Зейнетакы активтер

Қазақстан Республикасы үкіметінің 1997 жылдың қыркүйек айының 24-де  № 1372 қаулысымен “жабық акционерлік  қоғамның Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы  қорының құрылуы” туралы шешім қабылданды.

Міне, осымен жинақтаушы зейнетақы жүйесінің құрылуына 7 жыл толып отыр. Осыншама кішкене жыл ішінде жинақтаушы зейнетақы жүйесі құрылып, сапалы даму үстінде. Жеті жылдық өмірде жинақтаушы зейнетақы жүйесінің активтері ішке ұзақты тез басты инвестициялық түбірі бола жаздады. Ол дегеніміз, басқа инвестиционалдық инвесторларға қарағанда, жинақтаушы зейнетақы қазіргі таңда ұзақ инвестиционалды ресурс және сонымен қатар ең ірі инвестициялық потенциал болып табылады.

Алғашқы бес  жылды (1998-2002) ж.з.с. ең түпкі құрылым  периоды десек, шатаспаймыз, Өйткені, ең алғаш басты ірі отандық қаржылық топ зейнетақы нарығында қатысушылары анықталды, толығымен барлық техникалық инфрақұрылымы құрылды, жинақтаушы зейнетақы жүйесінің нормативті – құқықтық актісі құрылды, мемлекеттік бақылау және тексеру құрамы анықтымасы бекітемін. Сондықтанда осы алғашқы жылдары ең өсімді жылдар болды.

Бірақтан, 2003 жылдан бастап жинақтаушы зейнетақы жүйесі өз-өзі жалғаса алатындай халге  жетіп, қазіргі таңда әлі де жалғасуда. Жинақтаушы зейнетақы қорының көрсеткіштері, яғни, зейнетақы салымының соммасы  және де жаңа клиенттері бойынша тез темппен өсуді жалғастыруда. Ал оның сапалық жағы қиын жағдайда. Қаржы нарығында табыстылықтың төмендеуімен байланысты және де осымен үш жыл бойы теңгені долларға қарағандағы тұрақтандыру т.с.с. болып табылады.

Кейіннен осы жинақтаушы зейнетақы активтерін инвестициялау проблемалары туындады және т.б. Қысқасы, тек қана 2003 жылдан бастап қана жинақтаушы зейнетақы жүйесі аяғына тұра бастады.

Менің зерттеу  жұмысымның тақырыбы зейнетақы активтері  және оларды Қазақстан экономикасына инвестициялау жолдары.

Зерттеу жұмысымның  мақсаты – зейнетақы активтері  қайда және неліктен жұмсалып жатқанын айқындау болып табылады.

Зерттеу жұмысым, кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды  және пайдаланылған әдебиеттерден  тұрады.

1.1. Жинақтаушы  зейнетақы жүйесінің дамуы.

Қаржылық нарықты  облысында жинақтаушы зейнетақы  жүйесінің стандартты стимулды болу үшін және де тұрақты жүйені болдыру  үшін 2004 жылда жинақтаушы зейнетақы  жүйесінің 2005-2007 жылдарға арналған даму программасы пайда болды. Бұл  программа 2004 жылдың 24 желтоқсанында №1359 Қазақстан Республикасының Үкіметінің қаулысымен бекітілді. Бұл бағдарлама жинақтаушы зейнетақы жүйесінің басты дамуын анықтайды.

2004 жылдан бастап  барлық құқық нарық ең басты  оқығаны, яғни, мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорының жекешелендіруін күтуде болды. Барлық қаржылық институттардың қатысуымен, Қазақстан Республикасының үкіметі осы мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорынын жекешелендіру туралы 2004 жылдың 1 кварталында шешім қабылдауы тиіс еді. Өкінішке орай бұл уақытқа дейін үкімет шешімі келген жоқ, бірақ та оның орнына мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорының болашақ жекешелендіру сызба нұсқасы пайда болды. Сонымен, 2004 жылдың сәуірінде Григорий Марченко арнайы шешім қабылдады. 2004 жылы ол мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорының 25% акциясын Европалық жаңғыру және даму банкіне (1BRD) және халықаралық қаржылық корпарациясына (IFC) сату көзделді. Кейін мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорының бақылау акциясының пакетін үлкен және стратегиялық инвесторға сатуын ұйымдастыру керек болды. Ал бір бөлігін Үкімет өз еншісіне қалдыруы тиіс.

