Антропология ғылымы туралы жалпы түсінік

      Антропометриялық  зерттеулерде бас пен бет формаларының ерекшеліктерін дұрыс сипаттау үшін мамандар арнайы қабылданған анатомиялық  қағидаларға сүйенеді. Солардың біріне басты табиғи нормада, яғни франкфурт (неміс) горизонталында ұстау болып  саналады. Бұл қағида бас пен бет  формаларын табиғи нормада алдынан, жанынан т. б. түрлер бойынша дұрыс  қарауға мүмкіндік туғызады. Ғылыми әдебиеттерде көп тараған бас  анықтамасының біріне бас көрсеткіші жатады. Осы көрсеткіштің принциптеріне  орай барлық бас формасы үш түрге  бөлінеді: долихокефалия, яғни сопақ  бас (көрсеткіші төменнен 75,9-ға дейін), мезокефалия, яғни орта жалпақ бас (көрсеткіші 76,0-ден 80,9-ға дейін) және брахикефалия, яғни жалпақ (жұмыр) бас (көрсеткіші 81,0-ден  жоғары). Осы сияқты көрсеткіштерді бет пен мұрын формаларын сипаттау үшін де кең пайдаланады.

      Бұл бөлімде тағы бір айта кететін  жай – ол қандай да морфологиялық  зерттеулер болмасын ізденіс барысында  кәсіби мамандар әр уақытта жыныс  ерекшелігіне (жыныс деморфизміне) айтарлықтай назар аударып, олардың  арасындағы биологиялық айырмашылықтарын ескеріп отырулары қажет. Өйткені  әр этникалық топ әр түрлі табиғи ортада, мәдени-тарихи кезеңдерде өзіндік  тұрмыс жайына қарай тиісті жыныс  ерекшеліктерімен оқшаулануы мүмкін.  

      Сайып келгенде айтарымыз – барлық соматологиялық анықтамалар адам баласына ортақ  деңгейде алынып өлшеніледі. Сондықтан  авторлар ұжымы Қазақстан бойынша  ұзақ жылдар бойы жүргізілген барлық соматологиялық зерттеулердің жоғарыда айтылған ғылыми талаптарға сай болуын өте қатты қадағалау арқылы іске асырды. 

      ҚАН ЖҮЙЕЛЕРІ МЕН БИОХИМИЯЛЫҚ  ЗЕРТТЕУЛЕР 

      Әрбір халықтың мәдени, рухани қоры және мұрасы ғасырлар бойы ата-мекенде тарихи өрбіп-өскен  әлеуметтік қауымының сұрыптаған нәтижелері болып саналады. Сонымен қатар  адам қауымының ерекше этникалық  топ болып қалыптасу жолында  оның морфологиялық пен физиологиялық  организімінде сыртқы тарихи байланыстарына қарай және өзара неке шартының формасына  орай халықтың өзіндік биологиялық  мұра қоры да қалыптасады. Оны генетика саласында нәсіл қоры дейді. Мұндай қордың этникалық қауымда қалыптасу  жолы өте күрделі. Негізінде бұл  қор атадан балаға, одан кейін ұрпақтар арқылы жалғасып келе жатқан нәсіл  мұраның нақты мәйегі болып саналады. Жалпы адам организімінде 140 мыңнан артық ген бар. Олар өзара топтасып шамамен 70 мыңдай геном құрайды. Бұлар этникалық қауымының тарихи даму ерекшеліктеріне орай өзгеріп тұрады. Сондықтан барлық ген түрлерінің сақталу мен таралым жолдары әрбір географиялық аймақта және этникалық топтарда әртүрлі деңгейде болады. Сөйтіп бұл күндегі этникалық қауымдар өздерінің физиологиясында генотиптің тек сақталған түрлері мен таралымы туралы ғана аңықтамалар бере алады. Бұл арада мына бір жайды ескерген жөн, ол әлемдегі өмір сүріп жатқан халықтардың организмінде қан жүйелерінің жалпы құрлымы мен атқаратын рөлі өзара бірдей. Бұл жағынан бүкіл адам баласы маймылдан (гибоннан) бір пайыз деңгейінде ғана ажыратылады. Солай бола тұрсада ата-мекенінде ғасырлар бойы ұрпақтары үзілмей өмір сүріп келе жатқан этнос қауымының арасында қан жүйелерінің, әсіресе генотиптерінің таралым деңгейі әртүрлі болып келеді. Сонымен генотиптердің географиялық таралымына халықтың тұрақты мекен жайына орай этникалық тарихтың әсері барлығын жоққа шығаруға болмайды.

