Ақша несиелік реттеу

    Ресми есептiк (дисконттық) мөлшерлемесi - ақша нарығының жалпы жағдайына, несиелер бойынша сұраныс пен ұсыныс кілемiне байланысты белгiленедi және ұлттық банктiң коммерциялық вексельдердi қайта есепке алу оепрацияларында қолданылады.  Ресми есептiк (дисконттық) мілшерлеме жылдық пайыздық мілшерлеме болып табылады және ол айналыс мерзiмi алты айлық вексельдердi қайта есептеугде қолданылады.

    РЕПО  және керi РЕПО операциялары бойынша сыйақы мөлшерлемесi – жылдық пайыздық мілшерлемелер, iшкi қаржы нарығының жағдайына байланысты белгiленедi және мемлекеттiк бағалы қағаздармен операциялар жүргiзуде қолданылады. РЕПО-ның  мақсатты мілшерлесiнен ауытқу жағдайында ақшалай қаражаттарды орналастыру немесе тарту жолымен РЕПО нарығындағы сыйақы мілшерлемелердi реттеу арқылы сыйақы мілшерлемелердiң елеулi ауытқуын болдырмау.

    “Овернайт”  заемдары бойынша  сыйақы мөлшерлемесi - ұлттық банктiң екiншi деңгейдегi банктерге, олардың ҚұБ-ғы корреспонденттiк шоттары бойынша есеп айырысуды дебеттiк қалдықпен аяқтауы барысында бiр түнге берiлетiн заемдары бойынша қолданылады.

    Күндiзгi заемдар бойынша  сыйақы мөлшерлемесi -  ұлттық банктiң екiншi деңгейдегi банктерге, олардың ҚұБ-ғы теңгеде ашқан корреспонденттiк шоттары бойынша тілем жүргiзуге немесе ақшалай аударымдар жасауға қажеттi ақша қаражаттары уақытша болмаған не жетiспеген жағдайларда займдар бойынша қолданылады.

    Ең  тіменгi резервтiк  талаптар.Ақшалай нарықтағы тепе-теңдiктi қамтамасыз етуде, банктерге берiлетiн несиелер кілемiн реттеуде, банктiң ітiмдiлiк деңгейiн реттеуде және олардың мiндеттемелерi бойынша тілемсiздiктi тімендетуде, сол сияқты банктiң салым иелерi мен акционерлерiнiң мүдделерiн қорғау мақсатында ұлттық банк ең тіменгi резервтiк талаптар механизмiн қолданады.

     Резервтiк талаптар, ашық нарықтағы операциялар және пайыз саясатымен қатар коммерциялық банктердi жанама ақшалай-несиелiк реттеудiң негiзгi құралдарының бiрiне жатады. Қазақстан банк жүйесiнiң бүгiнгi даму жағдайында резервтiк талаптар, бiр жағынан, сақтандыру институттарының жоқ кезiнде, коммерциялық банктердiң депозиттерiн сақтандыру қызметiн, екiншi жағынан, экономикадағы ақшалай мультиплкация процесiн реттеу қызметтерiн атқарады. 

