – акция, облигация сатып  алады, төртіншісі, ақшасын банкке салады, кейбіреу өндірісті қаржыландырады т.б. Әрбір кәсіпкер немесе бәсекелестікке қатынасушылар өз ақшаларына қосымша пайда тауып, байлығын арттыруға тырысады, кем дегенде сол пайда арқылы күнін көруге тырысады. Еркін бәсекелестік жағдайда ұсыныс пен сұраныстың ауытқуы бір салада өнімді көп шығарып дағдарысқа ұшыраса, екінші салада тауар жетіспейді. Бір фирманың табысы өссе, екіншісі күйрейді, сондықтан өндіріс пен капитал шоғырланып орталықтанады, ол монополия құрылуына әкеледі. Яғни нарықты басып алады, әлсізді шығарады. Монополия деген сөздің мағынасы: моно – жалғыз, полия – сату.

     Жетілмеген  бәсекелестік нарығы – бұл таза монополия, монополиялық бәсеке, олигополия.

1. Таза монополия - өнім шығаратын бір фирма бәсекелестігі жоқ. Оның төрт ерекшелігі бар: 1) сатушы тек қана бір фирма; 2) сатылатын тауардың орнын басатын тауар жоқ; 3) монополист нарықты билейді, бағаны бақылайды; 4) нарыққа кірер жерге өте алмайтын кедергі қояды. Бұларға: электр, газ компаниялары, сумен қамту, байланыс, жылу жүйесі, транспорт, кәсіпорындары, метрополитен т.б. жатады. Көпшілік жағдайда бұл салалар мемлекет меншігінде болады, немесе мемлекеттің қатаң бақылауында болады.
2. Монополиялық бәсеке – нарық жағдайында көп өндірушілер ұқсас тауарлар ұсынады. Бұл жағдайда өнім және қызмет сапасы үлкен роль атқарады, оған қосымша сатып алғаннан кейін сервис жұмысын атқарады.
3. Олигополия – мұның ерекшелігі бәсекелестіктер көп болмайды. Олар өзара баға жөнінде, нарықты бөліп алу жөнінде келісім жасайды. Мұнда бәсекелестік шектелген. Олигополия сөзінің мәні: Олиго – көп емес, азғантай; полия – сату.