      Қазақ халқының генетикалық ерекшелігін  сипаттауға орай аталмыш қан жүйелерінің  үлгілерін жинап және зерттеу  жұмыстарын алғаш рет жүргізгендер республика антропологтері болды. Ғалымдар Қазақстанның негізгі аймақтарына  антропологиялық экспедициялар  ұйымдастырып ауылдық жерде тұратын 26138 қазақтың қызыл қан жүйелерінің  үлгілері зерттелді, соның ішінде 12287 адам АВ0 қан топтары бойынша, 5252 адам – MNSs, 8899 адам – Rh – факторы  бойынша тұңғыш рет халқымызға серологиялық (қан жүйелері) тұрғылықтан аңықтамалар  берілді. Осы жиналған қан жүйелерінің  топтары бойынша 1977 ж. арнайы «Этническая  геногеография Казахстана» . атты монографияда жазылған болатын. Бірақ, өкінішке орай, бұл еңбек сол жылдың төртінші айында сатылып жатқан кезінде  «Қазақстан компартиясының саясатына қарсы  кітап» деген айдар тағылып, оны  кітапханалар мен кітап дүкендерінен кейін қарай алынып, шығарылған “Ғылым”  баспасына жинатылды. Содан кейін  Орталық комитет партияның бұйрығымен бұл кітаптің барлық данасын отқа жағылып жіберілген болатын.

      Жалпы еуропеоид тектес халықтар арасында генотип р мен q қарым-қатынастары р > q түрінде ғана кездеседі. Негізгі моңғолоид тектестерде бұл жай керісінше q > р болып келеді. Ал зерттелген қазақтар арасында аталмыш генотиптер қатнасы q (29,5%) ≥ р (28,9%) түрін құрайды, яғни q генотипі сәл р генотипінен басым деңгейде, немесе бірдей деңгейде кездеседі. Мұндай генотиптердің кездесу түрлері тек еуропеоид пен моңғолоид тектестердің араласу нәтижелерінен пайда болған генотип деп қарайды. Олай болса р > q генотиптерінің аңықтамалары бойынша қазақтар негізінде аралас тұраноид расасына жататыны АВ0 қан жүйесі бойынша да дәлелін тауып отыр.  

     ҚОЛА  ДӘУІРІНДЕГІ ҚАЗАҚСТАН  ТҰРҒЫНДАРЫНЫҢ АНТРОПОЛОГИЯЛЫҚ  СИПАТТАМАСЫ 

     Қазақстан жерінен жиналған барлық археологиялық  материалдар қола дәуірінде тіршілік еткен тайпалардың мәдени-шаруашылығының жоғарға деңгейде дамығанын көрсетеді. Бірақ бұл дәуірдегі материалдардың хронологиясын көп уақытқа дейін  тиісті дәрежеде жіктелмеді.

     Қазақстанның  белгілі археологі К.А.Акишев 1953 жылы андронов мәдениетін үш кезеңге  бөледі. Кейінгі кезде Ә.Х.Марғұлан мен К.А.Акишев екі кезеңге андроновтық  пен беғазы-дандыбай деп бөледі. Сонымен бірге С.С.Черников 1960 ж. Шығыс Қазақстандағы андронов мәдениетін төрт кезеңге: 1) усть-букон (б.з.д. XVIII-XVI); 2) қанайлық (б.з.д. XVI-XII); 3) кіші-красноярлық (б.з.д. ХІІ-Х); 4) трушинковтың (б.з.д. X-VII)Қола дәуірінде Қазақстан жерінде  өмір сүрген тайпалар осы кезкң бойынша  зертелді. 

     Мамандардың зерттеулері бойынша андронов мәдениетінің Қазақстан территориясында пайда  болғанын айтады.  Сонымен қола дәуіріндегі  полеоантропологиялық материалдың  нәтижелеріне назар аударайық. Бұл  дәуірдегі антропологиялық материалдың  хронологиялық кезеңдерге бөлу мүмкін емес, сондықтан оларға (б.э.д. XVIII-VIII) аралығындағы қола дәуірінң тұрғындарына жалпы антропологиялық сипаттама берілді.

