Банк жүйесінін, маңызды элементі — банктер болып табылады

Банк жүйесінін, маңызды элементі — банктер болып табылады.

 

Ежелгі ғасырлар тарихы кейінгі  ұрпаққа банктердің қашан пайда  болғандығы туралы ғана емес, сондай-ақолардың  қандай операцияларды орындағандығы  туралы да толық мәліметтер қалдырмаған  секілді.

 

Кейбір ғалымдардың пікірінше, алғашқы банктер капитализмнің  мануфактура тұсында және ен, бастысы, Италияның жекелеген қалаларында (Венеция, Генуя) ХЫВ—ХВ ғасырларда пайда  болған. Олардың еңбектерінде банк тауар шаруашылығынын, ерекше институты  ретінде тауар шаруашылығының ерте кезеңінде, яғни тауар-ақша қатынастарьшың дамуына байланыссыз, ақша айналысын  реттеу үшін пайда болған делінеді.

 

ХВЫ—ХВЫЫ ғасырларда Венецияда, Генуяда, Миланда, Амстердамда, Гамбургте, Нюрнбергте саудагер-клиенттер арасында қолма-қол  ақшасыз есеп айырысуларды жүзеге асыру  үшін жиробанктер құрылады. Жиробанктер  өздерінін, клиенттері арасында белгілі  салмағы бар бағалы металдардан  жасалған ақша бірліктері арқылы есеп айырысулар жүргізді. Өздерінің бос  ақша қаражаттарын жиробанктер мемлекетке, қалаларға және артықшылығы бар  компанияларға ссудаға берді.

 

Ал кейбір мамандар, банкті одан да ерте мерзімде — феодализм тұсында  пайда болған деп айтады. Олар феодалдық  шаруашылық тұсында банктердің төлемдегі  делдалдық қызметінің қажеттігінен пайда болғандығын тілге тиек етеді.

 

Дегенмен де, деректерге сүйене отырып, банктердің пайда болуының ей мың  жылдық тарихы бар екендігін айтуға болады.

 

Өкінішке орай, «банк» сөзінің өзі  бізге оның мәнін ғана белгісіз етіп коймай, алғашқы несиелік мекеме туралы біздің жорамалымызлын ақиқаттығына күмән  туғызады.

 

«Банк» сөзі «банцо» деген ағылшын  тілінен аударғанда «айырбас столы» дегенді білдіреді. Бұл «айырбас столы» тауарлармен сауда жасалатын  аландарда құрылады. Сауда мемлекеттер  мен қалалардың, жекелеген тұлғалардың  әр түрлі монеталарымен жасалған. Ол уақытта монеталардың біртұтас жүйесі болмағандықтан, олармен сауда-саттық барысында әр түрлі нысандағы  монеталар кездескен. Банктер пайда  болардын, алдында ақша-сауда капиталының  өкілдері саудагерлердіңақшалай салымдарын қабылдап, оларды әртүрлі елдің ақшаларына айырбастауға маманданып отырған. Уақыт  ете келе, айырбастаушылар бұл  салымдарды, сондай-ақ өздерінің ақша қаражаттарын ссудаға беріп, пайыз  алу үшін пайдалана бастайды. Сөйтіп, айырбастаушылар біртіндеп банкирлерге  айналады.

 

Біздің түсінігімізде, банк ұғымы  айырбастаушылардың және олардың айырбас  орындарының болуымен сипатталады. Алғашқы банктердің Италияда пайда  болу себебі, оның сол уақыттарда дүниежүзілік сауда орталығы болғандығын ескеріп, әр елдің ақшалары мен тауарларының сол елге қарай ағылып, банкирлердің сауда операцияларына тікелей қатысуына  байланысты түсіндіріледі.

 

Тарихшылардың пікірінше, б.э.д. 2300 жыл  бұрын холдейлердің сауда компаниялары пайда болып, олар өздерінің тікелей  қызметтерімен қатар, ссудалар берген. Олар б.э.д. ВЫ ғасырда Ежелгі Вавилонда  салым операциялары: салымдарды қабылдау және оларға пайыз төлеу операцияларының  жасалғағадығын еске сала кетеді. Мұндай операциялар б.э.д. ЫВ ғасырда Ежелгі Грецияда да жасалған. Бір айта кететіні, ежелгі гректер салым қабылдай отырып, белгілі бір ақы төлеу арқылы ақшалар айырбасын жүргізіп отырған  көрінеді.

