Жергілікті бюджетті жоспарлау және болжау мәселелері

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

  1.3. Алымдар мен төлемдерді жоспарлау.

 

Салықтан басқа Қазақстан Республикасы Салық Кодексінде белгіленген және белгілі бір мөлшерде бюджетке төленетін  басқа да міндетті төлемдер  іс- әрекет етеді.

   Алымдар  , баждар  және төлемдер деп  әдетте заңда және жеке тұлғалардың мемлекеттік  орындардың оларға көрсететін қызметтері үшін төлемдерін айтады.  Бұл төлемдердің сомасы жергілікті бюджеттердің кірісіне не белгіленген үлестерде бюджеттер мен тиісті  ұйымдарға не арнаулы қызметтер көрсететін ұйымдардың мекемелердің шығындарын ішінара немесе толық өтеуі

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.2. Бюджет  шығысының жіктемесі.

 

Мемлекеттің функцияларын іске асыру мүмкін, егер де олар материалдық  құралдар мен қамтамасыз етілсе, себебі мемлекеттің іс әрекеті мемлекеттік құралдарды тікелей шығыстарымен байланысты. Шығыстар нақты шығындардың көлемін көрсетеді. Сондықтан, бюджеттердің барлық деңгейлері бойынша мемлекеттік шығыстардың бір бірімен өзара байланысты нақты түрлерінің жиынтығы әр мемлекеттің бюджет шығыстар жүйесін болып табылады. Шығыстар жүйесін құру құралдарынан арнаулы бағыттау үнемі режимімен мемлекеттік құралдарды жұмсаудың қайтып оралмас принциптеріне негізделеді.

Мемлекеттік шығыстар мақсатты белгілеулер бойынша қатаң  іске асырылуыға тиіс, яғни бюджетте қарастырылған бағыттар бойынша. Құралдардың қайтып оралмас принципі негізінде әлеуметтік саланы қаржыландыруда пайдаланады. Ал егерде экономиканың дамуы қаржыландыру құралдары жөнінде айтсақ, онда нәтижелік инвестициялау орын алады. Яғни бұл арада бөлінген бюджеттік құралдарды қайтару принципі әрекетте болады. Үнем режимін сақтау принципі –ол өз алды бюджет шығыстарын төмендетудің формалары мен әдістерінің жүйесі. Бұл жүйе бюджет ресуростарының нәтижелі және тиімді пайдалану іске асыруға мүмкіншілік береді.

Мемлекеттік бюджет шығыстары жүйесі бірнеше факторлармен шарттанады. Олардың ішінде негізгі  болып мемлекеттің табиғаты мен  функциялары, елдің әлеуметті экономикалық даму деңгейі мемлекеттің әкімшілк аумақтық жайластырушылығы, бюджет құралдары беру формалары саналады. Мемлекеттік бюджет шығыстарының құрамы мен құрылымы оларды экономикалық мазмұны және ЖІӨ бөлу жөніндегі мемлекет алдындап тұрған мақсаттармен анықталады. Бюджет шығыстарының ел экономикасындағы ролі мен мәнін анықтау мақсат пен олар әр түрлі белгілер бойынша жіктеледі. Бюджет кодексінде бюджет жүйесінің барлық деңгейлері бойынша әрекеті бар бюджет шығыстарының жіктеуі тағайындалған.

Мемлекеттің барлық шығыстары негізінде мемлекеттік  бюджетте шоғырланған құралдар арқылы қаржыландырылады. Бұл шығыстар қоғамдық қайта өндірістегі роліне байланысты екі топқа бөлуге болады:

• өндірістік қорларды ұлғайту мен өндірістік үздіксіз процесін қамтамасыз ету үшін
• қорғам мүшелірінің әлеуметті мәдениеттік мұқтаждықтары қанағаттандыру үшін.

