Материалдық емес активтер есебі және аудиті

Тауарлық белгі алынады:

• келісімшарттық құнға;
• ҚҚС сомасына

Ұқсас материалдық емес активтерге айырбастау нәтижесінде алынған материалдық емес активтердің бастапқы құны айырбас активінің баланстық баланстық құны бойынша танылады және табыс әкелмейтін мәміле болып саналады.

• Құру-субъектінің өзі жасаған материалдық емес активтердің бастапқы құны жүзіндегі нақты тікелей және қосымша шығындар сомасы бойынша танылады. Материалдық емес активтерді  жасауға кеткен шығындар анықтама мен өлшемдерге сәйкес келетін сәтке дейін активтердің бастапқы құнына кірмейді және кезең шығындары болып табылмайды.

Материалдық емес активтердің  шығуына  келесілерді жатқызуға  болады:

• Сату(реализациялау);
• Басқа біреуге тегін беру;
• Жарамсыздыққа байланысты есептен шығару;
• Басқа кәсіпорынға жарна ретінде беру;
• Мерзімі өткеннен кейін есептен шығару.

Материалдық емес активтердің  шығуы 841 «Материалдық емес активтерді сату бойынша шығындар» шоты бойынша  немесе 841 «материалдық емес активтерді сату бойынша кірістер» шоты бойынша  көрсетіледі.

Бұл шоттар мерзімі өткеннен кейін 571 шотпен жабылады.

Тегін беру немесе сату кезінде материалдық емес активтерге  ҚҚС  салынады.

ҚҚС сомасын анықтау үшін материалдық  емес активтердің пайда болу көзін, мерзімін және ҚҚС сомасы болды  ма жоқ па, екенін анықтау қажет.

Материалдық емес активтерді тегін  беру кезінде ҚҚС-ты  материалдық емес активтерді беруші жақ төлейді, ал материалдық емес активтерді қабылдаушы жақ табыс салығын төлейді. 

Материалдық емес активтер кәсіпорыннан келесі жағдайларда шығады:реализация кезінде, басқа кәсіпорынның жарғылық капиталына салым ретінде салғанда, тегін берген кезде, жарамдылық мерзімі өткен соң, моральдық тозу кезінде, кредиторлық берешекті өтеу барысында, компенсациялық келісім-шарт жасау кезінде.

Сондықтан, аудитордың негізгі мақсаты  боып Материалдық емес активтердің  шығуы кезінде ресімделген құжаттардың дұрыстығын, актілерді, шығу себептерін тексеруі қажет.

Материалдық емес активтерді тапсыру кезінде басқа кәсіпорынның жарғылық капитарына жарна ретінде  сату сияқты тәсілмен жүзеге асады. 
1.3. Материалдық емес активтерге амортизация есептеу және    инвентаризация жүргізу есебі

Материалдық емес активтер ұзақ уақыт бойы қолданылады, сонымен  қатар, материалдық емес активтердің  амортизациясы(мүліктің ұсталу, тозу дәрежесіне байланысты құнын бірте-бірте төмендету) субъектінің қызымет ету мерзімінен артпайды.

Материалдық емес активтердің амортизацияланатын сомасы оның пайдалы қызымет ету  мерзімінің бағасына неғұрлым жуық негізді  жүйелі түрде бөлінеді.

Материалдық емес активтер амортизациясын есептеу 6-Негізгі құралдар есебі БЕС-нда белгіленген тәсілдер жолымен анықталады, бірақ қолданылатын тәсіл активті қоланудан түскен экономикалық пайданы тұтыну үлгісін көрсетеді. Егер экономикалық пайданы тұтыну үлгісін анықтау мүмкін болмаса, онда тік сызықты есептен шығару тәсілі қолданылады.

Амортизацияланатын құн-бастапқы құн минус жойылу құны болып айқындалады.

