Акша несия саясаты халқаралық экономика

     Бұған қарамастан  натуралистік теорияның маңызын  несиенің қазіргі заманғы теориясының  қалыптасуы мен дамуына байланысты  еш кемітуге болмайды. Натуралистер  өндіріс процесінде қалыптасатын  несие нақты капиталды құрамайды,  деп дұрыс есептеді. Олар несиенің рөлін өсірмей, несие пайызының түсетін табыстың көлемімен өзгерістеріне тәуелді екенін дәлелді екенін дәлелдеді.

     Несиенің  капиталдық жасампаздық теориясы  натуралистік қарама қарсы идеяны  ұстанады. Оның тұжырымдамасы бойынша  несиеге экономиканың дамуында шешуші рөл беріліп, оны ұдайы өндіру процестерінен алыстатады. Несие ақшамен және байланыспен теңестіріледі. Бұл теорияның негізін салушы, ағылшын экономисі Дж. Лонның ойынша несие елдің барлық пайдаланылмаған мүмкіндіктерін қозғалысқа келтіріп, байлық пен капиталдың жиналуына себеп болады. Ол банктерді делдалдар ретінде емес, капитал жасаушылар деп қарастырады.

     Бұл теорияның  қолданушылары а ғылшын экономистері  Г. Макмед, Дж. Кейнс, Ф. Хоутри, И. Шумперет(Австрия), А. Ган (Германия) болды. Олар ақша мен несиені сатып алу күшіне сай байлық деп есептеді. Несие пайда әкеледі, сондықтан ол “өндіргіш капитал” болып табылады, ал, банктер “несие фабрикасы”. Бұл екеуі де несиені, яғни капитал жасайды. Олар банктер барлығын, депозиттерді, яғни капитал жасайды деп пайымдайды. Сондай – ақ  олар банктер шексіз депозиттерді, соған  сәйкес несие мен капитал жасайды деп есептейді. Міне, осындай несие ауқымының шексіз кеңеюі қайта өндірудің, экономикалық дамудың қозғаушы күші екенін ұйғарып, экономиканың тұрақты дамуына әсер етеді. Сондықтан олардың теориялары “өтемпаздық теориясы” деген атауға ие болды.Олар несиеің шегін, несие ауқымының шексіз кеңеюі инфляция мен оның зардаптарына әкелетінін ұмытып кетті.

     1929 – 1933 жж. әлемдік дағдарыс несиенің  капиталдық жасампаздық теорияның абыройын жоққа шығарды. Алайда, оның оңтайлы нәтижелері болмай қалған жоқ. Оны Дж. Кейнс пен оның ізбасарлары оларды дағдарыстарстың және екінші дүниежүзілік соғыстың зардаптарын жою үшін пайдаланды. Олар экономиканы несиемен реттеудің принциптерін негіздеді: экономикаға несие салымдарының инвестициясын кеңейту жолымен несие пайызын төмендетуге болады. Дж. Кенстың тұжырымдамасы бойынша айналымдағы ақша жиынтығы пайызға, пайыз – инвестицияға, инвестиция - өндіріске, өндіріс – табысқа, табыс – бағаға әсер етеді. Сондай – ақ ол ақшаның белгілі бір деңгейге дейін пайызға әсер етпейтінін, ал инвестицияның пайызға үнемі әсер етпейтінін мойындады.

     Батыс және  Еуропамен 24 – тен астам дамыған  елдердің қамтитын Еуропа Одағы  АҚШ – тан капитал қорланымының кіші көлемімен және несие нарығының жеке сараланым (сегмент) операцияларының жеткілікті дамымауымен ерекшеленеді. Мұндай тенденциялар Жапонияның несие капиталы нарығына да тән.

     Егер Қазақстанның  несие нарығына тоқталатын болсақ, онда оның сараланымдары әр түрлі деңгейде екенін, сондай – ақ ол енді енді қалыптасып келе жатқанын атауға болады. Мысалы, Қазақстан ақша және капитал нарығының сараланымы елдегі өндірістік және жеке қорланымның және банк жүйесінің жақсы дамымағанына байланысты едәуір жетілді.

     Ипотека  нарығы алғашқы даму сатысында,  оның инфрақұрылымы мен заңдық  базасы жасалуда.Бірақ,бұл нарықты  әзірге даму сатысында деп  айтуға болмайды,ол ипотекалық  несиелеудің Батыс үлгісінен  алшақ жатыр.

