Қолма – қолсыз есеп айырысудың операцияларының классификациясы

 

    Банк  корреспондентте төлем тапсырыс банктік шот  арқылы құжат айналым  схемасы:

    1. Тауарларды өткізу немесе қызмет  көрсету туралы келісім шарт  құрастырылады.

    2. Тауарды түсіреді немесе қызмет көрсетеді.

    3. Банк корреспондентте төлеуші өзінің орналасқан жері бойынша есеп шотынан 4 данада  төлем тапсырысты береді. Банк қызметшісі толтырылған төлем тапсырысты тексереді. Өзінің қолын, түскен күнін және барлық данаға банк штампын қояды. Операция жасалып болғаннан кейін, төлем тапсырыстың 1 данасы банк корреспондентте қалады. (Соңғы 4 дана төлеушіге қайтып беріледі және операцияның болуын растайды).

    4. Төлем тапсырыстың 2-3 даналары  жауапты орындаушыларға беріледі.

    5. Барлық жиналған құжаттар негізінде жауапты орындаушы құжаттардың

    тізбесін  және барлық тапсырыстарды корреспонденттік шот бойынша 2 данада дайындалады.

    6. Жауапты орындаушы тапсырыстың  және құжаттар тізбесін банк  мөрімен, бас бухгалтердің және  төрағасының қолын қойдырып, операциялық  бөлімшенің қызметшісіне тарсырылды. Ол келісіммен бекітілген мерзімде модем байланысы арқылы барлық мәліметтерді ақша алушының шотына жібереді.

    7. Банк респондент – жазбасын  алады, барлық қажетті құжаттармен тапсырысты респондентің кодталған құжатын электрондық қолмен бекітеді. Содан кейін, төлем тапсырыс есеп операциялық қызметшіге беріледі.

    «Лоро»  корреспонденттік шот арқылы төлем  тапсырыс бойынша есеп айырысу негізінде  құрастырылған проводкалар: 

 
 

    2.4. «Ностро» корреспонденттік  шот арқылы төлем  тапсырыс бойынша есеп айырысу

    «Ностро»  корреспонденттік шот арқылы төлем  тапсырыс бойынша есеп айырысу құжат  айналым схемасы: 

      3 4 8 

    

    Егер, төлеуші банк – респондентте есебін жүргізсе, барлық операциялар жабдықтаушымен есеп айырысу бөлек болады:

    1. Жабдықтаушымен сатып алушы арасындағы келісім шарт.

    2. Келісім шарт негізінде тауарды  түсіру, қызмет көрсету.

    3. Төлеуші сатып алушы толтырылған  төлем тапсырыс банкке 4 данасын  толтырып, алып береді.

    4. Есепті операция қызметшісі төлем  тапсырысты қабылдаған кезде,  оның дұрыс толтырылуын тексереді, қол қойып, барлық даналарға банктің штампын қояды. 1 дана төлеушінің банкінде қалады және банктің күнделікті құжаттарына қосылады. 4 данасы төлеушіге қайтарылады.

    5. 2-3 даналары жауапты қызметшіге  беріледі.

    6. Алынған электрондық құжатқа қол қойылады, есеп операциялық қызметшіге тапсырады.

    7. Келіп түскен төлем тапсырыстың  данасы алушының банкінде қалады.

    8. Төлем тапсырыстың 3 данасы есеп айырысу шотының жазбасына қосылады және ақша алушыға беріледі.  

    «Ностро»  корреспонденттік шот арқылы төлем тапсырыс бойынша есеп айырысу негізінде келесі өткізбелер жүргізіледі: 

 

    2.5. Чекпен есеп айырысу

    Чек – заңды түрде бекітілген ақшалы құжат. Ол қаржы институтындағы ағымдағы есеп шот иесінің, чек иесіне көрсетілген  соманы төлеуін талап еткен жарлығы. Чек төлем айналымын тездету  мақсатында шығарылады. Ағымдағы шот  иесі шоттағы сома көлемінде көптеген чектер толтырылуына құқы бар. Чектер бірнеше бөлінеді:

    - атаулы  чектер – оны чек беруші  белгілі бір адамның аты-жөнін  көрсетіп, толтырылады. Ол чектерді  екінші кісіге «индоссамент»  беруге болады.

    - ордерлі  чектер – оларды заңды тұлға және жеке тұлғалар толтырады. Бұл чектер басқа кісіге «Индоссаментпен» беруге болады.

    - иесі  ұсынушы чектер – олар бойынша  көрсетілген сома чек ұсынушыға  төленеді. Ондай чектерді ешқандай  жазумен көрсетпей-ақ бір кісіден  екінші кісіге беруге болады.

    1931 жылы Женевада халықаралық конвенциясында құжатқа қол қойылды. Оның талабы бойынша чекте алты міндетті элементтер болуы шарт. Олар:

    - чектік  белгі, яғни «Чек» деген белгі  болуы керек;

    - чектік  өтейтін төлеуші, яғни банктің  аты;

    - төлем  орны, яғни банктің орналасқан жері;

    - чекте  көрсетілген соманы төлеу туралы  халық;

    - чек  берген уақыты және орны;

    - чек  берушінің қолы.