Жойылу құны нөлге  тең есептеледі, егер:

1. Пайдалы қызымет ету мерзімі соңында оны сатып алу туралы үшінші жақтың келісімі болмаса;
2. Мыналарға байланысты материалдық емес активтердің бұл түрі үшін белсенді нарық болмаса:
• Активтердің пайдалы қызымет ету мерзімі соңында мындай нарықтың болуында
• Мүмкіндік, ықтималдық жоқ болса;

Жалпы амортизациялық аударымдардың  көлемін материалдық емес активтердің  бастапқы құнына байланысты кәсіпорын өз еркімен белгілей алады. Ал материалдық емес активтердің жарамдылық мерзімі біткеннен кейін оларға амортизация есептелмейді.

Амортизацияны есептеуді  айдың бірінші күнінен бастап санаған дұрыс. Ай сайын материалдық  емес активтерге есептелген тозу соммасын кәсіпорын өзінің өндірістік шығындары құрамына жатқызады.

Инвентаризацияға  кәсіпорынның барлық мүлкі, соның ішінде материалдық  емес активтер де қатысады.

Материалдық емес активтердің  инвентаризациясының негізгі мақсаты  болып келесілер табылады:

Материалдық емес активтердің  нақты факт бойынша санының болуы;

Материалдық емес активтердің  санын бухгалтерлік есеп жазбалармен  салыстырып отыру;

Бухгалтерлік есепте көрсетілу  дәлдігін  тексеру;

Материалдық емес активтердің  инвентаризациясын жүргізу келесі жағдайларда жүргізу міндетті болып саналады:

 

• кәсіпорын мүлкін жалға беру кезінде, сату, немесе мемлекеттік заңдарға сәйкес инвентаризация жүргізу керек болған жағдайда;
• жылдық бухгалтерлік есепті жүргізу алдында;
• материалды жауабты адамдардың ауысуы жағдайында;
• мүліктердің ұрлануы, бүлінуі, немесе басқа да жағдайлар байқалатын болса;
• табиғи апаттардың, өрттің, аварияның немесе басқа да қолаңсыз жағдайлар болатын болса;
• Кәсіпорын ликвидацияланған кезде ликвидациялық баланс құру мақсаты туындаған кезде;

Инвентаризацияны жүргізу  мақсатында кәсіпорында арнайы инвентаризациялық  комиссия құрылады.

Материалдық емес активтердің  инвентаризациясы кезінде келесілер

тексеріледі:

• Кәсіпорынның құқықтарын белгілейтін құжаттардың болуын;
• Материалдық емес активтердің баланста уақытылы және дұрыс көрсетілуі, және де басқа факторлар тексерістен өтеді.

 

1.4. Материалдық емес активтер бойынша негізгі корреспонденция

Материалдық емес активтер есебі келесі шоттарда жүргізіледі:

2700-Материалдық емес  активтер;

2710-Гудвил;

2720-Гудвилдың құнсыздануы;

2730-Өзге материалдық  емес активтер;

2740-Өзге де материалдық  емес активтердің амортизациясы  және қүнысыздануы.

1 .Сатып алу нәтижесінде  материалдық емес активтердің  түсуі:-Кәсіпорын өзінің қызыметіне 5 жыл мерзімге патент сатып алды:

Дт 2730                    Кт3310

 

-ҚҚС сомасына:

Дт1420                    Кт3310

 

-Жабдықтаушылардың берешегі  өтелді:

Дт3310                     Кт1040

 

2 .Жарғылық капиталға  жарна ретінде құралдардан түскен  материалдық емес активтер:

 

- Жарғылық капиталға жарна ретінде программамен қамтамасыз етілу келіп түсті:

Дт:2730                    Кт5110

 

3 .Материалдық емес  активтердің амортизациясын есептеу:

 

-патент амортизациясы:

Дт7210                        Кт 2720

 

-программамен қамтамасыз  етудің амортизациясы:

Дт7210                        Кт 2730

 

Материалдық емес активтердің  шығысы.