Сонымен, 2005 жылдың наурызында Ұлттық банк және Мемлекеттік  жинақтаушы зейнетақы қорының басқаруымен  мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы  қорының жекешелендірілуіне дайындығы  басталды. Бірақта аса мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорының жекешелендіруі толығымен әлі анық емес, сонымен қатар оның бақылаушы акция пакетін кіммен қатар оны иемденген және де оны тек стратегиялық маңызы бар инвесторға бұйырады. Осы мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорының әрбір жекешелендіруге деген қадамы қиын процедураға ұшырауда. Сондықтан қазір ешкім мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорының жекешелендіру уақытын айта алмайды.

Егер Үкімет мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы  қорын сатуды жақын арада көздесе, онда біз 2-3 ай ішінде оны көруге мүмкіндік болады. Ал жыл ортасында сол көп күткен жекешелендіру конкурсы, яғни, мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорының акциясын қайта сатуы болуы мүмкін. Ол да мүмкін, бірақ та оны келесі жылға көшіруі әбден мүмкін.

1.2. Инфрақұрылым

2004 жылдың басында  зейнетақы қызметі нарығында  жаңа қаржылық оқиға пайда  болды. Бұл жаңалық зейнетақы  нарығында қаржылық өнім ассортиментін  ұлғайта отырып, осы зейнетақы  жүйесіне ықпалы болды, немесе  кесірі болды. Бұл әңгіме “Валют Транзит Life” компаниясының өмірді сақтандыруы туралы болып тұр және де бұл компания өте тамаша зейнетақы қызметін ұсынып отыр. Бұл зейнетақы аннуитеті.

Бірақ та бұл  зейнетақы қызметі жинақтаушы зейнетақы  қорының салымшылары ішінде өте  танымал емес. Сонымен, соңғы мәліметтерге сенсек сақтандыру компаниялары, зейнетақы аннуитетпен бірге 2005 жылдың 1 қаңтарында тек 4 салымшы – алымшыларға зейнетақы жинағы аударылды.

1.3. ҚР зейнетақы қорларының қызметі

Зейнетақы қоры – мемлекет ауқымында зейнетақымен қамсыздандыру қаржысын басқаратын дербес қаржы – банк жүйесі. Кәсіпорындардың, мекемелердің, ұйымдардың, кооперативтердің, жеке еңбек қызметімен айналысушы адамдардың сақтандыру жарнасы, азаматтардың жалақыдан аударылатын міндетті сақтандыру жарналары, әскери қызметшілерге зейнетақы төлеуге, балаларға жәрдемақы төлеуге арналған республикалық бюджет, заңды және жеке тұлғалардың ерікті жарналары, қордың коммерциялық қызметінен түскен табыс және басқа түсімдер есебінен құралады.

Зейнетақы жүйесінің  тағы бір ерекшелігі зейнетақының жиналуы тек қана жарна берушінің есебінен ғана емес және де әртүрліинвестициялардан алынатын табысынан да құралады.

Зейнетақылық  төлемдерді бағалы қағаздарға инвестициялауға  зейнетақы активтерін басқару компаниялары жүзеге асырады. Бұл компаниялардың қызметін Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар бойынша Ұлттық комиссиясы реттейді. Қазіргі кезде зейнетақы жарналарын жинақтау және зейнетақыларды іске асыруға заңмен бекітілген тәртіп бойынша 1 мемлекеттік 15 мемлекеттік емес зейнетақы қорларына лицензия берілді.

Мемлекеттік емес жинақтау зейнетақы қоры жабық такционерлік қоғам нысанында құрылады. Және де ашық немесе корпоротивті болуы мүмкін. Ашық зейнетақы қорының құрылтайшылары – заңды және жеке тұлғалар бола алады.

Мемлекеттік емес жинақтау зейнетақы қорларының қызметін реттеуші комиссия қорлардың әрбір түріне жарғылық қордың төменгі мөлшерін, лицензия беру, реттеу және бақылау қызметі арқылы зейнетақы жинақтарының мүлтіксіз сақталуын және қайтарылуын қорғайды. Ұлттық зейнетақы агенттерінің талаптарына сәйкес әр қор зейнетақы жарналарынан 1%  және инвестициялық табыстан 10% мөлшерінде шығындарын қамтамасыз етуге комиссиондық алым алуға болады.

