Ұлттық банк Қазақстан Республикасының Орталық банкі ретінде

Жоспар:

 

Кіріспе

 

1. Ұлттық банк Қазақстан Республикасының Орталық банкі ретінде

1.1.Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің құрылымы және басқару органдары.............................................................................................................5-7      1.2.Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің қызметтері мен операциялары.....................................................................................................7-12   

1.3. Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің мақсаты – инфляциялық үдерісті тежеу.....................................................................................................12-16

 

2. ҚР Ұлттық банкінің сыртқы саясаты және даму жолдары

2.1. Ұлттық қор мен Ұлттық банктің жұмыс істеу перспективалары.........17-23

2.2.Ұлттық банктің қаржылық  жағдайын талдау..........................................23-26

2.3 Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің сыртқы экономикалық      қызметі................................................................................................................26-28

3.ҚР Ұлттық банкінің қаржы жүйесіндегі ролі………………….............29-31

 

Қорытынды

 

Пайдаланылған әдебиеттер

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе.

 

Орталық банктер бүкіл елдің  несие жүйесін бақылаушы әрі реттеуші бас органның рөлін атқара отырып, ерекше  орынға ие және экономикалық  басқарудың мемлекеттік органы болып табылады.Олардың басшылық рөлі мемлекет берген үлкен өкілеттіліктермен анықталады.

Орталық банк елдің эмиссиялық кассалық орталығы, сондай-ақ норма шығару, басқару  құқықтарына ие "банктердің  банкі", "соңғы сатыдағы несие беруші" рөлін атқарады, ақша-несиелік және валюталық саясатты анықтайды, оның негізгі мақсаты пайда табу емес, ақша-несие саясатын жүзге асыру және елдің несилік жүйесін басқару болып табылады.

Әлемдік тәжірибеде көрсеткендей, мемлекеттің Орталық банкіге кең өкілеттілік беруі екінші деңгейлі банк жүйсінің тиімді жұмыс істеуін қамтамасыз етеді.

Орталық банк мемлекет берген эммисиялық құқығы негізінде эканомиканы жалпы мемлекеттік тұрақтандыру саясатын, тауар-ақша қолма-қолсыз ақша массасы  тепе-теңдік саясатын жүргізеді.

Орталық банк тарапынан  ақша-несиелік реттеудің негізгі объектісіне эканомикадағы қолма-қол және қолма-қолсыз ақша массасы жатады, оның динамикасына төлеуге қабілетті сұраныстың әр түрлі компоненттерінің өзгерісі тәуелді болады. Қазіргі даму сатысында ақша-несиелік сипат алады, яғни ақша массасы негізінен банктердің несие-депозиттік қызметіне байланысты пайда болады, сондықтан Орталық банк ақша айналымының құрылымын және көлемін екінші деңгейлі банктердің опрацияларын басқару арқылы реттейді.

Қазақстан Республикасының орталық  банкі еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін КСРО Мемкеттік банкінің Республикалық кеңесінің негізінде 1990 жылдың желтоқсанында алғашқы Қазақстан Мемлекетінің банкі ретінде құрылып, ал 1995 жылдың наурызынан Қазақстан Ұлттық банкі деп аталды.

  Ол республикадағы банк  жүйесінің жоғарғы деңгейіндегі банк, өз қызметін Қазақстан Республикасы  Президентінің 1995 жылғы 30 наурыздағы “Қазақстан Республикасының  Ұлттық  банкі туралы” Заң күші бар Жарлығы бойынша жүргізеді және осы жарлыққа сай Президентке есеп береді. Сонымен қатар Ұлттық банк өз қызметінде  Қазақстан  Республикасының  Конституциясын  және басқа заңдарды, халықаралық шарттар мен келісімдерді басшылыққа алады.