Бірінші топқа мемлекеттік бюджеттің экономикаға қаржыладыруға бағытталған шығыстары жатады. Екінші топқа әлеукметті мәдениеттік шараларджы білім беруді, ғылым, қорғаныс пен мемлекетті басқөаруды қаржыландыру үшін арналған бюджет шығыстары жатады. -----------------------

Осы  екі топ  арасындағы ара қатынас бюджеттің  тиімділігін анықтайды. Экономиканың бәсеке қабілеттілігі дамуға бағытталған  шығындардың денігейі қаншалықты жоғары және бюджеттің тұтиынушылық шығындары  соған сәйкес төмен болса соғұрлым бюджет құралдарын пайдалану тиімділігі жоғары болады. Әрине бюджет құроалдарын пайдалану титімділігі бұл арада мемлекеттік бюджеттің шығыстаны қалыптастыру әдістеріне мемлекеттің жүргізіп ждатьөқанг әлеуметтік саясатына және елдің бүгінгі күнгі әлеуметті экономикалық ахалына байланысты.

Бюджет тьүрлері бойынша шығыстарға қалыптастыру ерекшеліктері  олдардың арнаулы маңында жатыр. Сондықтан бюджет түрлері бойынша  шығыстарды қалыптастырғанда келесі негізгі  факторрларды есептеу ажет:

• басқару органдары арасынджағы функцияларды шектеу
• мекемелердің бағңынушылығы
• мекемелерджің іс әрекет шекарасы
• шығывстарды тиісті бюджетке апару

Республиғалық бюджеттің шығыстары келесі бағыттар бойынша қаржыландыру үшін қалыптасады:

• жалпы сипаттағы мемлекеттік қызметтер
• қорғаныс қоғамдық тәіртіп қауіпсіздік
• құқықтық, соттық, құқық қорғау қызметтері
• білім беру
• денсаулық сақтау
• әлеуметтік көмек және әлеуметтік қамтамасыз ету
• мәдениеьт спорт туризм және ақпарат кеңістігі
• тұрғын үй комуналдық шаруашылығы
• ауыл орман су балық шаруашылықтары мен қоршағана ортана қорғау және жер қатынастары
• өнеркәсіп құрылыс және жер қойнауын пайдалану
• көлік және коммуникация
• басқа да бағыттар

Осыған сәйкес юбірақ тиісті әкімшілік аумақтарға арналған шығыстар бюағыттары тиөмен тиұрған бюлджеттер деңгецлері бойыншща да қалыптасады. Жергілікті бюджеттері шығыстарына қалыптастыру Бюдлжет кодексімен нормативті құқықтық актілермен және тиісті маслихаттар шешімдері мен реттеледі. Биліктің жергілікті органдларына аумақтардың экономикалық және қаржылық базаларын пайдалану жөнінде өкілеттік берілген. Әрбір бөлек әкімшілік аумақтарын эконмоикадық базасы ретніде жергілікті тұрғындардың әлеуметтік эконолмикалық мұқтаждықтары қамтамасыз ету үшін қажетті кірістер көзедрі болатын меншікті мүлікпен оларға берілген объектілер санадладжы. Ал қаржылық база болып меншікті бюдлжеттік құралдармен жоғары тұрған бюджеттерден берілетін ресми трансферттерді қалыптасатын қаржылық ресурстар табылады.

Бюджет жүйесіінң  әрбір деігейінің шығыстар құрамы мен  қалыптасуы әрекеттегі заңнамалық актілерімен  тиісті аумақ бойынша қаржыландыруы қажет нақыт объектілер және оларды іс әрекетін қамтамасыз ету үшін қажетті шығындарды анықталады.

 

 

Республикалық және жергілікті бюджеттер шығыстьарының  лимиті бюджеттік жосапарлау жөніндегі  тиісті уәкілетті органдардың ағымдағы және даму бюджеттік бағдларламалар үшін қалыптастарады. Бюджеттің болжамдық көрсеткіштері бюджет құралдарын пайдаланудың басымдылық бағыттар көрсеткшітері операциялық қалдық мөлшері орташа мерзімді фискалдық саясатпен белгіленген көрсеткіштер және республика мен аймақтар дамуын орташа мерпзщімді жоспарлаумен анықталған көрсеткшітер бюджет шығыстарымен лимитін анықтау негшіздері болады. Бұл лимиттерді бюджеттік комиссиада құроалып бекітілгеннен кейін бюдждет жоспарлау жөніндегі уәкілетті органдар бюдлжеттік бағңдарлама әкімшілікткеріне жеткізеді.