      Қор  нарығы кенжелеп қалған. Оның заңдық базалары мен инфрақұрылымы әлдеқашан әзірленіп, биліктің ынтасы болса да, ол әлі даму тұрғысынан енді – енді оянып келе жатыр. Егер мемлекеттік бағалы қағаздар қалыпты дамыса, ал корпарациялық бағалы қағаздар түрлі объективті себептерге байланысты мүлде дамымаған.

     Капиталдық  жасампаздық теорияны ары қарай  монетаристер дамытуда. Оқулықтың  алдыңғы бөлімінде атап өткеніміздей, М. Фридмен экономиканы реттеудің  негізгі құралдары – несиенің  пайыздық мөлшерлемелері мен  айналымдағы ақша жиынының өзгерісі болып табылады деп есептейді. Шын мәнісінде пайыздық мөлшерлемелерді реттей отырып, экономикаға салынатын несие салымдарының ауқымын кеңейтуге немесе аясын тарылтуға болады. Сондай-ақ, айналымдағы ақша жиынтығын реттеуге, ең соңында өндіріске және баға мен инфляцияның деңгейіне де әсер етуге болады.

     Монетаризм  теориясы дамыған елдердің экономикалық  саясатында кеңінен қолданылуда.  Бүгінгі таңда оның маңызы  несиенің пайыздық мөлшерлемесін  өзгерте отырып, ақша жиыны мен  инфляцияның өсуін тежеуге қол  жеткізуге болып отыр.

     Қазақстан  да несие теориясының жемістерін  тәжірибеде кеңінен пайдаланып  отыр. ҚР Ұлттық банкі мен үкіметі  ақша несие реттеуінің монетаристік  теориясын қолдана отырып, 1994 –  1997 ж ж. өршіген инфляцияны  басты және елдегі макроэкономикалық тұрақтылыққа қол жеткізді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ІІ. Несие қызметінің түсінігі және халықаралық экономиканың негізгі сипаты

 

 

2.1 Несиенің қызметі. Шын мәніндегі ақшаларды айналымның несиелік құралдарымен ауыстыру.

 

     Қазіргі  кездегі нарық шаруашылығында шын мәніндегі ақшалар(алтын) ел ішінде айналысқа түспейді, олдардың несие негізінде шығарылған ақша белгілері айналымда болады. Нарық ақшалардың шығарылуы, немесе қолма – қол есептегі ақша қорларын ұлғайту сол мезетте экономиканы несиелеудің ресурсы болып табылады.

     Несиенің  мұндай қызметінің дамуы банк  жүйесінің пайда болуымен байланысты  екендігін ескерген жөн. Ақшаларды  банкінің есеп шотында сақтау  ақшалай міндеттемелер бойынша  тауарлар мен қызмет үшін қолма  – қол ақшасыз есептерді жүзеге  асыруға, өзара қарыздарды есепке жатқызып жойып отыруға мүмкіндік береді. Мұның өзі ақшаны қолмен санап алыс беріс жасау айналымын және айналым шығындары мен өнімсіз шығындарды едәуір азайтты. Шаруашылық жүргізу субъектілерінің және халықтың есепшоттардағы қаржылық банкілердің несиелік ресурсы болып саналып, есепшоттардағы көрсетілген ақша айналымы банкінің ақша қаржыларының иелерімен несиелік байланыстары болып қалады.

     Несиелеу  процесі кезінде ақша массасының  құрылымына, төлем айналысына және  ақша айналымының жылдамдығына әсер ететін сол ақша айналымы үшін түрліше төлем қаржылары құрылады. Яғни нағыз ақшаларды несиелік ақшалармен және несиелік операциялар ауыстыру жүзеге асырылады. Айналымда ең қарапайым қарыздық міндеттемелер- вексельдерден бастап қазіргі электрондық ақшаларға дейінгі несие ақшаларының түрліше формалары пайда болады.

     Экономиканың  дамуының алғашқы сатысында бұл  айналымнан алтынды ығыстырып  шығарумен байланысты болды. Қазіргі  кезде нағыз ақшаларды алмастыратын  несие қызметі ақша тасқындарының қозғалысын тездететін қолма қол ақшасыз есептер, несие карточкаларын, вексельдерді, чектерді, депозиттік сертификаттарды қолдану арқылы көрініс танытады.

