Өндіріс саласына сипаттама

      Металлургия саласының  негізін кендерді өндіру және  оларды одан әрі өңдеу құрайды. 1-кестеде көрсетілгендей негізгі көлем қара және түсті металлургияда металл кендерді өңдеуге келеді. Бұл ретте құндық көрсеткіштерде қара және түсті металдарды ендіру және өңдеудің оң өсу динамикасы байқалады. 
      Сонымен бірге қара металлургияда өңдеу үлесінің 2003 жылы 34,6 % -дан 2009 жылы 76,6 %-ға дейін біртіндеп төмендегенін, темір кендерін өндіру үлесінің тиісінше 15,4 %-дан 23,4 %-ға дейін өскенін атап өту қажет. Осыған ұқсас жағдай түсті металлургияда да байқалады. Қайта өңдеудің үлесі 2003 жылғы 80,8 %-дан 2009 жылы 78 %-ға дейін төмендеді.

2-кесте. Тау-кен  металлургия саласы өндірісінің нақты көлемі индексінің динамикасы

      Тау-кен-металлургия  саласының өнімдерін өндірудің  нақты көлемінің индексін талдау  тұрақсыз динамиканы көрсетеді  (2-кесте). Өндіруші және қайта өңдеуші секторда да 2005, 2007-2009 жылдары саланың өндіру көлемінің табиғи көрсеткіштерінің құлдырауы байқалды.

3-кесте. Дайын  металл бұйымдарын өндіру динамикасы, мың тонна

      Дайын метал бұйымдарын  өндірудің табиғи көлемінің динамикасы (3-кесте) орталық жылыту қазандарын  жасауды қоспағанда, барлық өнім  түрлері дерлік көлемінің өсуін көрсетеді. 
      Тұтастай алғанда металлургия саласы өндірісі көлемінің серпінін талдау кен өндірісінің, концентраттар мен бастапқы металдар өндірісінің елеулі үлесі-кезінде қосылған құны жоғары шығарылатын өнім тізбесінің өте ауқымсыз екенін көрсетіп отыр. Қазақстан Республикасында тау-кен металлургия саласы негізінен экспортқа бағдарланған, оның өнімінің 20%-нан азы ішкі нарыққа түседі. Өндіріс құрылымында шикізат тауарлары басым, содан соң ғана шетелдерде қайта өңделеді. 
      Қазіргі кезде сала өнімінің экспорты шамамен 1 248,4 млрд. теңгені ($ 8,5 млрд.), импорт шамамен 875,8 млрд. теңгені ($ 6 млрд.) құрайды, оның $ 5,3 млрд. сәл астамы жоғары қайта бөлу өнімдерінің үлесіне тиесілі. 2009 жылы сала өнімінің экспорты үлесіне экспорттың жалпы көлемінің 19,6 %-ы, сала өнімі импортының үлесіне 20,9 % тиесілі болды.

4-кесте. Елдің  макроэкономикалық көрсеткіштеріндегі  тау-кен металлургия саласының  үлесі