Ағымдағы бюджеттік  бағдарламалар үшін бюджет шығыстарына  мемлекет лимитін есептегенде келесілер  қолоданылады:

• ағымдағы бюджеттік бағдарламалар бойынша шығындардың жалпы сомасы
• бекітілген натуралды нормалар
• тиісті қаржы    жылдавғы ағымдағы    бюджеттік бағдарламалар көлоемі
• орташа мсепрзімсді фикалды саясатта нарықталған бюджет шығыстарының өсуі немесе төмендеуі
• ғаымдағы қаржылық жылды аяқталатын ағымдағы бьюджеттік бағдарламалар

Даму бюджеттік  бағдарламалар үшін шығыстар лимиті бағдарламалар әкімшіліктері арасында бөлінбей аныфқталады және оның көлемі бюджеттің барлық шығыстарының жалпы болжамдық көлемі мен ағымдағы бюджеттік бағдарламалар бойы анықталған бюджет шығыстары лимитінің жалпы көлемі арасындағы айырмаыс оретінде есептеледі.

Өкімет тағайындаған мерзімде бюджеттік бағдарламалар  әкімшішлктері бюдлжет жоспарлау  жөнінденгі уәкілетті органга бюджетті өтініш ұсынады. Бюджеттік өтініш ол бюджеттік бағдарламаларды дәлелдеук  мен оларды қаржыландыру сомасын  анықату үшін қажетті және бюджетьтік бағдарлдамалар әкімшілігі жыл сайын жасап ұсынатын құжаттар жиынтығы. Бюдлжеттік өтінішгтерді құрудың негіңзгі мақсаты ол бағдарламаны орындау нәтимжесімен қавжетті ресурстар жөніндегі сандық және қарждылық тақпарат базасы арқылы болжамдық мерзщімді бюджеттік бағдарламалар таңдау және олардың нәтижелігімен тисіділігін бағалау.

Бюджеттік өтініш аймақтың әлеуметтің экономикалық дамуыныңі  орташа мерзімді жоспары тиісиі мерзімидегі  мемлекеттік салалық жә”не аймақтық бағдарламалау негізінде құрылады. Оның мәліметтері бағдарлама жөнінде нақты және толық ақпараттарды көрсетуі тиіс. Бұл өтінішті бюджеттік бағдарламалар әкімсшілік түрі ағымдағы және даму бюдлжеттік бағдарламалық үшіән бекітілонген шығыстар лимиті мөлшері мен тиісті бюдждеттік комиссия анықтаған тиісті бюджеттен қаржыландырылатын инвестициялық жобавлар тізімиі мен көлоемі нігіздерінде құүрады. Ресупбликалық немесе жеоргілікті бюдлжеттіку бағдарлама әкімшілігі тек қана бір бюджеттік өтініш құүрады.

Бюджеттік өтініш келесі бөлімдерден тұрады:

• бюджеттік бағдарламалар тізімі ждәне шығындар солмасы
• әрбьір бюджетті бағдарламаға түсінджірме хат
• бюдлжеттік өтінішке кірген әрбір бюджеттік бағдарламаны паспорптының жобасы

Бюджеттік өтініш  бағдарламаларды қаржыландыру жоспары  мен қаржылоандырудың жиынтық жоспаорын құру үшін негіз болып табылады.

Шығыстарды қайта құрылымдау аумағындағы бюджеттік  саясат экономиканың  әр салаларына мемлекет қатысуының салыстырмалы  тиімділігіне баға беру мен мемлекеттке  жөнді  және қасиетті емес бағыттардлы қатынасуын  бюджет құраладары арқылы қаржыландыруда азайтуға негізделеді. Бұл саясат бюджет құралдарын шоғырландырып, мемлекеттің ағымдағы  міндеттемелерін атқарумен  бірге экономика  дамуының басымды  бағыттарын шешуге мүмкіндік береді.

