Қолма – қолсыз есеп айырысудың операцияларының классификациясы

    2-қағидасы  – кәсіпорын лауазымының мінездемесі  артынан есеп айырысу түрлерін  таңдауға құқының қалуы және  шаруашылық келісім шарт бекітілуі.

    3-қағидасы – кәсіпорын шоттарына қорларды аудару, төлеушінің тапсырысы бойынша шоғырланады. Мұнда, кәсіпорын сатып алушыға жабдықтаушымен келісімнің негізгі шарттарының орындалуын бақылауға мүмкіндік береді. Егер, сол шоттарды бұзған жағдайда, төлем акцептінен толық немесе жартылай бермеуі мүмкін.

    4-қағидасы  – клиенттің шотынан ақша қорларын  көшірілу кезектілігі.

    Ақша  айналымын реттеудегі маңызды элемент  – қолма-қол ақшаны пайдалану  аясын тарылту болып табылады. Қазіргі уақытта бұл мәселе біздің елімізде кәсіпорындар арасында өзара есепке қолма – қол ақшаны тек төменгі жалақының төрі еселенген мөлшер көлемінде пайдаланумен, банктегі салым иелерінің бөлшек саудамен есеп айырысу үшін есептесу чектерін енгізумен шектелуде.

    Экономикасы дамыған мемлекеттерде ақша айналымын басқаратын экономикалық әдістерді енгізу процессі кең таралған. Қолма – қолсыз есеп айырысуды жетілдірудің, қаржылық айналымдығын жеделдетуге, айналыстағы қолма – қол ақшаны қысқартуға және айналым шығындарын азайтуға тигізер экономикалық маңызы зор. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

    1.3. Қазақстан Республикасының  Ұлттық банкіндегі  бірыңғай корреспонденттік  шот арқылы қолма  – қолсыз есеп  айырысудың есеп  тәртібі.

       

    Қазақстанда, Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі арқылы бірыңғай корреспонденттік шот бойынша банктер арқылы банкаралық төлемдер жүргізеді. Банкаралық төлемдер әрбір банкке бірыңғай корреспонденттік шот ашылады. Оның орналасқан жері бойынша Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің облыстық басқармасының бөлімшесінде  корреспонденттік шот ашылады. Бірыңғай корреспонденттік шотының жұмысы, корреспонденттік қатынас туралы келісімде белгіленеді. Барлық Қазақстан Республикасының аумағында қызмет ететін банктер Ұлттық банкте шот ашуға міндетті.

    Орындалған  бірыңғай корреспонденттік шот арқылы қолма – қолсыз есеп айырысу операциялары негізінде құрастырылған праводкалары: 

 

      Бірыңғай корреспонденттік шот арқылы қолма – қолсыз есеп айырысу төлем құжатының айналым схемасы :

          5 7 

      3 4

    

                           

    1. Жабдықтаушымен сатып алушының  арасындағы келісім шарттың толтырылуы.

    2. Тауарды түсіреді немесе қызмет  көрсетеді.

    3. Сатып – алушы төлеуші төлем  тапсырысты 4 дана етіп, құрастырады  да, өзінің банкіне жібереді.

    4. Банк қызметшісі клиенттің банк шотын жүргізетін төлем тапсырыстың дұрыс толтырғанын тексереді, қол қояды, күнін және банк штампын қояды. 1 дана банкте құжат ретінде қалады.

    5. Қазақстандық банкаралық есеп  айырысу орталығының жауапты  адам банктің корреспонденттік шотын жүргізетін төлеушінің банкіне электрондық төлем жібереді. Төлем тапсырыстың 2-3 даналары алушының банкіне жіберіледі.

    6. Қазақстандық банкаралық есеп  айырысу орталығының электрондық төлемі негізінде төлеушінің банк шотынан алушының банк шотына ақша қаражаты аударылады.