     Банк жүйесінің мәні, белгілері және түрлері

     Банк жүйесі несие жүйесінің негізгі буыны, нарықтық экономиканың маңызды құрамдык бөлігі болып табылады. Ол несие және қаржы операцияларының негізгі массасын шоғырландырады. Кез келген жүйе барлық қажетті элементтері мен қажетті пропорцияларды қамтуы керек, онда олар өзара әрекеттесіп, бір-бірін толықтыруы қажет, әдетте, бір жүйе өзінен де аукымды басқа жүйеге енеді. Банк жүйесіне бұл принциптердің де тікелей қатысы бар. Мәселен, кез келген елдің банк жүйесінде оның негізгі элемемттері кездеседі: әр түрлі тұрпаттағы банктер, банктік емес мекемелер, банктік инфрақұрылым, банктердің бірлестігі және т.б. Бұл элементтер бір-бірімен өзара әрекеттеседі, бір-бірін органикалық тұрғыдан толықтырады және белгілі бір тұтастықты құрайды. Банк жүйесі құрамдық бөлік ретінде үлкен жүйе – елдің несие жүйесіне кіреді. Ал, несие жүйесі елдің экономикалық жүйесіне кіреді. Сол себепті де банктің қызметі мен дамуын қоғамның ұдайы өндірістік процесімен тығыз байланыстырып карау қажет. Банктер мен банк жүйесі өзінің нақты кызметінде бюджеттік-салықтық және басқа да жүйелермен өзара тығыз әрекеттесіп, экономикалық өмірді баскару мен реттеудің жалпы тетігімен шектеліп, сабақтасады. Осы аталган белгілердің барлығы Қазақстанның банк жүйесіне тән. ҚР «Банктер мен банк қызметі туралы» заңында (3-бап) былайша жазылган: 1.Қазақстан Республикасы  екі деңгейлі банк жүйесіне ие.  2. Ұлттық банк мемлекеггің орталык банкісі болып табылады әрі банк жүйесінің жоғары (бірінші) деңгейін білдіреді. 3.ҚР Заң актілерімен анықталган айрықша құқықтық мәртебесі (статусы) бар Қазақстан даму банкісін қоспағанда барлық басқа банктер банк жүйесіпің төменгі (екінші) деңгейін білдіреді. 4.Шетелдік қатысушылар банкісі - екінші деңгейлі банк, меншігінде және (немесе) басқаруында акцияның үштен бір бөлігіне ие: а) ҚР бейрезиденттері; ә) занды түлғалар -ҚР резиденттері, ҚР бейрезиденттерінің меншігінде және (немесе) басқаруында 50%-дан астам акциясына ие (окушылардың салым ақшасы); ҚР резиденттері ҚР бейрезиденттерінің (сенімді тұлғалардың) қаражатына. 5.Мемлекетаралық банк - халықаралық келісімшарттың негізінде құрылған әрі әрекет ететін банк.

      Орталык банк - бірінші деңгейдегі басты мемлекеттік банк, мемлекеттік, халықтық және ұлттық банк деп аталуына тәуелсіз кез келген елдің ақша-несие ииституты. Орталық банк - бұл «банктердің банкі». Ол заңды және жеке тұлғалармен операцияларды жүргізбейді. Оның клиеиттері - коммерциялық банктер және баска несиелік мекемелер, сонымен бірге үкіметтік ұйымдар, оларға әр алуан қызметтер ұсынады.Орталық банк тікелей ықпал ету және реттеу, бақылау мен қадағалау қызметтерін банктік мекемелерге ғана қатысты орындайды. Орталық банк несиелік жүйенің басқа буындарына негізінен тек жанама ықпал етеді, ол несиелік және ақшалай операциялардың, нарықтың әр алуан секторларының, қаржы-несие қызметтерінің өзара байланысынан көрініс табады. Коммерциялық банктер ссудалық капитал нарыгының әр түрлі секторларында әрекет етуші көп қызметті мекемелер болып табылады. Олар кәсіпкерлік тәжірибеде танымал қаржылық операциялар мен кызметтердің басым бөлігін орындайды. Коммерциялык банктер дәстүр бойынша кез келген елдің несие жүйесінің базалық жүйесі ролін атқарады. Олар бұрынғысынша үкіметтің, іскер топтардың және миллиондаган жеке тұлғалардың салымдарын жинақтаушы қаржы орталығы болып табылады. Ссудалык және инвестициялық операциялар арқылы коммерциялық банктер әр түрлі қарыз алушылар үшін өз қорларына жол ашады. Мамандандырылгаи қаржы-несие мекемелері (оларды басқаша парабанктер деп атайды) нарыктық экономикадағы несиелік жүйенің маңызды және объективті қажетті буыны болып табылады. Бұл мекемелерсіз экономиканың әр түрлі буындарында және халықка көрсететін несие жүйесінің қызметтері толық болмай қалады.

      Бағалы қағаздар – иесіне табыс әкелетін, оның кәсіпорын  (фирма) мүліктеріне қатысы барлығын куәландыратын коммерциялық документ. Бағалы қағаздар табысты иелеріне дивидент түрінде әкеледі.

     Бағалы қағаздар нарығын олардың  шығуы мен бағалы қағаздар нарығына қатысушылар арасындағы экономикалық қатынастарының жиынтығы ретінде анықтауға болады. Бұл тұрғыдан алғанда ол кез келген басқа тауар нарығының анықтамасынан ерекшеленбейді. Зерттелетін нарық нысанын жеке салыстырғанда ғана айырмашылық пайда болады. Бағалы қағаздар нарығының номенклатурасы қандай да бір жеке тауар нарығына емес, тұтас тауар нарығына сәйкес келеді, әрі кез келгенрелдің қаржы нарығының құрамдық бөлігі болып табылады. Бағалы қағаздар нарығының негізін тауар нарығы, ақша және ақшалай капитал құрайды.