Сонымен бірге, бюджеттік бағдарламаларда қарастырылған шаралардың бюджет шығыстарымен байланысын айқын белгілеу мен бюджет құралдарын пайдалану тиімділігін жоғарлатуға  экономикалық және бюджеттік жоспарлаудың  әсершіл жүйесін дасау, бағдарламалық құжатитарды оңтайдандыру мен қалыптагдыру және оларды бағалау әдісін дайывндау  себепші болады.

Бюджет шығыстарын жоспарлауының  сапасын жоғарлатуға мүмкіншілік  беретін жолдардың бірі – ол натуралдық нормаларды пайдалану, яғни мемлекеттік  органдар топтары  бойынша бір  қызметкерге шаққандағы  ағымдағы шыңындардың  орташаландырылған нормативін пайдалану  орнына қажетті материалды және  материалды емес   байлықтарды тұтынудың минималды натуралдық көрсеткіштерін қолдану.

Республиканың әлеуметті  экономикалық  дамуының орташа мерзімді жоспарының негізінде  және мемлекеттік пен салалық бағдарламаларға сәйкес басымды бюджеттік шығыстар ретінде алдысыздағы  жылдарға келесі  бағыттар анықтадған:

• денсаулық сақтауды реформалау мен оның дамуы
• білім берудің дамуы
• әлеуметтік реформалардың әрі қарай тереңдеуі
• индустриалды инновациялық дамытуды
• аграрлық секторды дамытуды
• жаңа тұрғын үй сасясатын іске асыруды
• Астана қаласының дамуы.

 

 

 

 

2.3. Әлеуметтік салаларға бөлінетін бюджеттік қаржыларды жоспарлау.

 

Қазақстан Республикасында  экономикалық реформалар басынан бастап әлеуметтілік бағдардағы реттелетін Ұлттық нарық жүйесін  құруға бағытталған. Экономика дамуының әлеуметтік бағыттылығының бір көрінісі болып елдің қаржы ресурстарны орталықтандыру мен қайта бөлісі табылады. Осынгың салдарынан мемлекет әртүрлі механизмдерді пайдлана отыврып нақты мұқтажды азаматтарға жавәрдемақы төлоеу арқөылы адтрестік әлемуттік көмек көрсетеді. Мысалы, 2005 жылы әлеуметтік қамтамасыз ету бағдарламарды қаржыландыруға арналған ресупбликалық бюджеттің шығындар көлемі ішкі жалпы өнім құнына шаққандағы деңгейі 4,4 пайызға жетті.

Мемлекеттің әлеуметтік саясатының мазмұнын оның әлеуметтік көмек көрсетумен әлеуметтік қамтамсыз ету жөніндегі барлық іс әрекет қосындысы қалыптастырады. Әлеуметтік саясаттың маңызы мемлекеттің нақты әлеуметтік функцияларын іске асыруда көріністі болады.

Әлеуметтік мемелкеттің  барлық экономикасының дамуынан бөлек  қарастыруға мүмкін емес себебі әлеуметтік саланың іс әрекетте болуы оның басты шартын ол бұл саланы қаржыны қамтамасыз ету. Әлеуметтік саланы қаржыландыру нарықтық экономикадағы мемелекеттер ролі жөніндегі мәселелермен бірге қарастыру қажет, себебі экономикалық реформаларды мемлекетпен нарықтың әсер салаларын шектеудің өте маңызды ролі бар. Мемлекеттің араласу ауқымдары нақты елге тән ерекшеліктер дәстүрлер және әлем экономикасының бүгінгі дамуымен анықталады.

Шаруашылықты жүргізу  нарықтық механизмін объективтік кемшіліктерін  жеңу үшін қажетті экономиканы мемлекеттік реттеу формаларымен мемлекеттің араласу ауқымдары түрлі болуы мүмкін.

Біріншіден оң мемлекеттік  реттеудің тек қорғау функциясын атқару ретінде болатын, ал қайта  бөлу іс әрекеті минималды шығындарды қаржыландырумен шектелетін мемлекеттің араласуының минималды формасын реттеу. Мұндай әдістеме мемлекеттік қаржылық реттеудің механизмдерін пайдаланудың шекарасын шектейді, сондықтан әлеуметтік саланың көптеген мәселелері мемлекет көмегімен шешілу мүмкін емес.