Мемлекеттік емес зейнетақы қоры – коммерциялық ұйым, оның қызметі кәсіпорындардың, ұйымдардың және азаматтардың ерікті мақсатты жарналарын жинауға, оларды зейнетақы активтерін басқару комиссиялары арқылы инвестициялау және зейнетақы жүйесінің қатысушыларына зейнетақылық төлемді беруді қамтамасыз етуді жүзеге асыруға бағытталған.

Зейнетақы Қоры [1] – зейнетақы төлеуге арналған мақсатты қор. Зейнетақы қоры қаражаты салымшылардың міндетті және ерікті зейнетақы жарналары, жұмыс берушілердің, жеке еңбек қызметімен айналысушы азаматтардың міндетті сақтандыру жарналары есебінен құралады. Зейнетақы қоры мынадай арнаулы міндеттерді атқарады:

сақтандыру жарналарын жинайды; қызметкерлер мен басқа да азаматтардың жұмыста  жарақат алып зақымдануы салдарынан немесе кәсіптік сырқатқа ұшырауы салдарынан болған мүгедектік бойынша немесе асыраушысынан  айрылуына байланысты мемлекеттік зейнетақы есептеу үшін олардың денсаулығына зиян келтірілгеніне кінәлі жұмыс берушілер мен азаматтардан ақша өндіріп алады;

қор қаражатын капиталға айналдырады, сондай-ақ, оған ерікті жарна тартады;

салық органдарының қатысуымен қорға  міндетті сақтандыру жарналарының уақытылы және толық түсуін бақылайды;

сақтандыру жарналары бойынша  барлық санаттағы төлемшілердің  мемлекеттік деректер қорын ұйымдастырады;

қор құзыретіне қатысты мәселелер  бойынша үкіметаралық ынтымақтастықты  жолға қояды.

Зейнетақы қорының қаражаты:

жұмыс берушілердің сақтандыру жарналарынан;

жеке еңбек қызметімен айналысушы азаматтардың сақтандыру жарналарынан;

әскери қызметшілерге және зейнетақы  төлеу жөнінен оларға теңестірілген  азаматтарға, мемлекеттік зейнетақы  мен жәрдемақы төлеуге, олардың отбасыларына әлеуметтік зейнетақы төлеуге, балаларға, жалғызілікті аналарға жәрдемақы төлеуге, Семей ядролық сынақ полигонындағы сынақтардан зардап шеккендерге, экологиялық апат аймақтарындағы азаматтарға берілетін жеңілдіктерге, т.б. арналып, елдің республикалық бюджетінен бөлінген қаражаттан;

ерікті жарналардан құралады.

“Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы” Заңға  сәйкес елде міндетті және ерікті зейнетақы  жарналарын жинау міндеті жүктелген  жинақтаушы Зейнетақы қорылары құрылды. Олар өз кезегінде мемлекеттік жинақтаушы Зейнетақы қорылары мен мемлекттік емес жинақтаушы Зейнетақы қорыларына ажыратылды. 2001 жылы аяғында елімізде 16 жинақтаушы Зейнетақы қоры тіркелді. Олардың қаражаты 182,4 млрд. теңге болды. Сонымен қатар заңды тұлғалар мен жеке тұлғалардың ерікті зейнетақы жарналарын тарту қызметін жүзеге асыруға және қосымша зейнетақы төлеуге құзыретті жабық акционерлік қоғам тұрпатындағы мемлекеттік емес ерікті Зейнетақы қорылары да құрылып, жұмыс істей бастады. [2]

Қор биржасы- бағалы қағаздар сатып алынатын және сатылатын  тұрақты рынок. Қор биржасында экономикаға  ұзақ мерзімді инвестиция салу және мемлекеттік  бағдарламаларды қаржыландыру үшін қаражат жұмылдырылады, акционды компаниялардың акциялары, облигациялары, мемлекеттік облигациялар сатып алынады және сатылады. Биржада айналысқа түсетін бағалы қағаздардың бағамы белгіленеді, бұл бағам түсетін кіріспен (дивиденд не пайыз түрінде), несие пайызының деңгейімен айқындалады. Қор биржасындағы операциялар ақша капиталдарын тартуға, оларды өндірістің түрлі салалары арасында қайта бөлуге жәрдемдеседі. Қор биржасы тәжірибесінде бағалы қағаздардың мәміле жасалған сәттегі бағамы мен оның аяқталған кездегі бағамы арасындағы айырмадан табыс алу мақсатындағы операциялар кең қолданылады. [1]