      Тау-кен металлургия  саласын дамытудың мемлекеттік  мақсаттарын іске асыру, мемлекеттік  активтерді шоғырландыру және  тау-кен кеніш, металлургия салаларындағы мемлекеттік меншік құнын өсіру, тау-кен кеніш активтерінің және жеке сектормен әріптестікте қатты пайдалы қазбаларды барлау, өндіру және қайта өңдеуге қатысу арқылы Қазақстан Республикасының тау-кен металлургия саласы өнімінің бәсекеге қабілеттігін өсіруге жәрдемдесу үшін «Тау-Кен Самұрық» ұлттық тау-кен компаниясы акционерлік қоғамымен ұйымдастырылған. 
      Шетелдік талдаушылар Қазақстанның тау-кен металлургия саласының әлеуетін жоғары бағалайды және таяудағы 5 жылға оның серпінді дамуын болжап отыр. Шетелдік инвесторлар республикамен кен өндіру және кейіннен өңдеу саласында ынтымақтасу перспективаларын қарастыруда, түсті металдар өндіру және өңдеу аса қызығушылық тудырып отыр. Business Monitor International жүргізген зерттеулеріне сәйкес «Әлемнің алаңы бойынша 10 ірі елдері ішінде Қазақстан Республикасы серпінді дамып келе жатқан тау-кен өндіру өнеркәсібі көшбасшысы болып табылады». Түсті металдардың 29 түрінің, қара металдардың үш түрінің, қымбат бағалы металдың екі түрінің үлкен қорлары әзірленіп, өндірілу үстінде. Тау-кен өндіру саласы елдің экспорттық пайдасының 30%-ын әкеледі және барлық өнеркәсіп өндірісінің 19 %-ы үшін жауап береді. Қазақстан мысының ағымдағы резервін шетелдік сарапшылар 36 млн. тонна деп бағалап отыр. ВМІ зерттеулерінде марганец кені қоры бойынша Қазақстан әлемде екінші орын алады (600 млн. тонна) деп атап өтіледі. Жаһандық экономикалық дағдарыс әсерінен металл бағасының құлдырауына қарамастан ВМІ талдаушылары Қазақстанның тау-кен өндіру саласында айтарлықтай өсім болатынын болжап отыр. 2013 жылға қарай бұл нарық 2009 жылғы 2 775 млрд. теңге ($ 18,5 млрд.) салыстырғанда 4 725 млрд. теңге ($ 31,5 млрд.) сомасына бағаланатын болады. Бұдан өзге CRU Strategies Британ компаниясының бағалауы бойынша бағалардың өзгеру серпіні мынадай түрде болжанып отыр: мыс бағасының өсуі жалғаса береді, ол сым мен кәбілдің тапшылығымен және оған деген сұраныстың өсуімен байланысты болып отыр; - қорғасын бағасы Қытай мен Үндістандағы автомобиль өнеркәсібінің дамуына қарай орынды қарқынмен жоғарылауы тиіс; - алюминий бағасы барынша тұрақты күйінде қалмақ, алюминий саласын талдау Қазақстан энергияға арналған тарифте пайдалы жағдайда тұрғанын көрсетіп отыр; - мырышқа деген сұраныс төмендеу үстінде, бұл металл артығымен болуына байланысты баға өсімі ықтималдығы шектеулі. Сұрыпты прокат нарығын талдау тәуелсіз мемлекеттер достастығы елдері нарықтарының толықтығы кезінде (өндіріс тұтынудан жылына 41,5. млн. тоннаға артық) Таяу Шығыс нарығындағы сұраныстың кемшілігін (жылына 15.4 млн. тонна, сондай-ақ жергілікті өндірушілермен бәсекелестік) айқындады және тек жеткілікті баға басымдығы кезіне ғана бәсекелестік үшін мүмкіндік тумақ. Марганец кені үшін әлемдік ауқымдағы перспектива қолайлы болып отыр, CRU сарапшылары 2007 жылы болған бағаның күрт көтерілуіне әкелген олардың тапшылығының тағы да қайталануы екіталай деп санайды. Қазақстанның ферроқорытпа өнімін, атап айтқанда феррохромды дамыту бойынша зор әлеуеті бар. Шикізаттың жоғары сапасы мен айрықша төменгі шығынды өндіріс басымдық болып табылады және осыған орай олардың ең аз құны бағалардың кұлдырауына әкелмейтін болады. 
      Қазіргі кезде республикада 20 миллиярд. тоннадан астам өнеркәсіптік қалдықтар жиналған, олардың ішінде түсті металлургия кәсіпорындарының техногендік қалдықтары 10,1 миллиярд. тоннаны, қара металлургия қалдықтары 8,7. миллиярд. тоннаны құрайды. Жыл сайын шамамен 700 миллион тонна өнеркәсіптік қалдықтар құралса, оның шамамен 250 миллион. тоннасы уытты болып саналады. Республикада техногендік қалдықтардың 2 %-нан азы қайта өңделеді және кәдеге жаратылады. Экологиялық, әсіресе өндіру өнеркәсібі, металлургия және химия өндіру кәсіпорындары шоғырланған аудандардағы жағдайды сауықтыру мақсатында қалдықтарды қайталама пайдалану жүйесін дамыту мен түсті, қымбат бағалы және сирек кездесетін металдарды алу бойынша ресурс үнемдейтін және кешенді қайта өңдеу жүйесіне көшудің маңызы зор. Техногендік қалдықтарды толық және тиімді пайдалану қоршаған ортаның жағдайын жақсарту бойынша маңызды бағытқа ие.