 

Сонымен, бұл алғашқы банктік  операцияларды орындаған кімдер? — деген сұрақ туады. Тарихшылардың  пайымдауынша, олар жекелеген тұлғалар және қолында шоғырланған ақшалай  қаражаттары бар шіркеу мекемелері екен. Шіркеулер құндылықтарды сақтайтын  ең сенімді орындар болған. Сол  уақыттары белгілі гректің шіркеулері (Дельфа, Дело, Само, Эфсе) ақша сақтаумен  айналысқан. Эфседегі Артемид шіркеуінде кіші Азия жағалауындағы елдердің салымдары, ал Дельфадағы Аполлон шіркеуінде барлық еуропалық Грецияның бос ақша қаражаттары шоғырланыпты.

 

Алғашкы банктер жинақталған зор  ақша байлықтарының қозғалыссыз  жатуға болмайтынын, оларды уақытша  пайдалануға беріп, пайда табу қажеттігін түсінеді.

 

Ежелгі банктер несиелік операциялар  жүргізумен қатар салым иелеріне біртіндеп есеп айырысу қызметін де көрсетті. Есеп айырысулар банктердегі  салым иелерінін. бір шотынан  басқа бір шотқа аудару арқылы жүргізілді.

 

Банк қызметтерінің қолайлылығы  іскер адамдардың назарынан тыс  калмады. Банктің клиенттер қатары ақырындап ұлғаятүсті. Банктер ез кезегінде клиенттер арасында жасалатын  келісімшарттарды құруда сенім қызметтерін  көрсетіп, сауда-саттықта делдал қызметін атқарды. Есеп айырысуларды жеңілдету  мақсатында ежелгі банктер өздерінің, банктік билеттерін шығарды. Олар толық  құнды ақшалармен қатар айналыста  жүрді. Ағылшын елінде алғашқы акционерлік  банк — Ағылшын банкі 1694 жылы қүрылып, үкіметтен банкнота шығаруға құқық  алады.

 

Әрине, мұның бөрі алғашқы банктердің капитализмнің мануфактура жағдайында, банкирлер үйлері ретінде пайда  болғанын куәландырмайды. Мұндағы несие  беруші мен қарыз алушылардың  болуы банктердің пайда болуының тек алғышартын ғана сипаттайды.

 

Ендеше, осы жерде несие берушінің  қандай жағдайларда банкке айналғаны  таңғалдырады. Сонымен бізге белгісіз болатын келесі бір нәрсе —  бұл несиенің жеке нысаны мен банктік  несие арасындағы айырмашылықтың болуы. Банктік несие бойынша несиелік қатынастың бір тарабы жеке тұлға  емес, несиелік мекеменің қалай болғаны  түсініксіз болуы мүмкін.

 

Бұл сұраққа жауап беру үшін қазіргі  кездегі сөздіктердегі банк ұғымына  мән берелік. Анықтамалық басылымдарда банк «ірі несиелік мекеме» ретінде  сипатталады. Несиелік істің даму деңгейіне  байланысты және несие берушілердің несиелік операциялары бір жүйеге айналу нәтижесінде жеке несие беруші өзінің несие беруін тоқтатады. Несие тек  қана тұтыну мақсатына ғана берілмей, шаруашылық операциялардың қажеттілігін де қанағаттандыра бастайды. Несиелік мәмілелер жасаумен бірге несие  беруші өзінің клиенттерінің тапсырмалары бойынша есеп айырысу және басқа  да операцияларды жүзеге асырады. Сөйтіп, банктер ақша шаруашылығының осы  даму сатысына өте отырып, барлық операцияларды  бірдей көрсететін біртұтас орталыққа  айналады. Демек, алғашқы банктер  капитализмнің мануфактура сатысынан  да бұрын, яғни мемлекеттің құрылуы  кезеңінде пайда болған дегенге  негіз бар. Мұндай қатынастардың  қүл иеленушілік қоғамында болғандығына тарих куә.