 

• программамен қамтамасыз етудің баланстық құнына:

Дт7410                          Кт2730

 

-жинақталған амортизация  соммасын есептен шығару:

Дт2730                           Кт2720

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

II-бөлім. Материалдық  емес активтер  аудитінің әдіснамасы

2.1. Аудиторлық  тексерісті жүргізу бағдарламасы 

Материалдық емес активтер аудитін  жүргізу үшін аудитор төменде керсетілген операцияларды орындауы шарт:

Материалдық емес активтер бойынша аудиторлық

тексеріс бағдарламасы:

 

№	Процедуралар  тізімі	Ақпарат көздері
	Есеп регистірлері бойынша  материалдық емес активтердің(МЕА)объектілерінің  талдамалы бақылауын жасау: 1 МЕА инвентаризациясын  жасау; 2 жеке меншік құқығын  растайтын құжаттарды тексеру	Инвентаризациялық описьтер, ағымдық инвентаризация қорытындылары, қабылдау-тапсыру актісі, МЕА-ны эксплуатациялау  актісі, счет-фактуралар, келісім шарттар
	Есеп регистірлеріндегі  МЕА есебін бас кітап шоттарымен салыстыру, және тексеру	МЕА есебінің инвентарлық  карточкалары, журнал ордерлер, Бас  кітап
	МЕА түсі есебін дайындау: 1 керекті құжаттардың  дұрыс толтырылуын тексеру; 2 МЕА бастапқы құнының  есепте дұрыс көрсетулуін тексеру	Келісімшарттар,счет-фактуралар,накладной,қабылдау-тапсыру актісі, инвентарлық карточка, есептен шығару актісі,бас кітап
	Инвентаризация қорытындыларын тексеру, анлитикалық есеппен салыстыру	МЕА инвентарлық карточкалары.
	ҚҚС-ты төлеу дұрыстығын тексеру, және де басқа да салық түрлерінің бюджетке аударылуын қадағалау.	Төлем-талап құжаттары, салықтар бойынша есеп айырысу,есептен  шығару құжаттары
	МЕА-ға амортизация есептеу  дұрыстығы	Амортизацииесеп саясаты,амортизация есептеу ведомості
	МЕА амортизациясының аналитикалық есебінің дұрыстығын Бас кітап сандарымен сәйкестігін тексеру	Бас кітап, амортизацияны  есептеу ведомості

Материалдық емес активтер есбінің келесі түрлер бойынша аудитін  қалай жүргізу керектігін қарастырайық.

Материалдық емес активтер кәсіпорынға жарғылық капиталға  салым ретінде түседі, сонымен қатар, сатып алу немесе құру негізінде,дебиторлық қарызды өтеу кезінде, басқа кәсіпорындардан сыйлық ретінде пайда болады.

Материалдық емес активтердің  түсуінің негізгі көзі болып Материалдық  емес активтерді құру немесе сатып  алу болып табылады.

Қазіргі таңда, Материалдық емес активтерді құру және сатып алу ұзақ мерзімді инвестициялар көмегімен жүзеге асырылады.

Материалдық емес активтердің  түсіуінің тағы бір көзі болып  басқа жеке және заңды тұлғалардан  тегін  түсу болып саналады. Материалдық  емес активтердің тегін түсу операциясы өте қатаң тексеруді қажет етеді.Бұл тексерісте екі жақтардың құқықтары дұрыс сақталды ма жоқ па екенін тексеру маңызды роль атқарады.

Материалдық емес активтердің  түсуі қабылдау актісімен ресімделеді.

Осы операцияларды тексеру барысында аудитор келесі құжаттарды тексеруі міндетті: қабылдау тапсыру актісін, сату-сатып алу келісім-шартын,лицензияларды ж.е.т.б. Бұл тексерудің мақсаты Материалдық емес активтердің ҚР нормативтік актілеріне сәйкес алнғандығын дәлелдейді.

Материалдық емес активтерді шығару құқығы керекті лицензиялық келісімдермен құжатталуы қажет және патенттік ведомствода тіркелуі керек.

Интелектуалдық жеке меншік объектілерінің аудитін жүргізу  барысында объектті идентификациялайтын  құжаттар қажетті болады.

Бұл құжат интелектуалдық меншіктің бар болуын растайды. «Ноу-хаудың» болуын растау үшін ноу-хаудың суреті мен түрін сипаттайтын қағаздың болуы шарт.

. Тауарлық белгінің  сатып алынуы патенттік ведомствода  міндетті түрде тіркелуі қажет.