       Бағалы қағаздың айналымы тауар  айналысынан өзгеше, өйткені   тауар айналымы өндіріс және  тұтыну кезеңінен өтеді. Ал  бағалы қағаздың айналымы келесідей:

 
 

      Бағалы қағаз қызметтері:

• ақша қаражаттарын қайта бөлу;
• қаржыны жұмылдыру;
• төлем және есеп айырысу қызметі.

 

     Экономикалық категория ретінде  бағалы қағаздың белгілері:

1. мерзімділік:

• бағалы қағаздың өмір сүру мерзімі.

2. кеңістік:

• бағалы қағаздың өмір сүру нысаны;

• бағалы қағаздың ұлттық сипаты;
• бағалы қағаздың территориялдық сипаты.

3. нарықтық:

• бағалы қағазды иелену құқығы: ұсынушыға немесе нақты тұлғаға (заңды немесе жеке тұлғаға) арналаған бағалы қағаз;
• бағалы қағазды эмиссиялау нысаны: эмиссиондық, сипаты жағынан бір - біріне ұқсас болып келетін бағалы қағаздарды жекелеген сериямен шығару  және эмиссиондық емес(жеке);
• эмитент түрі: мемлекет, корпорация, жеке тұлғалардың бағалы қағазды эмиссиялауы;
• бағалы қағаздың айналымдылық сипаты: нарықта еркін немесе шектеулі түрде айналыста болады;
• тәуекел деңгейі: бағалы қағаз бойынша тәуекел деңгейі төмен, жоғары және т.б;
• бағалы қағаз бойынша есептелетін пайданың болуы немесе болмауы;
• номиналдың түрі (тұрақты және ауыспалы)

      Бағалы  қағаздар, экономикалық қатынастар жүйесінде  ақшаны жұмылдыру, жұмсау және айырбастау үрдісіндегі ыңғайлы әрі тиімді құрал болып табылады. Халыққа  белгілі бір кәсіпорынның табыстарына  ортақтасуға  мүмкіндік бере отырып, бағалы қағаздар іскерлік белсенділікті  арттыра түседі.

      Бағалы  қағазбен есеп айырысу кезінде  кепіл  ретінде қолданылуы мүмкін; жылдар бойы сақталуы мүмкін; мұрагерлікпен  берілуі мүмкін және т.б. 

     Бағалы  қағаздар қоғамдық маңызы бар бірқатар функцияларды орындайды;

• экономиканың салаларына, аумақтар мен елді мекендерге, халыққа, мемлекетке және т.б. ақшалай қаражатты (капиталды) қайта бөледі;
• өз иесіне мынадай нақты қосымша құқықтар береді: капиталға, ақпаратқа, ең алдымен, белгілі бір жағдайларға сәйкес келетін басқару ісіне қатысуға;
• капиталдан табыс алуды жөне (немесе) капиталдың өзін қайтаруды қамтамасыз етеді.

      Бағалы қағаздарды мемлекет те, корпорациялар да шығара алады.  Оларды «жалған» капитал дейді,  оның нақтыдан айырмашылығы өндіріске  салынады және қызмет жасайды. Жалған капитал өзіндік өмір сүреді. Бағалы қағаздар нақты капиталдың қағазды дубликаты ретінде ұсылынады.

     Жалған капитал капитал -  қосымша  құнның (яғни табыстың) бір бөлігін  дивидент немесе процент түрінде  иемденуге құқық беретін бағалы  қағаздар иесінің меншік титулы.

    Бағалы қағаздарды жалған капитал  деп атауға себеп болған жағдайлар:

• Табыс  көзі – тауар өндірісі. Ал бағалы қағаздардың пайда болуы өндірістік капиталмен тікелей байланысты.
• Бағалы қағаздардың капитал болып есептелетін себебі оларды сатуға болады. Жалған капиталдың бағасы капиталға сұраныс пен ұсыныстың арақатынасына және бағалы қағаздарды сатудан түскен табыстың мөлшеріне байланысты анықталады.