Саланың болашақ  перспективасы

• Компанияның түбегейлі мақсаты: Орта Азиядағы табиғи ресурстарды өндіріп-өңдеу ісіндегі жетекші компания болу. Осы мақсатқа қол жеткізу ең жоғары стандарттарға талпынуды, Компанияның акционерлік құнын арттыруды және қызметкерлердің, жергілікті қауым мен қоршаған ортаға қамқорлықты білдіреді. Олардың стратегиясы мынадай үш саладан қалыптасады:

• Активтерді оңтайландыру

• Олардың оңтайландыру бағдарламасы активтері мен өндірісінің тиімділігін көтеретін басқару құралдарын жетілдіруді көздеп отыр. Бұл шығындар кемітуге, пайданы арттыруға және өнімділікті жоғарылатуға септігін тигізеді.

• Өндірісті ұлғайту жобаларын іске асыру

• Олар алдағы 5-10 жыл ішінде өндірісті 50%-дан астам арттыруды көздеп отыр. Ол үшін «Ақтоғай» мен «Бозшакөл» сияқты жобаларға инвестициялау, қолдағы қорларды ұлғайту және алмастыру көзделіп отыр.

• Табиғи ресурсты активтерді иелену

• Олар әлі игерілмеген, әрі тартымды және негізінен Орта Азияда орналасқан табиғи ресурсты активтерді іздестіріп, сатып алуға ынталы. Бұл мақсатқа геологиялық барлау және танымал кен орындарын сатып алу жолымен қол жеткізеді.

     Олардың өндірістік қызметінен қоршаған ортаға келетін қандай да зиянды әсерлерді кеміте түсу үшін бар күш-жігерді жұмсап отыр. Бұл дегеніміз, су мен энергия сияқты табиғи ресурстарды ұтымды пайдалануды, парниктік газдармен ластануды, өндірістік қалдықтар мен зиянды заттарды қысқартуды, атмосфераға, жер қойнауына және су нысандарына таралатын заттардың кемітілуін, сондай-ақ биологиялық алуан-түрлілікті сақтап қалуды білдіреді.

Қоршаған ортаға салынатын инвестициялар

    2011 жылы Топ қоршаған ортаны қорғау саласындағы біздің нәтижелерімізді жоғарылатуға 35 млн АҚШ долларын жұмсады. Мәселен, біз Екібастұз ГРЭС-1 станциясында бірінші электрстатикалық сүзгіні пайдалануға қабылдадық, қалдықтар қоймасын рекультивациялап, меншігіміздегі энергетикалық кәсіпорындарымыздағы қазандықтар үшін батареялық эмульгаторлар орнаттық.

Атмосфераны ластаушы заттардың азаюы

Электр энергиясын ірі өндіруші әрі тұтынушы бола тұрып, Қазақмыс парниктік газдардың (ПГ) елеулі ауқымын ауаға таратады. 2006 жыл мен 2010 жыл арасындағы кезеңде біз жыл сайын рұқсат етулі шектеулер деңгейінен әлдеқайда төмендетіп келдік.Біз жаңа технологияларды пайдалану мен энергияның үнемдеудің есебінен ПГ шығарындыларын одан әрі де кеміте түсуге ниеттіміз. Мәселен, біз электр станцияларымыздың тозаңдатуын қысқарту технологиясын кемелдендіріп отырмыз. Толығырақ

Су пайдалану мен қолданылған суды қысқарту

Біздің су көздеріне шығаратын суларымыз рұқсат етілген деңгейден әлдеқайда төмен. Екібастұздың ГРЭС-1 станциясында қолданылға су толығымен қайтадан қолданылады, ал мыс өндіруші кәсіпорындарымыздың шығарындыларындағы құрамдылық Қазақстанда реттеуші органдардың рұқсат еткен деңгейлерінен анағұрлым төмен. 2010 жылы біз суды мыстан, кадмийден және басқа да металлдардан 99 пайызға тазартып шығаратын Шығыс аймақтағы тазарту нысандарына 2 миллион АҚШ долларын инвестицияладық.

Қалдықтарды кеміту

Біздің кәсіпорындар өндірілген кеннен түскен босаң және аршымалы жыныстарды үйінділерге жинақтайды әрі кеніштердің қазбаларының бос кеңістіктерін толтыруға жиі қолданады. Металлургиялық кәсіпорындар шлактар мен қалдықтар шығарады, оларды біз су қоймаларына және жер бетіне жаймау мақсатымен арнаулы қалдықтар сақтау қоймаларына қордалап отырамыз. 2010 жылы біз қалдықтарымыздың 41 пайызын қайта өңдедік және де оларды қайталап қолданудың жаңа мүмкіндіктерін іздестіруді жалғастырып келеміз.