  Тәжірибе жүзінде кассалық резервтердің барлығы Ұлттық банкке шоғырланады және олардың шаруашылық айналымға түсуі Ұлттық банкінің мекемелері арқылы коммерциялық  банктердің кассаларын толтыру негізінде жүреді. Барлық банктер қолма-қолсыз есеп айырысулары Ұлттық банктердің мекемелері арқылы жүргізіледі, ал қажет жағдайда Ұлттық банкіден несие алады. Осының нәтижесінде қолма-қол және қолма-қолсыз есеп айырысу айналысы Ұлттық банкіде және оның мекемелерінде шоғырланады .Ұлттық банк – заңды тұлға, дербес балансы бар, өзіне тікелей бағынатын төменгі бөлімшелермен бірге  тіке   бағыныстағы біртұтас орталықтандырылған құрылым, іс-әрекетін толық шаруашылық есеп негізінде жүргізеді. Ол республиканың кез-келген жерінде және одан тыс жерлерде өзінің басқармасын және басқада бөлімшелерін ашуға құқы бар. Өз жұмысын Үкіметпен келісіп, үнемі кеңесіп жүргізеді. Үкімет Ұлттық банкінің міндеттемелері бойынша жауап бермейді. Үкіметтің өкілдік және атқарушы органдарының Ұлттық банк пен құрылымдық бөлімшелерінің заңды қызметтерін  атқаруға араласуға құқығы жоқ.

Қазақстан Ұлттық  банкі Қазақстан  Республикасының заңдарының негізінде өзінің қызметіне қарай Ұлттық банк берген лицензия негізінде кейбір банктік операция түрлерін  жүргізетін барлық банктердің, бантік емес қаржы мекемелерінің міндетті түрде орындауы үшін нормативтік актілер  шығарады. Ол нормативтік актілер “Қазақстан Ұлттық Банкінің  хабаршысы”, ”Вестник Нацианального Банка Казахстана” атты қазақ және орыс тілінде шығатын ресми басылымдарда жарияланады.

Ұлттық банк – ақша резервтерінен, алтын валюта резервтерінен, басқа да материялдық құндылықтардан тұратын жекеше мүлкі бар заңды тұлға. Мүліктік құралу көздеріне – банк ісінен түскен табыстар және сєйкес бюджеттерден түскен дотациялар жатады.           Заңның  9-бабына сәйкес, Ұлттық банк жарғылық қоры 10 млрд. теңге көлемінде мына қаражаттардың есебінен құрайды  республикалық бюджеттен бөлінген қаражаттар, мемлекеттен алынған негізгі қорлар және Ұлттық  банк тапқан пайдадан аударымдар.             Әлемдік тәжірибеде, нарықтық экономика жағдайында Орталық банкінің жұмысын  ұйымдастырудың әр түрлі құқықтық формалары бар:

-оның капиталының   қалыптасуы 100 пайыз мемлекеттің  қаражаты есебінен болатын  унитарлық банк;             -акцияларының бөлігі мемлекетке тиесілі акционерлік қоғам;  

-бірлестік типтес  ұйым;                                                                     -Орталық  банкінің қызметін бірігіп атқаратын тәуелсіз банктер жүйесі:  АҚШ-та орталық банктердің капиталына мемлекет қатыспайды, олардың капиталы Федералды резервтік жүйенің мүше банктерінің жарна, пұл төлемдерінен тұрады.  Негізгі Ұлттық банк унитарлық орган болып табылады. Мемлекет – жарғылық қордың жалғыз  иесі. Негізгі қор – ғимараттардан, құрылғылардан, көлік және басқа да құндылықтардан тұрады, ал айналым қаражаты – банкіге тиесілі ақша қаражаттарынан тұрады. Ұлттық банк резервтік және басқа да қорлар құрады. Резервтік қор жарғылық көлемінде құрылып, ол өзіндік табыс есебінен толтырылады және осы қорға байланысты нормаларға сәйкес жүргізілетін операциялар бойынша шығындарды жабуға арналады.  Ұлттық банкінің қаржылық жылдағы пайдасы сол жылға жатқызылатын табыстар мен шығындардың айырмасы ретінде анықталады. Ондай шығындарға активтер амортизациясы, оның ішіндегі банкноттар мен монеталардың  құндарының бір бөлігі жатады. 

1. Ұлттық банк Қазақстан Республикасының Орталық банкі ретінде.