     Осы кездегі  шаруашылықта қолдағы аұшаны  несие операцияларымен ауыстырудың  қажетті шарттары жасалған. Ақшаларды бір есепшоттан екіншілеріне қолма-қол ақшасыз есеп жасау үшін аудару, өзара талаптарды қанағаттандыруға байланысты, ақша айналымының құрылымын жақсартуға мүмкіндіктер туады.

     Бұл жерде  айрықша ескеретін жәйт – неисе  осы қызметінің барысында ақшаларды жалпылама ауыстырудың емес, оларды экономикалық айналымда уақытша ауыстыру қызметін, яғни несие ақшаның ролін атқарады. ТМҚ – ны  алу, қызметтерді төлеу, еңбекақыларды, зейнетақыларды төлеу үшін пайдалануды және т.б.

     Демек, нағыз ақшаларды несиелік ақшалармен және несиелік операциялармен алмастыру, негізінен, екі түрлі жолмен жүзеге асырылады:

-  алтының орнына  айналымға экономиканы несиелеу  жолындағы несиелік ақшалар шығарылады, олар тауарлармен және қызметтермен  қамтамасыз етіліп, міндетті түрде банкідегі эмитетке қайта келіп түсулері қажет;

   -   несиелеу  барысында төлем қаржылары жасалады, яғни, қолма – қол  ақшасыз  есеп айрысуды ұйымдастыруға  байланысты айналымға ақшасыз  қолма – қол есептер жасалынатын  ақшалар келіп түседі.

      Адамдар көп жағдайда несиені ақша сияқты қабылдайды. Бір қарағанда, несие - әсіресе, ақша түрінде ұсынылатынбанк және несие – түрлі ұғымдар ғана емес әртүрлі қармы – қатынастар да болып табылады.

     Несие мен  ақша – түрлі экономикалық категориялар. Ақшаға қарағанда несие тарлау болып келеді. Себебі, несие қарым – қатынастың субъектілері барлық заңды, заңды емес және тұлғалар болып табылады.

     Осыған  байланысты несие және ақша  қарым-қатынасының ең бірінші  ерекшелігі – қатысушылар құрамының  әр түрлі екенін атап өткен жөн. Ақша қарым қатынасына сатып алушы мен сатушы қатысады, ал ақша жалпы балама сияқы ақшаны алушы мен сатушы субъектілері арасындағы қарым қатынас нәтижесінде осындай қалыпқа енеді. Бұл жағдайда тауар мен ақшаның ыңғайластық қозғалысы жүреді.

     Несие қарым  – қатынасының  қатысушылары  несие беруші мен қарыз алушы  болып табылады, ал несие құнның  қайтарылу қозғалысының себебі  бойынша ерекше қарым – қатынасты  көрсетеді. Бұл жағдайда құн  ыңғайластық қозғалысқа түспейді, өйткені ол несие берушіден қарыз алушыға өтеді және белгіленген мерзім өткеннен кейін өз иесіне қайтады. Несиеге ақшалай қарым – қатынаста жол берілмейтін мерзімі ұзартылған төлем тән. Соған қарамастан ақша мен несие бір – бірімен қатар болып, өзата әрекетке түседі. Сонымен, тауарларды несиеге сату процесінде төлем құралы ретінде несие мен ақша қатысады.

     Несие мен  ақша әр түрлі тұтыну құнына  ие. Несие пайыз келтіретіндігімен  ақшадан ерекшеленеді.

     Несие ақша  түрінде де, тауар түрінде де  ұсынылуы мүмкін.

     Бұл ерекшеліктерге қарамастан тауар ақша қатынасының талаптарында ақша мен несие тығыз байланыста дамып , ұдайы өндірістің барлық қорына Қызмет көрсету арқылы өзара бір бірін толықтырады.

     Банк берген  несие клиенттерге банктің депозит  есепшоттарына жаңа ақша салуға мүмкіндік береді. Клиенттер оларды төлем құралы ретінде жеткізушілердің шоттарын және басқа да төлемдерді өтеу үшін пайдаланады.