Сала дамуындағы кедергілер

    Тау-кен металлургия саласының проблемалары     

 Саланы дамытудың  негізгі үрдістері мен ірі кәсіпорындар. 
      Қазақстанда тәуелсіздік орнағаннан кейін салаға капитал салымдарын тарту мақсатында тау-кен металлургия өнеркәсібінің көптеген активтері жекешелендірілді, ал кейбіреулері шетелдік стратегиялық инвесторларға сатылып кетті. 
      Қара металлургия 
      «АрселорМиттал Теміртау» акционерлік қоғамы толық металлургиялық циклі бар республиканың аса ірі болат балқыту кәсіпорны болып табылады. Бүгінде кәсіпорынның негізгі өнімі құйылған және қайта жасалған шойын, болат және қатардағы маркалы прокаттар, жабыны бар прокаттар болып табылады. Алайда, арнайы болаттан және метизден жасалған өнім шығармайды. 
      Кәсіпорынның дамуына келеңсіз әсер ететін үрдіске мыналар жатады: 
      Лисаковск және Аятск кен орындарының құрамында фосфор жоғары темір кенін пайдаланумен байланысты кен базасының проблемалары; 
      Қарағанды бассейнінің кокстелетін көмірді ұтымды емес пайдалану; 
      кокс-химия өндірісінің моральдық және физикалық тозуы, ол-қоршаған ортаға елеулі экологиялық нұқсан келтіреді; 
      кәсіпорынның домен цехында алдын ала кремнийсіздендіре отырып, қайта бөлінген шойынды фосфорсыздандыру және сульфитсіздендіру бойынша проблемалар. 
      Мынадай шаралар жүргізу қажет: 
      Лисаковск және Аятск кен орындарының құрамында темір бар кендерді фосфорсыздандыру бойынша ҒЗТКӘ жүргізу; 
      Қарағанды бассейнінің кокстелетін көмірді барынша ұтымды пайдалану; 
      болатты құюдың тепе-тең сапасын және жоғары жылдамдығын қамтамасыз ету үшін БҮҚҚ (болатты үзіліссіз құюы қондырғысы) сатып алу және монтаждау қажет болады; 
      сұрыпты прокат өндірісін ұйымдастыру үшін сұрыпты ДҮҚМ (дайындамаларды үзіліссіз құю машинасы) сатып алу және орнату қажет болады; 
      арнайы болат алу үшін күкірт сутегі коррозиясына төзімді, құрамында ванадий, ниобий және титан бар болатты лигерлеу, тарту және термо өңдеу үдерісін ұйымдастыру бойынша ҒЗТКӘ жүргізу қажет. Бұдан өзге мұнай-газ мақсатындағы құбырлар үшін беріктігі X 80 сыныпты болат алу технологиясын игеру бойынша ғылыми-зерттеу әзірлемелерін мақсатты қаржыландыру қажет; 
      үлкен диаметрлі жіксіз құбырларды алу үшін прокат станын сатып алу және орнату қажет - 5 000; 
      металлургия кешенінің пештері үшін кәсіпорынды отқа төзімді құралдармен қамтамасыз ету. 
      Қазақстандық кәсіпкерлер бақылайтын және акциялардың мемлекеттік пакеттері бар ірі холдингтер - жетекші мыс өндірушінің «Қазақмыс корпорациясы» жауапкершілігі шектеулі серіктестігі және жетекші ферроқорытпалар, шөкемтастар, тауарлық темір кенері мен алюминий өндірушісі - Eurasian National Resource Corp (ЕNRC). 
      Eurasian National Resource Corp (ЕNRC) өзінің энергетикалық және көлік бөлімшелері бар пайдалы қазбаларды өндіру және байыту саласындағы толықтай ықпалдасқан топ болып табылады. ЕNRC-ге «Қазхром» Трансұлттық компаниясы» акционерлік қоғамы, Жайрем тау-кен байыту комбинаты, Соколов-Сарыбай кен байыту өндірістік бірлестігі (ССБӨБ), Еуразия энергетика корпорациясы, сондай-ақ ЕNRC Logistics және ЕNRC Маrketing & Sales сияқты кәсіпорындар кіреді. ЕNRC ферроқорытпа көлемі бойынша әлемде екінші орында, темір және хром кенін өндіру және өңдеу саласында тәуелсіз мемлекеттер достастығы елдері ішінде көшбасшы, әлемде өндірілетін галлийдің бестен екісінің жеткізушісі болып табылады. Топ әлем бойынша хром қорының төртінші елі және бұл ретте Қазақстанда аса ірі энергия жеткізушісі болып табылады. 