Авторлық құқықты сатып  алу кезінде кәсіпорын авторлық құқықты сатып алушы жеке немес заңды тұлғамен келісім-шартқа отырады және оны заңға сәйкес тіркеуден өткізеді.

Меншік құқығын аудиттеу кезінде келесі мәселелерге үлкен  көңіл аудары керек: осы топтағы  Материалдық емес активтердің факт бойынша болуын керекті құжаттармен ресімделуін. Мысалға жерді пайдалану құқығын тексеру барысында жерді пайдаланудың мемлекеттік актісі, және т.б. і құжаттар болуы шарт және құжаттар ҚР заңдарын сақтап жасалуы тексеріледі.

Материалдық емес активтер батапқы құн бойынша келесі объекттерге есептеледі

• сатып алулар;
• жарғы капиталына салымдар- материалдық емес активтер тараптардың шартпен белгіленген бағасы бойынша есепте көрсетіледі;
• кәсіпорынның бірігуі нәтижесінде ие болу- материалдық емес активтердің бастапқы құны өткізу құны бойынша мойындалады, егер оны күмәнсіз сенімділікпен бағалау мүмкін болмаса, онда активтер және материалдық емес активтер болып танылмайды, алайда, гудвилге (фирманың іскерлік беделінің бағасы) енеді; өйткені, жақсы іскерлік бедел, тауар нарықта жақсы белгіленген бағасы бар және т.с.с. ;

Аудитор Материалдық  емес активтердің бастапқы құны дұрыс  есептелді ме жоқ па екенін тексереді.

Алғашқы құжаттарды есекере  отырып Материалдық емес активтердің  түсу көздерінің дұрыстығын тексереді,оны  бағалайды.

Аудитор келесі мәліметті  ескеруі жөн: Материалдық емес активтердіңсатып алуына кеткен шығындар «Материалдық емес активтерді өндіру » шотына апарылуы тиіс.

Егер аудитор Материалдық  емес активтердің түсуі бойынша  жазуларда қателікті табатын  болса, ол бухгалтерия қызыметкерлерін керекті жөндеулерді енгізуге немесе қателіктерді дұрыстауға  кеңес береді.

 

2.2. Материалдық  емес активтер есебін тексеру 

Материалдық емес активтер аудитінің негізгі мақсаты болып, кәсіпорынның есеп саясатында қолданатын әдісті таңдап, кәсіпорын жұмысының ҚР заңдарына және нормативтік актілеріне сәйкес жүргізілуін, кәсіпорын өнімінің өзіндік құнын бақылап, оған баға беруін қалыптастыру қаржылық жағдайды талдау, есеп саясатын дұрыс және уақытылы жүргізілуін, сонымен қатар, кәсіпорын жұмысын бекітілген стандарттарға сәйкес жүргізілуін қадағалау болып табылады.

Аудитор келесі кезеңдерді сатылап тексеруі қажет:

• Есеп регистірлері және бастапқы құжаттар бойынша Материалдық емес активтердің құрамын және құрылымын зеріттеу;
• Материалдық емес активтерге деген меншік құқықтарын тексеріп, оларды бекіту;
• Материалдық емес активтердің бухгалтерлік  есептегі дұрыс көрсетулуін тексеру;
• Материалдық емес активтер бойынша жүргізілетін барлық операциялардың дұрыстығын тексеру;
• Материалдық емес активтер бойынша жүргізілетін амортизациялық аударымдардың растығын тексеру;
• Инвентаризацияның қандай деңгейде жүргізілгендігін тексеріп, оған баға беру;

Материалдық емес активтер бойынша жүргізілген операцияларды  тексеру барысында аудитор келесілерге  көңіл аударуы керек:

• Материалдық емес активтердің болуын құжат жүзінде жүргізілуін бақылау;
• Материалдық емес активтердің бастапқы құнын дұрыс көрсету;
• Материалдық емес активтерді баланстан шығару ережелерінің сақталуын тексеру;
• Материалдық емес активтерге амортизацияны дұрыс есептеу;
• Материалдық емес активтер бойынша синтетикалық және аналитикалық есептің дұрыс жүргізілун тексеру;