 

Ежелгі Римде банк және несие  құқының нормалары болған. Осы  нормаларға сәйкес, б.э.д. ЫЫЫ ғасырда  айырбас ісіне мамандандырылған Римдік банкирлерді кумулияр деп  атады. Оларға несиелік операцияларды  жүргізуге рұқсат етілмеген. Тарихшылардың  айтуынша, Ежелгі Вавилон банктері тек қана несие беріп қоймай, сондай-ақ жер Төлімшелерін сатып алу-сату, және басқа да операцияларды орындаған.

 

Банктің пайда болуы туралы қарастырғандар оның мәнін ашуға жақындайды, бірақ  та банктің толық Мәні әлі де болса  жұмбақ болып қала бермек.

 

Банктік мекемелердің кызметі сан  алуан. Қазіргі қоғамда банктер  әр түрлі операциялармен айналысады; Банктер аркылы халық шаруашылығын қаржыландыру, бағалы қағаздарды сатып  алу-сату, кей жағдайларда делдалдық  мәмілелер мен мүлікті басқаруға  байланысты қызметтер жүзеге асырылады.

 

Банктің мәнін ашуға екі жақты  тұрғыдан келуге болады: заңи және экономикалық. Бірінші жағдайда, ең бастысы «банктік операциялар» ұғымының маңызы артады. Олардың қатарына банк қызметі туралы заңда көрсетілген операциялар  тізімі жатады.

 

Қай Жағынан алсақ та банктің  мәнін заң тұрғысынан карау жеткіліксіз  болып табылады. Банктің мәнін  айқындау оның қызметінің заңмен қатынасын  білумен ғана шектелмейді. Банктің  мәнін, оған рұқсат етілген операцияларын  анықтайтын заң, емес, оны істің экономикалық жағы және банктің жаратылысы анықтайды.

 

Банктің мәнін талдағанда оның бастапқы атқарған қызметтерін (валюта айырбасы, несие беру, есеп айырысу) жоққа шығаруға болмайды. Жалпы, кез келген құбылыстың мәнін танып білуде, оның қандай операцияларды орындайтыны немесе орындағандығы туралы сұраққа жауап  іздеудің қажеті шамалы, бұл жерде  ең бастысы, оның сапасына және басқа  институттардан өзара айырмашылығына мән берген дұрыс.

 

Банктің мәнін басқа институттардан өзара айырмашылығына байланысты қарастырсақ, банк ерекше өнім шығарумен айналысатын  кәсіпорын болып саналады. КСРО тұсында  кәсіпорын ретінде тек фабрика, зауыт, немесе материалдық өнім жасайтын өндіріс саласы түсінілген. Бірақ  экономиканын, басқада буындарына«кәсіпорын»  деген атақты иеленуге ешқандай да тыйым салынбаған.

 

Ежелгі Русьте «кәсіпорын» деп  қандай да бір іспен немесе қызметпен  айналысатын субъектіні айтқан. Сондықтан  да белгілі бір қызметпен айналысатын  банк сияқты субъектіге «банк —  бұл кәсіпорын» деп айту, өзінше дұрыс нәрсе. Мұнымен біз нүкте  қоюға тиіс емеспіз, себебі «кәсіпорын»  — бұл біздің ойымыздағының бәрін  толығымен ашпайды.

 

Сонымен бірге ол дұрыс нақтылауды қажет етеді, себебі, банк шын мәнінде  фабрика да, зауытта емес. Ол бұлардан өзіндік ерекше қызмет көрсетуіне қарай  ажыратылады. Ең бастысы — банктің  өнеркәсіптік кәсіпорындардан езара  ажыратылатыны, оның қызметінін, өндіріс  саласы емес, айналыс және айырбас  саласында жүзеге асуына байланысты болуы.

 

Банктің ерекше кәсіпорын ретінде  шығаратын өнімі материалдық  өндіріс сапасының өнімдерінен  өзара ажыратылады, ол жай ғана тауар  шығармайды, оның тауары ерекше,ягни ақша, төлем құралдары түрінде шығады.

 

Қызмет көрсету аясындағы банктің  өнеркәсіптік кәсіпорындардан ерекшелігі оның несие беруінен байқалады. Оның негізгі өнімі «несие» болғандықтан, банкті — «несиелік мекеме» деп  атаған.

