Инфляция және жұмыссыздық

Инфляция – елдегі жалпы  баға деңгейінің тұрақты өсуінен  ақшаның құнсыздануы. Бірақ бұл  барлық тауарларға баға өседі деген  емес. Инфляция деңгейі өте жоғары болғанының өзінде кейбір тауарларға баға тұрақты болады.

Мысалы: 1970-1980 жылдары АҚШ-та инфляция деңгейі өте жоғары болды, бірақ магнитофон, электр сағаттар, жеке компьютерге баға төмендеді.

Инфляция кешенді себептерден  туындайды, олардың ең маңыздылары  мыналар болып табылады:

- Мемелкеттік бюджеттің тапшылығы, яғни шығындардың түсімдерден асып кетуі. Егер мемлекет мұндай тапшылықты ақша эмиссиясы арқылы жоятын болса, айналымдағы ақша көлемі молаяды.

- Тауарлар мен қызмет өндіру көлемінің қысқаруы, тауар тапшылығы.

- Кейбір өндірушілердің монополиялық жағдайда болуы, яғни олардың өзінің өніміне жоғары баға қоюы.

- Өндіріс шығындарының өсуі, яғни шикізат, материалдар, жалақы шығындарының өсуі.

- Елдің экономикасының ашықтығы, оның әлемдік байланыстарының өсуі инфляцияны шеттен әкелу қаупін молайтады.

Инфляцияны болу себептеріне  байланысты сұраныс инфляциясы және ұсыныс инфляциясы бөледі.

Сұраныс инфляциясы – тауар көлеміне байланысты артық ақшаның пайда болуы. Бұл жиынтық сұраныс пен жиынтық ұсыныстың бір біріне сәйкес келмей, сұраныстың ұсыныстан артып кетуі. Мұны кей жағдайда «аз тауардың соңынан көп ақшаның жүруі» деп те атайды. Тауарларға сұраныстың өсуі бағаның өсуіне әкеледі. Мәселен, тауарға сұраныс өскенде AD қисығы AD₁ қисығына жылжиды, нәтижесінде баға Р деңгейінен Р₁ деңгейіне өседі (43-сурет)

Ұсыныс инфляциясы – өндіріс шығындарының өсуіне байланысты бағаның көтерілуі. Шығындардың өсуі шикізатқа бағаның өсуіне, мемлекеттің саясатына, кәсіподақтардың іс әрекетіне байланысты болуы мүмкін. Мысалы: кәсіпорындардың іс-әрекетіне келетін болсақ олар жалақыны көтеруді талап етуі мүмкін. Бұл жағдайда кәсіпорынның шығындары өседі де кәсіпкер тауар бағасын көтеруге мәжбүр болады. Суретте ұсыныс AS –дан AS₁ жағдайына жылжығанда, баға Р деңгейінен Р₁ деңгейіне өседі (44 –сурет)

Құрылымдық инфляция сұраныс инфляциясы мен ұсыныс инфляциясының ортасындағы аралық инфляция болып табылады. Ол салааралық сәйкестіктің бұзылу жағдайында туады. Жетілдірілген жаңа шикізаттардың, тауарлардың пайда болуынан сұраныс бір саладан басқа салаға ауысады. Ол сала нарықты толық қанағаттандыра алмағандықтан, саладағы тапшылық тауарлардың қымбаттауына әкеледі

Шведтік экономист Б.Хансен инфляцияны ашық және басылыңқы (жасырын) деп бөледі.

Ашық инфляция – бағаның тұрақты өсу жағдайында байқалады.

Басылыңқы инфляция – баға мен жалақы мемлекеттің қатаң бақылауында болғанда пайда болады. Ол тауар тапшылығында, өнім сапсының төмендеуінде, көлеңкелі экономикада, бартерлік іс-әрекетте байқалады.

Инфляцияны қарқынына  байланысты бірнеше түрге бөледі:

- Баяу инфляция – баға деңгейі жылына баяу (10 %-дан төмен) өседі.

- Қарқынды инфляция – Баға деңгейі жылына 20 %-дан 200 %-ға дейін жылдам өседі.

- Ұшқыр инфляция – айналымдағы ақша саны мен баға өте күрт жылдамдықпен 200%-дан жоғары 1000%-ға дейін өседі.