     Барлық  зерттелген палеоантропологиялық материалдардың краниологиялық сипаттамасы біртекті, бір протоеуропеоидты расаға жатады. Дегенмен де кейбір бассүйектің анықтамаларында  жерорта теңізі типінің кездесетіні  де байқалады.  Қазақстан аймағынан  жиналған барлық қола дәуірінің хронологиялық  материалдарын көршілес Орта Азия, Оңтүстік Сібір, Алтай және Еділ жерінен  табылған материалдармен салыстырылды. Салыстыру барысында бассүйек сауыты мен бет сүйек құрылымы бойынша  Қазақстанның тұрғындары Қара-тепе, Гюксера  серияларынан айтарлықтай ажыратылады.Сонымен  қорыта айтқанда Қазақстанның барлық аймақтарынан зерттелген қола дәуіріне жататын полеоантропологиялық материалдардың нәтижелері олардың антропологиялық  типінің еуропеоидты расаға жататынын, Оңтүстік Сібір мен Арал өңіріндегі қола дәуірі тұрғындарымен генетикалық  жақындығын дәлелдейді. Жалпы алғанда  бұл зерттеулердің нәтижесі қола дәуірінде Қазақстан тұрғындарында  моңғолойдық расаның ешқандай элементтерінің жоқтығын анықтайды.

     Сонымен қазақ халқының гендік қоры қазақстан  жерінде пайда болып, осында жетілгенін осы хранологиялық анықтамалардың сипаттамасы толығымен дәлелдеп бергені қазіргі заманда ғылымда  белглі болып тұр.  

     АЛҒАШҚЫ ТЕМІР ДӘУІРІНДЕГІ  ҚАЗАҚСТАН ТҰРҒЫНДАРЫНЫҢ  АНТРОПОЛОГИЯЛЫҚ  СИПАТТАМАСЫ 

     Алғашқы темір дәуірінде (б.з.д. VII-IV ғғ.) арасында сақ тайпаларының мәдениеті болғаны  аян. Шартты түрде бұл дәуір екі  кезеңге сақ кезеңі б.з.д. VII-IV, үйісн  кезеңі б.з.д. ІІІ-IV б.э. бөлінеді. Сондықтан  бұл кезеңдерде өмір сүрген тайпалардың  антикалық сипаттамасының ерекшіліктерін толық білу үшін екі бөліп зерттеуді  қажет етеді. Сақ дәуірінің шаруашылығы  мен мәдениеті көршілес Оңтүстік Сібір, Алтай Орталық Азияның  мәдениетімен өте ұқсас болып  келеді

Енді  соңғы кездерде Қазақстанның бірнеше  аймақтарынан табылған сақ дәуірінің  палеоантропологиялық материалдарың  краниологиялық сипаттамасына тоқталайық. Бұл материалдардың жағдайы өте  нашар, сондықтан қалпына келтіру  жұмыстарынан кейін ғана оларға антропология талдау жүргізілді. Жетісу өңірінің қызылауыз  моласынан табиғи материалдар б.э.д. IV-ға, анттропологиялық сипаттамасы  еуропеоидтық типті екені, дегенменде моңғолоидтық элеметтердің де кездесетіні  анықталды.

Зерттеу барысында сақ дәуірінде өмір сүрген тайпалардың өзара өзгешеіліктерінің  кездесетіні де байқалды. Әсіресе  ол Орталық пен Шығыс Қазақстан  өңірінен табылған серияларда байқалды.  Сонымен бұл дәуірде өмір сүрген Қазақстан тұрғындарының антропология типінің біркелкі болмағандығы әліде  болса еуропеоидтық компоненттерінің басымдығы анықталды.

Осы анықтамалардың сипаттамасы ерте темір дәуірінде  Қазақстанда тіршілік еткен тұрғындардың антропология типінде қола дәуіріндегі  ежелгі еуропеоидтық (андроновтық) типтің сақталып қалғанын яғни ұрпақ жалғастығын  дәлелдейді. Бұл сондай-ақ  заттың мәдениеттің материалдары бойынша  да дәлелденеді. Сонымен қатар бұл  дәуірде моңғолоид тектес тайпалардың  Қазақстан жеріне келуіне байланысты тұрғындарда моңғолоидтық элементтер кездеседі. Сақтардың антропологиялық  ерекшіліктерінде моңғолоидтық элеметтердің шамасы мен оның пайда болу жолдарын анықтау үшін оларды көршілес аймақтардың  сақтарымен салыстыруды жөн көрдік. Бұл салыстыру барысында Қазақстан  сақтары бір жағынан Арал өңірінің сақтарына ұқсас болса, екіншіден  Алтай скифтермен өзара жақындықтарын  байқатады. Дегенменде Қазақстан сақтарында моңғолоидтық элементтердің шамалы екені байқалады. Сонымен қорыта айтқанда, Қазақстан сақтарының физикалық  типінде моңғолоидтық элеметтердің іздерін айқын көруге болады. Сондықтан Қазақстан жерінде метисация (араласу) процесі осы сақ дәуірінен басталғандығы байқалады.