  

  Жалған  капитал нақты (өндірістік) және  қарыз капиталдары мен байланысты  болғанымен, олардың оқшаланып шыққан  бөлігі, яғни олардың бағалы қағаздардағы  көрінісі ретінде айналыста жүреді. Оның нақты капиталдан мынадай  ерекшеліктері бар:

• Жалған капиталдың өз құны (өте аз) жоқ. Бірақ бағалы қағаздардың кейбір түрлері нақты капиталдың орнында жүреді.
• Бағалы қағаздардың айналысы қор биржасының және несиелік жүйесіне басқаларды, ал нақты капитал өндіріс аясына қызмет көрсетеді.
• Жалған капиталдың мөлшері (бағалы қағаздардың сатылатын жиынтық бағасы, яғни бағалы қағаздардың курсы) бағалы қағаздарды сатудан түскен табыстың капиталға айналуымен анықталады. Ал өндірістегі нақты капиталдан түскен пайда сол нақты капиталдың мөлшеріне байланысты болады.

     Іс  жүзінде акция, облигация және басқада  бағалы қағаздарын шығару арқылы капиталды  таратуды көздейтін заңды тұлғалар эмитент деп аталады және сонымен қатар олар бағалы қағаздарды иемденушілердің (сатып алушылардың) алдында белгілі бір жағдайда борышты (міндетті) болып табылады.

Казақстандағы бағалы қағаздардың жіктелінуі

 

     Қазақстан Республикасының заңына сәйкес бағалы қағаздың мынадай түрлері айналысқа  түседі:

• мемлекеітік бағалы қағаздар;
• акциялар;
• облигациялар;
• коносаменттер;
• ипотекалық куәліктер;
• туынды бағалы қағаздар;
• жай қоймалық куәліктер;
• қосарлы қоймалық куәліктер (қоймалық  +  кеиілдікті куәлік);
• ҚР-дағы айналысқа жіберілген шетелдік эмитенттің бағалы қағазы;
• Заң актілерімен белгіленген тәртіпте бағалы қағаздардың қатарына жатқызылған басқа да құжаттар.

     Қазақстан Республикасында қолданылатын барлық бағалы қағаздар келесі санаттарға бөлінеді:

     Негізгі бағалы кағаз - олардың негізіне қандай да бір активке, әдетте, тауарларға, ақшаға, капиталға, мүлікке әр түрлі ресурстарға жәие т.б. берілген мүліктік құқық жатады.

     Туынды  бағалы қағаз  - бұл қандай да бір базиске активке арналған бағалы қағаз; базистік активтер бағаларына пайыздық мөлшерлемелер, индекстер жатады. Базистік активтерге тауарлар (мұнай, алтын, астық және т.б.), негізгі бағалы қағаздар (акциялар, облигациялар және т.б.) жатады. Туынды бағалы қағаздарға: фьючерстік келісімшарттар (тауарлық, валюталық, пайыздық, индекстік және т.б.), варрантар, құқықтар және еркін айналыста болатын опциондар жатады.

     Үлестік бағалы кағаз - кәсіпорын таратылғанда өз иесінің мүліктің бір бөлігіне ие болу құқығын береді, өз иесіне жарғылық капиталды құруға қатысуына мүмкіндік береді, пайданың бір бөлігін алуға және кәсіпорынды басқаруға қатысуына құқық береді. Үлестік бағалы қағаздарға акциялардың барлық түрлері, иивестициялық пайлар жатады.

     Борыштық  бағады қағаз - қарыз иелері мен эмитенттері арасындағы қарыз қатынасын бейнелейді. Олар оны сатып алу және белгілі бір пайыз төлеу міндеттерін өз мойындарына алады. Борыштық бағалы қағаздың ұлгілеріне облигацияларды, ипотекалық куәліктерді, қазынашылық міндеттемелерді, ҚР Ұлттық банкінің ноталарын жатқызуға болады.

     Бағалы  қағаздардың меншік құқығын жүзеге асыратын формалар бойынша мыналар  бөліп көрсетіледі:

     Атаулы  бағалы қағаз - олардың барлық иелерін сәйкестендіруді қарастырады. Иелері туралы ақпарат тізілімінде болады, ал осы бағалы қағаздармен бекітілген меншік құқығының басқаға өтуі оларды сәйкестендіруді қажет етеді.