Ұшқыр инфляцияның мысалы ретінде бірнеше елдерді айтуға болады. 1920-1923 жылдары Германияда инфляция қарқынының орташа шамасы айына 322 %- ды құраған. Никарагуада 80-ші жылдардағы азамат соғысы кезінде баға 33000 %-ға өскен. Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде  Венгрияда 1945 жылғы тамыз айы  мен 1946 жылғы шілде аралығында баға айына 19800 %-ға өскен. Ресейде жоғары ашық инфляция 1991-1995 жылдар аралығында болды, 1992 жылы баға 26 есеге өскен.

Инфляция деңгейі баға индексі арқылы өлшенеді.

мұндағы ТБИ аж(бж) – ағымдық жылдың (базалық жылдың) тұтыну бағасының индексі.

Инфляция деңгейін сандық есептеудің тағы да бір тәсілі «70 санының  ережесі». Бұл әдіс баға деңгейінің екі еселенуіне қажетті жылдарды жылдам есептеуге мүмкіндік береді. Ол үшін 70 санын жылдық инфляция деңгейіне бөлу қажет.

Инфляцияның әлеуметтік-экономикалық зардаптарына ең алдымен инфляциялық  салықты жатқызады. Ол заңды түрде  белгіленбесе де, барлық халық үшін міндетті төлем.

Инфляциялық салықты былайша  сипаттауға болады:

● мемлекеттің айналымға  қосымша ақша шығару нәтижесінде  табатын табысы (сеньораж);

● ақша қалдықтары құндарының (нақты) төмендеуі салдарынан ақша иелерінің  шегетін шығындары;

●кемімелі (регрессивті) салық, табысы төмен адамдар өз табысының  көп бөлігін инфляциялық салық  түрінде төлейді.

Халық үшін инфляциядан келетін  зиян оның болжануына байланысты болады. Соған орай инфляцияны болжанатын және болжанбайтын деп бөледі.

Болжанатын инфляцияны адамдар алдын ала біліп отырады. Сондықтан оған дайын болуы мүмкін. Мысалы, экономикалық субъетілер жылдық инфляция деңгейі 10 % болады деп жорамалдайтын болса, онда олар өздерінің атаулы (номиналды ) табыстарын өзгертеді: келісім-шарттарда жалақысын көтеруді, аренда ақысын өсіруді алдын-ала қарастырады. Банктік операцияларда атаулы пайыздық мөлшерлеме нақтыға қарағанда 10% -ға өседі.

Болжанбайтын  инфляция күтпеген жағдайда тосын пайда болады. Ол бағаның кенеттен өсіп кетуі салдарынан туындайды. Болжанбайтын инфляцияның әкелетін салдарлары:

- табыс пен байлықтың халық топтары арасында қайта бөлінуі: қарыз берушіден (кредиторлардан) қарыз алушыға (дебиторларға);

- халықтың нақты табысының төмендеуі, әсіресе тұрақты табыс алатын әлеуметтік топтардың (зейнеткерлер, бюджеттік сала қызметкерлері);

- халықтың жинаған ақша қорының құнсыздануы;

Инфляцияның қоғамға әкелетін экономикалық және әлеуметтік зардаптары:

1. Елдің ұлттық табысы мен байлығы қоғамның әр түрлі топтарының арасында қайта бөліске

түседі.

2. Инфляцияның жоғарғы қарқынмен өсуі ұзақ мерзімге жоспар жасауды қиын жолға қояды,

кәсіпкерлердің тәуекелін  өсіреді.

3. Қоғамның саяси тұрақтылығы бұзылады, әлеуметтік шиеленісті күшейте түседі.

4. Ұлттық тауарлардың бәсеке қабілеттілігі төмендейді, экспорт азаяды, жұмыссыздық өседі.

5. Шетелдің тұрақты валютасына сұраныс өседі, ол капиталдың шет елге ауысуына әкеледі.

6. Ақшаның құнсыздануы халықтың тұрмыс деңгейін төмендетеді.

7. Халықаралық қатынастарды, жұмыс күшін ұдайы өндіру шарттарын  бұзады, экономикалық қылмыстар  мен астыртын экономикалық дамуын  жеделдетеді.