1.1.Қазақстан Республикасы  Ұлттық банкінің құрылымы және  басқару органы

 

Ұлттық банкінің басқару  құрылымы  мен қызметін  ұйымдастырудың  мәселелері «Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі туралы» Заңы және «Қазақстан Республикасының  Ұлттық банкі туралы» Ережесі негізінде анықталады. Ұлттық  банкі өзінің қызметтерін орындау үшін басқарма директорат, бас аумақтық және облыстық басқармалармен қатар, басқа да жергілікті құрылымдық бөлімшелері бар. Ұлттық банкінің 1996 жылғы құрылымы  төменгі   сызбада көрсетілген.  Ұлттық банкінің ең жоғарғы басқару органы Ұлттық банк төрағасымен  басқарылатын басқарма болып табылады. Басқарма 9 адамнан тұрады. Оның құрамына – Ұлттық банк төрағасы, оның 4 орынбасары, Парламент пен Президенттің бір-бір өкілі және Қазақстан Министрлер Кабинетінің екі өкілі кіреді. Басқарма мөшелері ҚР Президентімен бекітіледі. Басқарма мынандай сұрақтарды шешеді:    

 - мемлдекеттік ақша несиелік саясатын жасайды;               

 -Ұлттық банк шығарған, банктер ісіне қатысты нормативтік актілерді бекітеді;  

-Парламент бекіткен  тұжытым негізінде банкноттар мен монеталардың номиналдық құнын және әшекейлік пішінін бекітеді;

-Ұлттық банкінің банктермен  және Қазақстан Республикасының бюджеті мен операциялары бойынша пайыздық мөлшермен бекітеді;

-Қазақстан Республикасының валюталық айырбас бағамын анықтау тәртібін белгілейді;

-сыртқы резервтерде сақтауға  алатын сыртқы активтер типтерін бекітеді;

-Ұлттық банкінің жұмысы туралы есеп береді, жылдық жиынтық балансты қарастырады;

-Ұлттық банк туралы Ережені,  Ұлттық банк құрылымын бекітеді  және Ұлттық банк департаментінің  директорларын тағайындайды;

        -банктер және олардың филиалдары үшін эканомикалық нормативтерін   бекітеді.

         -Басқарма шешімдерін басқарма қаулылары формасында жүзеге асырады.               

         -Басқарма мәжілісі қажет кездерде немесе айына бір рет өткізіледі.       

Кезектен тыс мєжілістер Ұлттық банк төрағасының немесе басқарманың   мүшесінің талабымен өткізіледі.

       Ұлттық банк төрағасы ҚР Президентінің ұсынуымен алты жылға сайланады.

Ұлттық банк төрағасы Ұлттық банк атынан және сенімхатсыз мемлекеттік органдармен, банктермен, несиелік, халықаралық  және басқа да ұйымдармен қатынастарда жұмыс істейді.

Ұлттық банк төрағасы Ұлттық банк қызметі бойынша шұғыл және атқарушы-бұйырушы шешімдер қабылдауға, Ұлттық банк атынан келісім-шарттар жасасуға өкілетті. Бірақ, бұған басқармаға берілген өкілеттіктер кірмейді.

Ұлттық банк төрағасы басқарманы, директорлар кеңесінің қызметін басқарады және Ұлттық банкіге жүктелген жұмыстар үшін жауап береді. Ол басқарма мүшелеріне және директорлар кеңесі мүшелеріне жеке өкілеттіліктер бере алады. Ұлттық банк төрағасы уақытша жоқ кезде, оның қызметін орынбасарларының  бірі атқарады.

Ұлттық банк төрағасы Президентке  екі ай бұрын жазбаша өтініш жұмыстан босатуын сұрай алады. Ол Президенттің ұсынысымен орнынан босатылады. 

Төраға орынбасарлары және басқарма мүшелері Ұлттық банк төрағасы арқылы Президентке екі ай бұрын жазбаша өтініш жазып жұмыстан босатуын сұрай алады.

Ұлттық банкінің жедел басқару органы – Директорлар кеңесі, ол Ұлттық банк төрағасымен басқарылады.

Директорат, “Қазақстан Республикасының  Ұлттық банкі туралы” Заңға сәйкес Ұлттық банкінің қарауындағы, төрағаның және басқарма қарауындағылардан басқа барлық мєселелер бойынша шешім қабылдайды.