    Чек беру төлемді жүзеге асырудың бір  тәсілі болып табылады, онда, төлем  чек беруші аттас төлем құжатын  ұстаушыға беру жолымен жасайды. Чек беру өз мәні бойынша чекті ұстаушының ақшалай міндеттемесін орындау болып табылмайды. Аталған міндеттемені орындау тек чек бойынша ақшаны алатын кезде ғана болады. Чектер жабылатын және жабылмайтын болып бөлінеді. Біріншісі – депозиттермен қамтылған, ал екіншісі – қамтылмаған болып беріледі. Чекті қолданумен байланысты банк пен чек берушінің міндеті мен құқығы чекті қолдану туралы жасалған келісім шарттың негізінен шығады. Бұл келісім шартта, банк өз клиенттеріне чек берушіге (заңды және тұлға) чегін төлеуді, чек берушінің міндетін өзіне алады, ал клиенттер өз кезегінде банк белгілеген ережелерін сақтауға міндетті. Чек ұстаушылардың құқығы чек берушіден чекті алған кезінен бастап  пайда болады. Чектерге, есеп айырысу шотының төлем құжаттарына қол қою құқығына ие, не тұлғалар қолдарын қояды және қолдарына кітапша иесінің мөрінің таңбасы болуы керек. Чектер жарамсыз болып қалғандықтан, чекте жазылғандарды түзетуге және өшіруге болмайды. Егер, чек толтыру кезінде қате жіберілсе, онда чекте және чектің түбіртегінде қиғашынан «бүлінген» деп жазу жазылады, мерзімі қойылады және кітапша иесінің қолы қойылады.

    Чекті чек ұстаушы төлеуге, чек жазған күні қабылдайды және қабылдаған күннің ертеңіне чек ұстаушы арқылы қызмет көрсететін банкке ұсынылуы тиіс. Чек  кітапшасынан алынған чектің күнінде болу мерзімі, жазылған күнін есептегенде, әдетте 10 күннен аспайды.    

    Заңды және жеке тұлғалар өзара алынған  материалдық емес активтермен көрсетілген  қызметтері үшін есептескен жағдайларда чекпен пайдаланады. Чектер:

• есеп айырысу кітапшасының чектері;
• салымшының чек кітапшасының чектері болып бөлінеді.

    Есеп  айырысу кітапшасының чектері –  заңды тұлғалар арасында арасындағы есеп айырысуда пайдаланылады.

    Салымшының  чек кітапшасының чектері – банктен  жеке тұлғаларға қолма – қолсыз есеп айырысады және қолма – қол ақша алу үшін пайдаланады. Егер, клиент 6 ай мерзімде банк қызметтерімен пайдаланатын болса, онда банк клиентіне чек кітапшасына береді.

    Мысалы, «Банк Туран Әлем» клиенті  «Банк Центр Кредит» клиентіне  чекпен 550 000 тг төледі. «Банк Центр кредит» клиенті чекті инкассоға тапсырады, сонымен қатар «Банк Центр Кредит» басқа клиенті «Банк Туран Әлем» клиентіне 540 000 тг сомасына чек жазады да, өзінің банкіне тапсырады. Осы жағдайда өзара талаптар пайда болады. «Банк Туран Әлем» «Банк Центр Кредитке» 550 000 тг қарызды, ал «Банк Центр Кредит» «Банк Туран Әлемге» 540 000 тг. Бұл жағдайда арнайы есеп айырысу операциялық жұмыс жүрмейді, осыған байланысты клиринг мекемелері ашылады.

    Клиринг мекесі дегеніміз – Қазақстан  Республикасының Ұлттық банк клиринг операцияларын жүзеге асыру лицензиясы бар мекеме және банк операцияларының

    бөлек түрлерін жүзеге асырады. Олардың мақсаты  – банктердің төлем талаптарын есепке жатқызу. Клиринг мекесі чекті негізгі  әдісімен жүргізеді. Негізгі клирингте  клиринг залында қатысатын банктен күн сайын жүргізеді. Әр күн сайын чектерді негізгі клирингті жүзеге асырғанға дейін банктер чек берушілер банктер бойынша реттейді, қайтып берген чектердің түгендеуін жасайды, оның ішінде чектердің реквизиттерімен сомалары жазылады.

    Банк  чек берушіден чекті қабылдамауына  болады, егер де мынандай жағдайлар  анықталса:

• егер де, жазумен жазылған сомасы цифрмен көрсетілмеген болса;
• чектің мерзімі өтіп кетсе;
• чекте көрсетілген реквизиттер қате болса;
• чек әр түрлі қолмен және әр түрлі сиямен жазылған болса;
• чектің басқа да дефекттері болса.

    Дефекттісі  бар чектер, чек ұстаушыларға қолхат жазылып қайтарылады. Чектің дефекттісі табылса, банктің бас бухгалтері ол туралы клирингтік палатаға хабарлайды, ал олар мұндай чектердің өңделуін тезарада тоқтатады. (қосымша 7)

    Мерзімі өтіп кеткен чек кітапшалары пайдалануына байланысты чекті беруші банкке қайтарады.

    Чекпен  есеп айырысу кезінде, келесі бухгалтерлік өткізбелер жазылады.

 

    Чекпен  есеп айырысу барысындағы құжат  айналым схемасы: 

          1 2 7   4

    1. Төлеушімен чектік кітапшаны  алуына арыз толтырады және  оның есеп айырысу шотынан,  арызда көрсетілген соманы аударуға  төлем тапсырысты ұсынады. Сонымен  қатар, клиентке чектік кітапшаны төлеуіне төлем тапсырыс береді. (егер, чектік кітапшаның құны қолма – қол ақшасыз жолмен көрсетілсе) немесе (егер, чек кітапшасының құны қолма – қол ақшасыз салынса) қолма – қол ақшаны салу туралы арыз толтырады.

    2. Чек кітапшасының депонирленген  лимит сомасын жіберу. Кепілдендірілген чектік кітапшалар 6 ай мерзімге беріледі.