Инфляцияға шалдыққан  мемлекеттер инфляцияға қарсы саясатты жүргізуге мәжбүр болады. Мемлекеттің  инфляцияға қарсы саясатын экономиканы  тұрақтандыру, баға мен жалақыны реттеу, қаржыны сауықтандыру, ақшаны эмиссиялауды қатал бақылауға алу сияқты жалпы  экономикалық шараларды іске асыру  арқылы жүргізіледі. Ал аса төтенше  жағдайда ақша реформасы жасалады.

Қазақстанда жоспарлы экономикадан нарықтық қатынастарға көшу терең эқономикалық дағдарысты жеңумен қоса жүргізілді. Өндірістің құлдырауы экономиканың барлық салаларында жүріп жатты.

Қазақстан Республикасындағы  өтпелі кезеңдегі инфляция себептеріне  мыналарды жатқызуға болады:

- ұлттық экономикада өндірістің терең құлдырауынан болған тауар тапшылығы;

- өндірілген өнімдерге энергетиканың, материалдардың, еңбектің жоғары мөлшерде жұмсалуы;

- өз тауарлары мен қызметтеріне бағаны негізсіз көтеруге мүмкіндік берген жеке тауар

өндірушілер монополизмі;

- мемлекеттік бюджеттің тапшлығы, оны бүркемелеу үшін мемлекет қағаз ақша шығарады;

- мемлекеттің өнімсіз шығындарының жоғары деңгейі;

- басқа мемлекеттердегі экономикалық дағдарыстардың ықпалы.

Реформаның барлық кезеңінде  инфляция экономикалық дағдарыстың  дәлелді сипаты болып табылады. Тұтыну бағалары 1992 ж. – 3006 %-ды, 1993 ж. – 2266 %-ды құрады. Инфляцияның айлық қарқыны  көбіне 30 % мөлшерінен асты, ал 1993 ж. қараша айында ол 55 %-ға жетті. 1994 ж. сегіз ай мерзімінде инфляция деңгейі 1993 ж. Осы  мерзіммен салыстырғанда 608 %-дан 759 %-ға көтерілді.

ҚР Ұлттық банкісі жүргізген  қатаң монетарлық саясат арқасында  жағдай өзгеріп, инфляция айына 18-19 % деңгейінде тұрақтанды. Инфляцияның жалпы деңгейін сипаттайтын тұтыну бағаларының  индексі 1997 ж. – 11,2 %; 1998 ж. – 1,9; 1999 ж. –17,8; 2000 ж. – 9,8; 2001 ж. – 6,4 %-ды құрады.

Жұмыссыздық – экономикалық теорияның бұрынғы және қазіргі  тарихындағы ең өткір мәселенің  бірі. Жұмыссыздықтың болуын әр түрлі  мектеп өкілдері әртүрлі түсіндіреді. Мысалы, мальтузиандық теория жұмыссыздықтың пайда болуын тұрғындардың тым артып  кетуімен түсіндіреді. Кейнстік теория бұл құбылысты нарықтық сұраныстың тапшылығымен дәлелдейді, еркін кәсіпкерлік  мектебінің теориясы – жұмыссыздық  жалақы деңгейінің өсуінен туындайтынын айтады, яғни ол еркін болып табылады. Еркін кәсіпкерлік теориясының  қазіргі өкілдері – “монетаристер” – осы көзқарастарды құптайды.

К Маркстың қорлану теориясы мен қазіргі технологиялық теория жұмыссыздықтың болуын біріншіден –  капиталдың қорлануымен, екіншіден  – техникалық прогресс жетістігінен болатындығын айтады.

Жұмыссыздық – бұл жұмыс істегісі келетін еңбекке жарамды халықтың өндірісте жұмыспен қамтылмауы. Жұмыспен қамтылмау өндірістің тиімділігін арттыру, сонымен бірге жұмысшы күшінің бір бөлігін жұмыстан босатуға мүмкіндік жасайтын немесе оның оның құрылымына, сапасына жаңа талаптар қоятын ғылыми техникалық прогрестің салдары болуы мүмкін. Нарықтық экономикада жұмыссыздық дағдарыстар кезінде көбейеді. Нарық жоқ жағдайда жұмыссыздықтың көбею себебі мемлекеттің өндіргіш күштерді орналыстарудағы тиімсіз құрылымдық саясаты болуы мүмкін.