Директорат құрамына – төраға, оның орынбасарлары және департамент директорлары кіреді. Ұлттық банкінің орталық аппараттарына келесідей: ақша-несие операциялары, банктік қадағалау, халықаралық қатынастар, эмиссиялық-кассалық операциялар, ақпараттық технологиялар, бухгалтерлік есеп және бюджет, ішкі қызмет, зерттеулер және статистика, ішкі аудит, есептеу жұмыстары, төлем жүйелері, шетелдік операциялар, заң департаменттері және дербес басқармалар бар.

Ұлттық банк өзінің негізгі  қызметтерін жергілікті жерлерде өзінің облыстық басқармалары, Алматы бас филиалы арқылы жүзеге асырылады.Олар филиалдың құқықтарын пайдаланады және Ұлттық банк атынан қызмет етеді.

Енді шетелдік тәжірибедегі орталық банктердің ұйымдастыру  және басқару ерекшеліктеріне келейік. Неміс федералдық банкі 1957 жылы 26 шілдеде шыққан заң негізінде құрылған. Оның алдында Рейсбанк  (1875) пен Неміс жер банкі(1948) болған. Банк капиталы – 290 млн. Неміс маркасы толығымен мемлекетке тиесілі. Бас кеңсесі Франфурт-на-Майне қаласында орналасқан. Банк жүйесіне жергілікті 11орталық банкі және 195 бөлімшелер мен агенттіктер кіреді. Басқару органдары: кеңес, директорат, басқарма.

Кеңес – ақша-несие  саясатының қалыптасуына жауапты негізгі орган болып табылады. Кеңесті президент басқарады, кеңеске вице-президент мүшелері және жергілікті орталық банктердің барлық президенттері кіреді.

Директорат – жоғары атқарушы орган.Ол кеңестің шешімдерін жүзеге асырады және басқа мемлекеттік ведомствалармен байланыс орнатады, ашық нарықтағы операцияларды, валюталқ операцияларды, валиюталық операциялрды жүзеге асырады.

  Жер оталық банктері – Неміс федералдық банкінің жергілікті басқармасы. Ол өзінің барлық қызметтерін осы банктер арқылы жүзге асырды. Бұл дүние жүзіндегі ең тәулсіз банк болып табылады, ол тек заңдарға бағынады. Бірақ банкі капиталының 100%-ы Қаржы министірлігіне қараганмен, Қаржы министірлігі банктің қызметіне араласуына құқығы жоқ.                 

  Ағылшын банкі – дүние жүзіндегі көне, және беделді орталық банктерінің бірі. Негізінен 1694 жылы құрылған. 1946 жылы  жеке иемденушілерден акцияларды міндетті түрде сатып алу арқылы лейбуристермен  ұлтшылдандырылған. 1971 жылға дейін бұл банк елдегі несиелеу процесін, коммерциялық банктердің қарыздары бойынша есептік мөлшерлемесін өзгерту арқылы бақыланған.

        Одан бөлек, банктер кассалық активтер коэффицентін касса және Ағылшын банкі шоттардағы қалдықтарды актив сомасын 8% мөлшерінен төмен емес деңгейде және өтімділік коэффициентін ұстану арқылы орындау керек болатын. өтімділік коэффициенті, яғни өтімді активтер портфелі активтердің жалпы сомасын 28% -нан төмен болмауы керек.

  1971 жылдан кейін коэффиценттер алынып тасталынды. Қарыздар бойынша банкілік мөлшерлемелермен енді Ағылшын бакісінің есептік мөлшерлемесіне байланысты қойылмай, әр банк жеке жария ететін базалық мөлшерлемесі негізінде анықталынды.

   Коммериялық банктер үшін резервтік активтер коэффициенті қысқа мерзімді     депозиттердің 12,5% мөлшеріне белгіленді. Бұдан басқа, банктер Ағылшын  банкіндегі пайызсыз шотта өзінің қысқа мерзімді депозиттерінің 0,5% мөлшеріндегі сомасын сақтау керек.