      Компания дамуына келеңсіз әсер ететін үрдістерге мыналар жатады: 
      өндірісті табиғи газбен қамтамасыз ету мәселелері; 
      өндірістік жабдықтың төмен технологиялық және техникалық дәрежесі. 
      Мынадай шаралар жүргізу қажет: 
      Оңтүстік-Сарыбай және Сор кен орындарында темір кенінің шикізат 
базасын ұлғайту; 
      ішкі нарықта ыстықтай брикеттелген темірді жеткізуді ынталандыру; 
      өндірістік жабдықты одан әрі технологиялық және техникалық жаңғыртуды ынталандыру; 
      металлургия өнеркәсібін дамытудың басым бағыты Соколов-Сарыбай тау-кен өндірістік бірлестігі металданған брикеттерден жасалған (құрамында кемінде 90 % темір бар) сапалы конструкторлық болат шығаруға бағдарланған болат құю өндірісін құю болып табылады, жобаны іске асыру және кәсіпорын жұмысының тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін энергия ресурстармен (су, электр энергиясы газ т.б.), білікті отандық кадрлармен және инфрақұрылыммен (көлік және коммуникация) қамтамасыз ету қажет. 
      «Тараз металлургия зауыты» жауапкершілігі шектеулі серіктестігі ферросиликомарганец шығару бойынша экспортқа бағдарланған кәсіпорын. Зауытта шығарылатын ферросиликомарганец МЕСТ-4756-91 (ISO 5447-80) стандарттарына сәйкес келеді, ол бәсекелес зауыттардың осыған ұқсас өнімінен құрамында фосфордың төмен болуымен ерекшеленеді, бұл сапаның негізгі және өзекті көрсеткіштерінің бірі болып табылады. 
      Компания дамуына келеңсіз әсер ететін үрдістерге мыналар жатады: 
      өндірісті электр энергиясымен қамтамасыз ету проблемасы; 
      теміржол бойынша жүктерді тасымалдаудың жоғары тарифтері, бұл өнімнің өзіндік құнына және тиісінше бәсекеге қабілетіне әсер етеді; 
      кен базасымен байланысты проблемалар, өндірісті сапалы шикізатпен қамтамасыз ету. 
      Мынадай шараларды жүргізу қажет: 
      электр энергиясын жеткізуге ұзақ мерзімді келісімшарт жасасу жолымен Екібастұз 1,2-ші мемлекеттік таратушы электростанциясында, Ермаков электро станциясы (солтүстік бастау көз) және Жамбыл мемлекеттік таратушы электростанциясынан (оңтүстік бастау-көз) электр энергиясы өндірісін үздіксіз қамтамасыз ету, сондай-ақ Солтүстік бастау көздер квоталарын күзгі-қысқы уақытта 80 %-ға дейін ұлғайту; 
      табиғи монополиялар субъектілері көрсететін қызметтерге уақытша төмендету коэффициентін ұсыну, атап айтқанда жүктерді тасымалдау бойынша тарифтерді азайту; 
      2 жұмыс істеп тұрған пештердің үздіксіз жұмысын қамтамасыз ету үшін және РКО-25 жаңа пештерін, пайдалануға бере отырып, кен базасы «Западный Қамыс» жауапкершілігі шектеулі серіктестігі «Арман-100», «Туебай - Сюртысу», «Сары-Арка mining» жауапкершілігі шектеулі серіктестігі, «Айткокше», «Каruan» жауапкершілігі шектеулі серіктестігі кен орындары болып табылатын ферросиликомарганец өндіру талаптарына сәйкес келетін марганец шикізатын алу мүмкіндігі болу үшін марганец және хром кен орындарына арналған жер қойнауын пайдалану құқығын алуға жәрдем көрсету қажет. 
      «Silicium Kazakhstan» компаниясы 30 000 тонна халықаралық стандарттардың талаптарына сәйкес Қарағанды облысындағы өндірістік алаңда Орталық Қазақстанның кварцты алабының өзекті кварцынан металлургия кремнийі мен 12 000 тонна кремний тозаңын өндіру бойынша металлургия зауытын салуды бастады.