    7. Жабдықтаушының банкі барлық  керекті құжаттарды алған кезде,  жабдықтаушының шотына келіп  түскен ақша қаражатын аударады.

    8. Төлем тапсырыстың 3 данасы есеп айырысу жазбасына қосымша болады және жабдықтаушыға операция жасалғаны туралы құжат болып қалады. 
 

    II тарау. Қолма – қолсыз есеп айырысу операцияларының классификациясы

    2.1. Қолма – қолсыз  есеп айырысу операцияларының  классификациялары.

    Банктің есеп айырысу операциялары қатысушыларына қарай, екі басты тараптарына бөлінеді:

    - клиенттің  есеп айырысу операциялары, орындалу  барысында банк сияқты басты  субъект ретінде клиент қатысады;

    - таза  банктік есеп айырысу операциялары  немесе субъект болып шығатын банк ретінде банкаралық сеп айырысулар.

    Есеп  айырысудың басты формалары негізінде  банктің келесі есеп айырысу операцияларын  бөліп шығаруға болады:

• аккредиттік операциялары;
• аудару операциялары;
• клирингтік операциялары және т.б.

    Ал, есеп айырысу операцияларының төлем нұсқауларының қолданылуына байланысты есеп айрысу операциялары келесідей классификацияланады:

• төлем тапсырыспен есеп айырысу;
• чекпен есеп айрысу;
• аккредитивпен есеп айырысу;
• пластикалық карточкалармен есеп айырысу.

    2004 жылы 25 сәуір айындағы №179 «Қазақстан Республикасының территориясындағы төлем құжаттарын қолдану, қолма – қолсыз есеп айрысудың жүргізілуі және ақша аудару» ұйымының есеп айырысу операциялары банктік құрылымына сәйкестендіріледі. Бұл тәртіпте есеп айрысу құжаттары мен олардың орындалуы дұрыс жүргізілуі көрсетілген.

    Аударым операцияларын жүргізу үшін, банк – төлеушімен алушының арасындағы есеп айырысудың келесі формаларын қолданылады:

• төлем тапсырыспен;
• төлем – талап тапсырыспен; 
• чекпен;
• банктік карточкалармен.

    2.2. Төлем тапсырыспен есеп айырысу 

    Төлем тапсырыс – ақша берушінің тапсырысын қызмет етуші банк алушыға ақшаның  белгіленген бойынша бенефициардың  пайдасына аударылғаны көрсетіледі. Аударымның орындалуы үшін жіберуші өзінің қызмет етуші банкіне төлем  тапсырысын бланкте бекітілген формасын көрсетеді. (қосымша 6)

    Төлем тапсырыс құжатында келесі реквизиттері көрсетіледі:

• құжат атауы;
• құжат номері, шығарылу күні, айы, жылы;
• ақша жіберуші заңды тұлғаның толық атауы, банктік идентификациялық коды;
• бенефициардың толық атауы және индивидуалдық коды;
• төлемнің берілуі және Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің нормативтік құқықтық актілерімен бекітілген код белгісі және төлемнің берілуі;
• салық төлеушінің   бенефициардың және Ақшы жіберушінің коды.

    Аударылған  ақша – резидент емес бенефициардың пайдасында болса, ақша беруші өзінің банкіне ақша аудару шетел валютасында бекітілген арызын көрсетеді. Мұндай арыз ақша жіберушінің қызмет ететін банк алушыға ақша аудары туралы төлемдік тапсырыс болып табылады.

    Банк  – алушы  төлем тапсырысын немесе ақша аудару туралы арызын қабылдайды. Банк Қазақстан Республикасының заңына сәйкес төлем тапсырысымен ақша аудару туралы арызынан басқа, басқа да белгіленген төлемді куәландыратын құжаттарды талап етуге құқылы.