     Сонымен қорыта айтқанда Қазақстан жерінде  өте күрделі де ұзақ араласу процесі (метисация) б.э.д. І-мыңжылдықтың екінші жартысында басталғандығын айқындайды.

     Енді  ерте темір дәуірінің үйсін (б.э.д. III- б.э.IV) кезеңіндегі палеантропологиялық  материалдың нәтижелеріне тоқталайық.

     Бұл кезеңде  палеоантропологиялық материалдар  Қазақстанның солтүстік-шығыс, оңтүстік-шығыс, Жетісу өңірлерінен археология қазба  жұмыстарының нәтижесінен табылған. Сонымен үйсіндердің бассүйек көрсеткіштерінің өзіндік ерекшіліктерін айта кету керек. Өйткені бұл кезеңде моңғолоидтық белгілердің жиі ұшырасатыны  зерттеу барысында айқындалды. Қорыта айтқанда үйсін кезеңіндегі Қазақстан  тұрғындарының антропология кейпінде еуропеоидтық типтің негізі жатқаны  белгілі. Бірақ ол тұрғындардың не андроновтық, не Орта Азия өзенаралық типтердің  ешқайсысына жатпайтыны байқалады. Краниологиялық анықтамалардың бұл  сипаттамасы сақ пен үйсін  тайпаларының өзара тұстастығын  айқындап, археологиялық материалдар  нәтижелерін толықтыра түседі. Осыған орай айта кететін жәй, ерте темір  дәуірінде Қазақстан жерінде  сақ пен үйсін тайпаларынан басқа  сармат тайпаларының өмір сүргені аян. Сонымен осы дәуірдің палеоантропологиялық материалдарының нәтижелері жергілікті еуропеоидты мен сырттан келген моңғолоидтык тайпалардың өзара  араласу (метисация) процесінің басталған  дәуірі болып саналады.  

     ТҮРІК ДӘУІРІНДЕГІ ҚАЗАҚСТАН  ТҰРҒЫНДАРЫНЫҢ АНТРОПОЛОГИЯЛЫҚ  СИПАТТАМАСЫ

     Қазақстанда түрк дәуіріндегі ескерткіштер саны көп табылғанымен археологиялық  тұрғылықтан әліде болса, жеткілікті дәрежеде зерттелмей келеді. Бұл дәуірден зерттелген археологиялық материалдар  өткен дәуірлердің материалдарына өте ұқсас, яғни олардың өзара  байланыстарын көрсетеді. Түрік  дәуіріндегі палеоантропологиялық материалдардың нәтижелері тұрғындардың антропологиялық типін зерттеуге  толығып жол ашты. Шығыс Қазақстан  өңірінен С.С.Черниковтың басшылығымен жүргізілген археологиялық қазба  жұмыстары кезінде табылған палеоантропологиялық материалдар зерттелді. Бұл бассүйектердің краниологиялық анықтамалары түрік-қимақ  тайпаларына жататыны анықталды. Батыс  және Солтүстік Қазақстандағы түрік  дәуірінің палеоантропологиялық материалдарын  Ресей антропологі В.В.Гиизбург зерттеген  болатын. Ол зерттеу барысында түрік  дәуірінің тұрғындарында араласу (метисация) процесі біркелкі болмағанын айтқан. Өйткені Шығыс Қазақстан  өңірінің тұрғындарында еуропеоидтық компоненттердің үлесі Солтүстік  өңірдің түріктеріне қарағанда  басымырақ болды.