      Банк  клиенттері, яғни банк еспшотының  иелері бір уақытта ақша және  несие қарым-қатынасының субъектілері  де болып табылады. Нарық экономикасының жағдайында несие мен ақшаның өзара әрекет етуінің алдағы уақытта күшейе беру тенденциялары көрініс табады. Оған мына себептер бар:

    -  қолма  – қол ақшасыз есеп айрысудын  кеңеюі, Интернет арқылы есеп  айрысудың электрондық жаңа жүйелерінің, төлем карталарының, дебет карталарының пайда болуы, бір жағынан, банк шоттарына ақшаны тартып, оларды несие ресурстарына айналдыру себеп болса, екінші жағынан ақша айналымын тездетеді, сондықтан ақшаның бір бөлігі есеп айрысу үшін керексіз болып қалады және депозит есепшоттарына банктің несие ресурстарын көбейтіп, тұрақталып қалады;

    -  орталық  банктер несиені экономиканы  ақша – несие жағынан реттеуінің  негізгі құралы ретінде пайдаланады.  Оның шегі тарылу немесе кеңеюі  арқылы айналымдағы ақша жиынтығына банктің эмиссиялық қызметіне, әсер етеді.Болашақта несие мен ақшаның өзара әрекеті жалғасып, күшейе береді.

 

 

2.  Халқалалық экономика мәні мен оның негізі   түрлері

 

Халықаралык экономикалык қатынастар шет мемлекеттермен экономикалық әрекеттердің пайда болуынан туындайды, сондықтан осы қатынастардың негізі ретінде сыртқы экономикалық қатынастар қарастырылады. Сыртқы экономикалык қызмет дсгеніміз - мемлекеттің шекарасынан тыс аткарылатын қызмет түрі. Кез-келген өндіріс немесе қайта өңдеу процесі халықаралык экономикалык кызметтің объектісі бола алады.

Халықаралык экономикалық қызметтің дамуы оның субъектісінің тұр өзгерісімен катар жұреді. Алғашында ол халыкаралық саудамен айналысатын копесделдал болып табылады. Ал халықаралық экономикалык қатынастардың келесі даму кезеңдерінде оның субъектісінің даму эволюциясы былайша өзгереді: өндірістік капитал, өндірістік және банктік монополиялар, қаржы олигархиясы, министрліктер, сырткы нарыққа шығу құқығы бар кәсіпорындар, біріккен кәсіпорындар.

Дүниежұзілік шаруашылыктың (ХХ-ғасырдың екінші жартысында) кызмет атқаруының негізгі ерекшелігі халықаралық экономикалық қатынастардың интенсивті дамуы болып табылады. Мемлекеттер, мемлекеттік топтар, экономикалык коғамдастықтар, жекелеген фирмалар мен ұйымдар арасындағы экономикалык қатынастар тереңдеп, кеңейе тұсуде. Бұл процестер халықаралық еңбек белінісінің тереңцей түсуінде, шаруашылық өмірдің интернационалуында, ұлттық экономикалардың ашықтығында, олардың бір-бірін толықтыруында және аймақтық халықаралық жүйелердің өзара жақындасуында, дамуы мен күшеюінде айқын көрінеді.

Осы процестердің барлығы диалектикалық сипатқа ие. Халықаралық экономикалық қатынастардың диалектикасының мәні - бұл жекелеген елдердң экономикалық тәуелсіздікке ұмтылуына, олардың дүниежүзілік интернационалдануының одан әрі күшеюіне, ұлттық экономикалардың ашықтығына және халықаралық еңбек бљлінісіне әкеледі.

ХЭҚ пәні мынадай екі  маңызды құрамдас бөліктен тұрады: ХЭҚ және олардың жүзеге асырылу механизмі.

ХЭҚ - дүниежњзілік шаруашылықтағы мемлекеттер мен олардың аймақтық ұйымдары және жекелеген кәсіпорындар (трансұлттық, көпұлттық корпорациялар) арасындағы қарамақарсы сипаттағы экономикалық қатынастар кешенінен түрады.

Осыған байланысты зерттелетін  мәселе: шет елдердің экономикасы  емес, бұған керісінше, экономикалық қатынастардың ерекшеліктері болып табылады. Кез келген ғылым сияқты ХЭҚ экономикалық қатынастарға түн жиі кездесетін айқындаушы қатынастарды зерттейді.