    Банк  жіберушінің төлем тапсырысын орындау міндеті, төлем тапсырысын акцептеу үшін жіберуші берілген төлем тапсырыстың орындылауына өзінің банктің шотынан қажетті ақша сомасын қамтамасыздандыруға міндетті. Қажет ақша сомасынан қамту, ақша жіберушінің шотынан немесе келісім шартпен қарастырылған болса, банк – алушының  заем шотынан шығарылады. Егер, банк – алушы төлем тапсырысты акцептеуден бас тартса, онда ол жазбаша немесе электрондық хабарлаумен жіберушіге, алынған төлем тапсырыс күннен бастап, үш жұмыс күнінен кешіктірілмей сәйкестендіріп жүргізеді. Ол үшін банк – алушымен жіберуші арасындағы келіспеушілікті келісім шартпен міндетті түрде реттеп, ескерту жібереді. Сонымен қатар, акцептке келіспеген күніне ескерту жіберу мерзімі болып саналады.

    Акцептелген төлем тапсырыстың  төлемін мына қатармен шығарылады: жіберушімен банк – алушы арасындағы келісім шартқа сәйкес, банк алушы төлемін, акцептелген төлем тапсырыс сомасын шығарылған және жұмсағанын араластыруға міндетті. Сонымен қатар, банк алушы да жіберушінің төлем тапсырысын, банк – алушы орындау кезінде, төлемді жүргізу мүмкіндігі пайда болады. Жіберушінің банк – алушыға төлемі, банк – алушы жіберушінің банктік шотын дебеттеу кезінде шығарылады. Жіберушінің акцептелген төлем тапсырысын банк – алушы Қазақстан Республикасының заңына сәйкес төлем тапсырыста белгіленгендері бойынша талап етеді. Егер, банк алушы төлемнің орындалу барысында төлем құжаттарының қолдану тәртібі болған жағдайда, елдегі қолма – қол ақшасыз төлемдер мен ақша аудару орындалмаса, яғни осылардың кесірінен бенефициарға ақша аударуда кешіктірулер болса, онда банк кінәлі болғандықтан, ҚР заң актілеріне немесе келісім шартқа сәйкес қатысушыларына төлем төлейді.

    Төлем құжатының бар болуы қажетті  жағдайда, ҚР заң актілеріндегі бірінші  кезекті қатардағы талап етулерге сәйкес орындалуы тиіс. Сондықтан, жіберушінің банктік шотында тапсырысты орындау үшін, қажетті ақша сомасы болмайды, банк – алушы төлем тапсырысты орындамауға немесе оны акцептеуге келіспеуге құқылы. Сонымен қатар, ол жіберушінің алдында орындалмаған төлем тапсырыс міндеттемесінен босатылады.

    Төлем тапсырыс жіберушінің реквизиттеріне сәйкес келмейтін реквизиттерді  жазса, не қайталанып берілсе, онда төлем тапсырыс қате орындалған деп саналады. Жіберуші төлем тапсырыстың орындалу дұрыстығын анықтайды да,  оның қате жіберілген жағдайында, банк – алушыға қате табылғанын хабарлайды. Ақша жіберуші банк алаушыға барлық соқтырған шығыстарын, төлем тапсырыспен белгіленген шектеулі сомасы төлеуге жауапты болып табылады.

    Төлем тапсырыс қате орындалған хабарына кейін, банк – алушы келесі шараларды қолданады:

    Біріншіден, төлем тапсырысты бенефициардың  пайдасына жібереді немесе жіберушіге барлық төлем сомасын қайтарады.

    Екіншіден, жіберушінің төлем тапсырыс сомасы жоғарыланады, банк – алушы жіберушіге соманы қайтарады.

    Егер, төлем тапсырыстың орындалу барысында жіберуші қате жіберсе, онда банк – алушы ешқандай жауаптылыққа міндеттенбейді.

    Төлем тапсырыспен есеп айырысу келесі шоттарда жүргізілерді. 

 
 

    2.3. «Лоро» корреспонденттік  шот арқылы төлем  тапсырыс бойынша есеп айырысу 

      3 4 7