Өнеркәсібі дамыған елдердегі  жұмыссыздықтың себептерін талдай отырып, шетел авторлары олардың жекелеген  түрлерін тудыратын нақты факторларын  қарастырады. Мысалы, АҚШ Конгресі экономикалық статистика бойынша комиссиясының  жүргізген зерттеуі, жұмыссыздықтың 70 түрін атаған. Олардың әрқайсысының өзінің ерекше себептері бар. Экономистер барлық жұмыссыздықтың түрлерін негізінен екі топқа жіктеп қарайды. Жұмыссыздықтың бірінші тобына – “жиынтық сұраныс өзгерісімен байланысты емес: фрикциондық, құрылымдық, технологиялық және басқа түрлерін” жатқызамыз.

Жұмыссыздықтың мынадай  түрлері бар:

▲ Жасырын жұмыссыздық - өндірісте және мемлекеттік аппаратта артық жұмысшалардың қолдануы. Қазіргі болмыста олардың жұмыстарын аз жұмыс күшімен атқаруға болады.

▲ Фрикциондық жұмыссыздық – адамдар бір жұмыстан басқа жұмысқа, бір жерден басқа жерге жұмыс іздеу мақсатында ауысуы. Сондай-ақ мұндай жұмыссыздық жас мамандардың оқу бітіргеннен кейін уақытша жұмыссыз қалғанда пайда болады.

▲ Маусымдық жұмыссыздық  – жұмыс күшінің тек маусымдық кезеңде жұмыс жасауы. Бұл кейбір ауыл шаруашылығы өндірісі саласында кездеседі, әсіресе қайта өндеу өнеркәсібінде т.б.

▲ Құрылымдық жұмыссыздық - өндірістік қуаттың жетіспеуінің нәтижесінде болады: жеке саланың дамуының кері пропорционалды болуынан және ескі саланы жабу мен жаңа саланы дамытудың нәтижесі ретінде қараймыз.

▲Технологиялық  жұмыссыздық – адамдарды машинамен ауыстырудың нәтижесі, біліктілікті өзгертуді немесе басқа мамандықты игеруді талап етеді.

▲ Циклдық жұмыссыздық - өндірістің құлдырауынан туындайды, яғни экономиканың циклдық дамуымен байланысты.

ХХ-шы ғасырдың 60-шы жылдары  М.Фридмен мен Э.Фелпс «ресурстардың  толық қамтылуы» және «жұмыссыздықтың  табиғи деңгейі» деген теорияларды  ұсынды.

Ресурстардың  толық қамтылуы – жұмысқа қосылмаған өндіріс қуатының деңгейін 10 -20 % деңгейінде ұстап тұру. Жұмыссыздықтың табиғи деңгейі – жұмыспен толық қамтылған жағдайдағы жұмыссыздық деңгейі, ол жалпы жұмыс күшінің 5,5 - 6,5 пайызын қамтиды. Айтылған көрсеткіштер әр елде әртүрлі болуы мүмкін.

Толық жұмысбастылық деген  жұмыссыздық мүлдем жоқ деген  түсінік емес. Толық жұмысбастылық  – циклдық жұмыссыздықтың болмауын білдіреді. Оның деңгейі фрикциондық  және құрылымдық жұмыссыздықтың қосындысын құрайды.

Нарықтық экономикада  міндетті түрде жұмысшылардың тиімді резерві болады және жұмыссыздықтың табиғи деңгейі сақталады.

Жұмыссыздықтың табиғи деңгейіне  бірнеше факторлар әсер етеді:

- демографиялық жағдайлар:

- жалақының минималды деңгейі;

- кәсіподақтардың саясаты.

Статистика агенттігі  жұмыссыздық деңгейін анықтау үшін халықты бірнеше топқа бөледі:

Бірінші топ, жұмыс күші құрамына кірмейтіндер. Оларға 16 жасқа жетпеген жасөспірімдер мен арнаулы орындардағы  адамдар зейнеткерлер, үй шаруашылығындағы әйелдер, студенттер.

Екінші топ, жұмыссыздар  – белсенді жұмыс іздеп жүрген еңбекке қабілетті адамдар.