     Қазақстанда 1956-1961 жж. жүргізілген археологиялық  нәтижелерінде түрік дәуіріндегі  палеантропологиялық материалдардың саны өсті. Атап айтқанда Ертіс өңірінен (Ф.Х.Арсланова), Зайсан көлінің маңы (А.М.Оразбаев), Іле даласынан (Е.А.Агеева, К.А.Акишев, В.Г.Кушаев) жиналған краниологиялық материалдардың саны 50-ге жетті. Енді бұл  материалдар Қазақстанның әр өңірінен болғандықтан оларды аймақ бойынша  зерттеуді жөн көрдік. Жетісудың  түрік дәуірінің ерте кезеңі (VI-VIII ғғ.) 12 бассүйектер табылды. (8 ерлер, 3 әйелдер және 1 бала). Ерлердің бас  ұзындығы мен ені орташа, бас көрсеткіші мезокранды екені, және бастың брахикранды  типтерінің кездесетіні анықталды. Ал әйелдер сериясына келетін  болсақ, олардың бассүйек формалары  тек қана брахикранды екені анықталды.

     Басқа антропологиялық анықтамаларына назар  аударсақ онда, маңдай кеңдігі орташа, бет биіктігі мен жалпақтығы орташа , мұрын формасы орташа, мұрын  түбі қырынның сүйегі орташа көтеріңкі  және тағы да басқа осы айтылған анықтамалар бұл топтың өзіндік  антропологиялық ерекшіліктерін айқындайды. Атап айтқанда еуропеоид және моңғолоид  тектес халықтардың араласу нәтижесінде  пайда болғандығын  көрсетеді, яғни қазіргі замандағы қазақтардың  антропологиялық типіне жақындығын айқындайды. Осы жоғарыда айтылған анықтамалар Жетісу өңірі түріктерінің антропологиялық типінде тураноидтық расаның (оңтүстік-сібірлік) ерекшеліктерінің қалыптасқанын байқатады. Сонымен қатар Павлодар облысынан Ф.Х.Арсланова 1960-1961 жж. жүргізген археологиялық қазба жұмыстарынан алынған палеоантропологиялық материалдар зерттелді. Бұл материалдар VII-IX ғғ. мен Х-ХІІ ғғ. қимақ ескерткіштеріне жатады. Антропологиялық зерттеу барысында түрік дәуірінде бұл аймақта тіршілік еткен тайпалардың антролпологиялық бейнесінде еуропеоидтық пен моңғолойдық элементтердің бірнеше варианттары болғаны анықталды. Қорыта айтқанда Қазақстан тұрғындарының антропологиялық типі дәуірде біркелкі болмағаны аян. Енді Шығыс Қазақстанның Шініқарым моласынан алынған материалдарына назар аударайық. Біріншіден бұл палеантропологиялық материалдың хронологиясы нақтылы анықталмаған, шамамен Х-ХІ ғғ. жобалайды. Бұл моладан зерттелген краниологиялық материалдардың типологиялық сипаттамасы олардың антропологиялық құрамының әртүрлі екенін, яғни таза еуропеоидтық мен моңғолойтық типтердің кездесетіні анықталды. Шығыс Қазақстан өңірінің түрік дәуіріндегі тұрғындардың антропологиялық типінің біркелкі еместігін Ресей антропологі В.В. Гиизбургте айтқан болатын. Бұл зерттеулердің нәтижелері Қазақстанда араласу (метисация) прцесінің әр кезеңде, әр аймақта бір деңгейде болмағанын  айғақтайды. Атап айтқанда Павлодар облысының Ертіс бойына Х-ХІІ ғғ. жататын бассүйек анықтамалары олардың басқа аймақтағы серияларға қарағанда  еуропеоидты екенін байқатады. Ал Жетісу мен Шығыс Қазақстан өңірінен зерттелген бассүйек сипаттамасы Жетісу сериясында моңғолоидтық элементтердің басымдығын байқатады. Жалпы оңтүстік-шығыс өңірдің түрік топтарында еуропеоидтық компоненттердің әліде болса көбірек екенін аңғартады. Енді Қостанай облысындағы Тобыл бойынан VIII-X ғғ. жататын краниологиялық материалдардың сипаттамасы олардың бассүйектерінің өте биік, және жалпақ, жалпақ беттері, мұрын түбінің қыр биіктігі төмендегі моңғолоидтық типтерінің әсері екенін көрсетеді. Жалпы Солтүстік Қазақстанның түрік дәуіріндегі тұрғындарында тураноидтық (Оңтүстік-Сібірлік) расаның элементтері басымдығын көрсетеді. Сондықтан Қазақстанның түрк дәуіріндегі кейбір  топтарының антропологиялық бейнесі қазіргі замандағы қазақтарға өте ұқсас болмағандығын толық сеніммен айтуға болады.