 

Сондай-ақ, банк өнеркәсіптік кәсіпорындардан  өзінің эмиссиялау сипатына да байланысты ажыратылады. Ол тек қана акциялар мен  басқа да бағалы қағаздар шығарып  қоймайды, сол сияқты басқа эмитенттердің  бағалы қағаздарын есепке алу және сақтауға байланысты операцияларды  жасайды.

 

Банкті сауда, делдал кәсіпорыны десе болады. Жалпы, банктің саудамен ұқсас  болуы кездейсоқтықемес. Шынында  да, банктер де ресурстарды сатып  алып, оларды сатумен айналысады.

 

Сауда кәсіпорыны да өз кезегінде  банкке ұқсайды, яғни ол да банктің  кейбір қызметтерін көрсетеді. Мысалы ірі сауда кәсіпорындары да банк сияқты белгілі мөлшерде ақшалай  немесе заттай несие беруі мүмкін. Сауда кәсіпорынынан банктің  іргелі айырмашылығын оның негізінен  байқауға болады. Банктің негізі деп  оның басты өнімі — несие ісі  түсіндіріледі.

 

Сонымен, қазіргі түсінікте «коммерциялық  банк» — бұл ерекше өнім шығарумен  айналысатын кәсіпорын немесе қолма-қол  және қолма-қолсыз ақшада төлем айналысын  реттеуді жүзеге асыратын ақша-несие  институты болып табылады.

 

«Қазақстан Республикасындағы  банктер және банктік қызмет туралы»  Заңнын, 1-бабына сәйкес, «банк - осы  заңға сай банктік қызметті жүзеге асыруға құқылы коммерциялық ұйым болып  табылатын заңды тұлға».

 

Банктік қызмет — бұл банктік  операцияларды жүзеге асырумен байланысты қызметті білдіреді. Аталған заңның 30-бабына сәйкес банктік операцияларға  мыналар жатады:

заңды тұлғалардың депозиттерін қабылдау, банктік шоттарын ашу және жүргізу;

жеке тұлғалардың депозиттерін қабылдау, банктік шоттарын ашу және жүргізу;

банктердің және банктік операциялардың жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдардың корреспондентік шоттарын ашy және жүргізу;

заңды және жеке тұлғалардың металдық шоттарын ашу және жүргізу;

кассалық операциялар: банкнота мен  монетаны қабылдау, беру, қайта санау, айырбастау, ұсату, сорттау, қаптау және сақтау;

аударым операциялары; заңды және жеке тұлғалардың ақшаны аударумен  байланысты тапсырмаларын орындау;

есепке алу операциялары: заңды  және жеке тұлғалардың вексельдерін және өзге борыштық міндеттемелерін  есепке алу (дисконт);

заемдық операциялар: ақы төлеу, мерзімін белгілеу және қайтару шартымен ақшалай  нысанда несиелер беру;

заңды және жеке тұлғалардың, оның ішінде корреспондент- банктердің тапсырмаларына байланысты, олардың банктік шоттары  бойынша есеп айырысу операцияларын  жүргізу;

сенім (траст) операциялары: сенім  білдірушінің тапсырмасы бойынша және оның мүддесіне сай, ақшасын, құйма  бағалы металын және бағалы қағаздарын басқару;

клиринттік операциялар: төлемдерді жинау, тексеру және растау, сондай-ақ олар бойынша өзара есепке алу  операцияларын жүргізу және клирингке  қатысушылардың таза ұстанымын анық- тау;

сейфтік операциялар: клиенттердің құжатты  формада шығарылған бағалы қағаздарын, құжаттарын және бағалы заттарын сақтау қызметін керсету, сондай-ақ жәшіктерді, шкафтарды және бөлмелерді жалға  беру;

ломбардтық операциялар: тез іске асатын бағалы қағаздар мен жылжитын мүліктерді кепілге алып, қысқа мерзімді несиелер беру;

төлем карточкаларын шығару;

банкнот пен монеталарды және бағалы заттары инкассациялау және жөнелту;

шетел валютасымен айырбас операцияларын  ұйымдасытыру;

төлем құжаттарын инкассоға қабылдау (вексельден басқаларын);

чек кітапшаларын шығару;

бағалы қағаздар нарығындағы клирингтік қызмет;