Қазақстан қор  биржасының (немесе KASE) негізі 1993 жылы қаланған. Айналымында акциялар, корпоративтік  облигациялар, Қазақстан Республикасының  мемлекеттік бағалы қағаздары, халықаралық  қаржы ұйымдарының облигациялары  мен шетелдік мемлекеттік бағалы қағаздар, вексельдер, мемлекеттік және корпоративтік бағалы қағаздармен автоматтық және тікелей репо инструменттері, шетел валютасы бар Орталық Азияның ең ірі, әмбебап, ұйымдастырылған қаржы нарығының операторы болып табылады. Жарғылық капиталы — 517 290 582 теңге, меншіктік капиталы — 2 291 845 000 теңге, биржа мүшелері — 83 (2011жыл қыркүйектің 1не сәйкес )[2]

Қазақстан қор биржасының (KASE) стратегиялық мақсаты - әлемдік  инвесторларға қауіп-қатері төмен  әр түрлі қаржы инструменттерін  жетілген халықаралық тәжірибеге сәйкес сатып, сапалы қосымша биржа қызметтерін пайдалануға мүмкіндік беретін, жетекші өңірлік қаржы орталығы ретінде қалыптасу.

3. Қор биржасы

Биржаның функциясы мен  мәні

Қор биржасы нарықтың ауыстырылмайтын  қаржылық делдалы болып табылады, өйткені қаржылық кұралдардың негізгі үлес салмағы сонда айналыста болады және ол ресурстардың бір субъектіден екіншісіне қозғалысын реттейді.

«Биржа» терминінің пайда  болуы жайлы екі түрлі түсінік  қалыптасқан. Біріншісі жаңа латынның «bursa», яғни әмиян деген сөзіне негізделеді. Сонымен қатар, француз тілінде «bourse» сөзі де әмиян және студенттік шәкіртақы магынасын береді; неміс тілінде «burse» және итальян тіліндегі «borsa» да сол мағынаны береді.

Екіншісі бельгиялық Брюгге қаласында турған Вандер Бурсе атты голландық көпестің атынан пайда болды делінеді. Ол түрған үйде үш әмиянның суреті бар таңба болған. Оның үйі орналасқан жер сатушылардың жиналуына ыңғайлы алаң болатын, мүнда олар ақшаларын ауыстырып, өздерінің істерін жасайтын, сондықтан көпес мүмкіндігін жібермей өз үйін белгілі бір төлемге алғашқы биржашыларға берген.

Егер заң  тұргысынан карайтын болсақ, биржадағы  операциялар қомакты табыс көзін  әкеледі, бірақ ол өз клиенттеріне ғимараттар мен қызметтер ұсына отырып, тек қана өзін-өзі қаржыландыра алатын, шығынсыз мекеме болып қана отыр. Құқыктық қатынастардың тәуелсіз агенті бола отырып, биржа барлық түсімдерін кызметшілер жалакысына жібереді. Кірістер шығыстардан асып түскен уақытта, сол ақша қаражаттары сауда процесін жүргізуге және оған қызмет көрсетуге, ондағы айырма биржа қызметкерлеріне сыйақы беруге, сауда аландарын кеңейтуге, жаңа құралдарды сатып алуга, жаңа технологияны енгізуге және зерттеуге кетеді.

ҚР «Бағалы  қағаздар нарығы туралы» Заңына сәйкес қор биржасы — акционерлік қоғам формасында бағалы қағаздардың кәсіби қатысушыларымен құрылған және қызметі өзін-өзі қаржыландыру қағидасына негізделген коммерциялық емес ұйым. Қор биржасы ҚР мемлекеттік органдарына тәуелді емес. Оның қызметі ерекше болып саналады және басқа қызметтің түрлеріне сәйкес келмейді. Ол лицензия негізінде әрекет етеді және басқа биржалар қызметін атқара алмайды. Қор биржасы бағалы қағаздармен операциялар жүргізе алатын қосымша құрылымдық бөлімшелерді ашуға құқығы бар, сонымен қатар филиалдар мен өкілдіктерді де аша алады.

Ұйымдастырушылық  тұрғыдан қор биржасы төмендегілермен  айналыса алады: