Әкімшілік жауапкершілік

Әрекеттің —  басты белгі, ол объективтік жактын баска ерекшеліктерімен (тәсіл, уакыт, орын және баска...) толықтырылуы мүмкін. Әкімшілік кұкык бұзушылыктын құрамында орын мен уақыт белгілері, мысалы, қоғамдык орындарда спирт ішімдіктерін ішу (әкімшілік құкык бұзушылык кодексінін 178-бабы) өте жиі кездеседі.

Әкімшілік теріс қылык  пен кылмыстың ара жігін айыруға  мүмкіндік беретін белгі ретінде келтірілген зиянның мөлшері жиі қолданылады. Бұл ұрлык, жол жүру ережелерін бүзу туралы кұрамдар және басқалар. Әкімшілік теріс кылықтың бірқатар күрамдарында болатын нақтылы, көпшілігінде лауазымды адамды көрсету де белгі ретінде танылады. Мысалы, Қазакстан Республикасының зандарьнда белгіленген өкілеттігінен туындайтын прокурордың үйғарымдарын, қаулыларын, сондай-ак жазбаша нұсқауларын лауазымды адамның орындамауы.

Әкімшілік құқык бұзушылыктьњ кұрамына енгізілген әкімшілік теріс  қылык жасау үстінде пайдаланатын заттарды көрсету едәуір орын алған. Мұндай заттар мемлекеттік немесе коғамдық мүлік (ӘПБтК-тің 52-бабы), межелік белгілер (межелік белгілерді жою ӘПБтК-тің 56-бабы), аталатын каруды сату тәртібін бұзу (ӘПБтК-тін 162-бабы) және баскалар болуы мүмкін.

Әкімшілік құкык б±зушылықтыњ субъектісі болып заңда қкімшілік  теріс кылык ретінде көрсетілген  әрекетті жасаған адам танылады Субъектілерді  сипаттайтьн белгілерді екі топка бµлуге болады азаматтың жауаптылықка қабілеті бар және әкімшілік күкық бұзушылық жасаған адамның 16 жаска толуы жалпыға жатады, ал арнайы топка кәсіби къізметі, лауазым жағдайы, бұрынғы құқык бұзушылық фактілері, қүқықтык мәртебенің ерекшеліктері (әскери қызметші, шетеддік т.с.с.) жатады.

Әкімшілік құкык бұзушылыктыњ субъективтік жаѓы - субъектініњ құқык бұзушылық әрекетіне не әрекетсіздігіне және оньщ салдарьша психикалыќкөзкарасы. Оныњ түйіні кінә больш табылады, ол ќаскүнемдік (тікелей не жанама) немесе абайсыздық (құқыққа карсы менменсушілік пен кұкыкка карсы ұқыпсыздық) нысанында көрінісін табады (ӘПБтК-тін 9—11 баптары). Осы көрсетілген нысандарда кұкыққа карсы әрекет не әрекетсіздік жасаған адам, құқык бұзушылық құрамының басқа белгілері бар болса, оны жасағаны үшін кінәлі болып табылады. Субъективтік жақтын басқа белгілері занда айтылмайды, ал кінәнін түрі ӘПБтК-тің ерекше бөлімінде әкімшілік теріс кылыктың міндетті элементі ретінде өте сирек көрсетіледі.

5.Әкімшілік қүқық бұзушылықтың  түрлері

Әкімшілік құкык  бұзушылыктың негізгі түрлері Қазакстан  Республикасыныњ колданьльп жүрген зањдарында айтылған және олар мемлекеттік аппарат қызметінің әртүрлі тармақтарьна, азаматтардың құкықтары мен бостандықтарына, еліміздің қоғамдық өмірі мен экономикасының салаларына қатысты.

Азаматтардың құқыктары  мен халыктың денсаулығына кол сұғатын әкімшілік құкық бұзушылык жеке топка бөлінген. Азаматтардың сайлау құкығын бұзғаны үшін «Қазақстан Республисасындағы сайлау туралы» Казақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы 28 қыркүйектегі конституциялыќ заң күші бар жарлыѓының 30-бабында зањда белгіленген тәртіппен жауапты болатындығы айтылған. Бұрынғы қолданылып жүрген нормалардан мысалы, 42-бапты — санитарлық-гигиеналык және санитарлық-эпидемиялық ережелер мен нормаларды бұзуды айтуға болады.

ӘПБтК-тіњ 7-тарауы Казақстан  Республикасыньњ жаңа заңдарына кейбір жөнінен қайшы келіп отыр. Онда социалистік меншікті қорғау туралы ғана айтылған, ал Қазақстан Республикасы Конституциясының 6-бабында мемлекеттік меншік пен жеке меншік танылатындығы және бірдей корғалатындығы бекітілген.

Қоршаған ортаны, тарих пен мәдениет ескерткіштерін қорғау саласындағы құкыќ бұзушылық үшін каралған әкімшілік санкциялардың бұларды қорғау жөніндегі күресте маңызы мен рөлі едәуір арта түсті. Шынымен, мысалы, зан жерді қырсыздыкпен пайдаланумен (ӘПБтК-тін 55—І-бабы),мемлекеттік орман қорының жерін заңсыз пайдаланумен (ӘПБтК-тіњ 67-бабы), өз бетімен шөп шабу және мал жаюмен, жабайы өсетін жемісті, жаңғақты, саңырауқұлақ пен жидекті өз бетімен жинаумен (ӘПБтК-тің 74-бабы) күреседі. Экологиялық нормалардың өзіне мына сияқты мысалы, ластағыш заттарды нормативтен асырып немесе рұқсатсыз атмосфераға шығаруды (ӘПБтК-тің 62-бабы), атмосфералық ауаға зиянды физикалық ыкпал жасауды (ӘПБтК-тің 84-бабы), шығаратын заттарында ластағыш заттары нормативтерден асатын көлікті және баска қозғалыс құралдарын пайдалануға шығаруды (ӘПБтК-тің 85-бабы), атмосфералык ауаны корғауға бақылау жасайтын органдардың нұсқауларын орындамауды (ӘПБтК-тің 89-бабы) жатқызуға болады.

Бірталай әкімшілік кұқық  бұзушылыктар өнеркәсіп, жылу және электрэнергиясын пайдалану саласында жасалады. Бұл келеңсіз әрекеттермен күресу үшін әкімшілік зандардың мынадай нормалары, мысалы, газдыпайдалануға байланысты бұзушьшық (ӘПБтК-тің 99-бабы), өнеркәсіп салаларында жарылғыш материалдарды сактау, пайдалану және есепке алу жөніндегі ережелерді, нормалар мен нұсқауларды бұзу (ӘПБтК-тің 95-бабы) және басқалар каралған.

Әкімшілік кұқык бұзушылық  ауыл шаруашылығында жиі жасалады. Сонымен катар ветеринарлық-санитарлык ережелерді бұзу көбейген. Мысалы, карантиндік  тексеруден және тиісті өндеуден өтпеген материалдарды әкеткені, жер пайдаланушылардың арамшөптермен күресу жөнінде шаралар колданбаулары, ит пен мысык ұстау ережелерін бұзғандығы, жануарларға аяусыз қарағаны үшін әкімшілік жауаптылық және осы сияқты әкімшілік теріс кылықтары үшін жауапкершіліктің басқадай да негіздері тағайыңдалған.

Көлікте әкімшілік қүқык  бүзушылықтың едәуір қауіпті, ал көптеген жағдайларда апаттык салдары  болуы мүмкін. Бұл салада әкімшілік  теріс қылықпен нәтижелі күресу үшін заң шығарушы көлікте және жол кұрылысы саласында, сондай-ак байланыста қүкық бұзғаны үшін әкімшілік жауаптылык караган. Темір жол көлігінде қозғалыс қауіпсіздігі ережелерін б±зу, ұшу қауіпсіздігі ережелерін бұзу, теңіз көлігінде козғалыс қауіпсіздігін қамтамасыз ететін ережелерді және басқаларды бұзу шүбәсіз қоғамдық қауіпті болып табылады.

Автомото көлік құралдары  паркінің көбеюіне байланысты көлік  кұрадары жүргізушілерінің жол жүру ережелерін бұзудың жалпы саны көбейе түсуде, олар үшін жауаптылык ӘПБтК-тін 123— 130-баптарында қаралған. Mac күйінде көлік жүргізуді жақсы көретіндермен күресу үшін тиісті мөлшерде айыппұл салуды немесе барлық көлік құралдарьн жүргізу кұкығынан бір жылдан үш жылға дейін айыруды көздейтін ӘПБтК-тің 128-бап қолданылады.

Бірақ, нақтылы жағдайдын  көрсетуіне карағанда, бұл шаралар мұндай әкімшілік құкық бұзушылык тасқынын тоқтата алатын емес.

Ќалалык мекендер үшін газ  және газбен қамтамасыз етуді, электрмен  жабдықтауды және баска қажетті  кызмет көрсетуді қамтитын тұрғын үй-коммуналдык  шаруашылыктың калыпты кызмет істеу мәселелері ерекше манызды. Коғамдык қызметтіњ бұл саласында да әкімшілік құкық бұзушылык жасалады. Олардьњ катарына тұрғьн жайларды пайдалану ережелерін бұзуды (ӘПБтК-тін 154-бабы), қалалар мен едді мекендерді көркейту, санитарлык жайын камтамасыз ету және олардын аумақтарын-дағы жасыл желекті корғау ережелерін (ӘПБтК-тің 159-бабы) бұзуды және баскаларды жатқызуға болады.

Әрбір адам сатып алушы  не сатушы ретінде заңдармен белгіленген  сауда-саттық жасаудын тәртібі бойынша  кұкыктык катьнастарға түседі. Ал осы жөніндегі зандык талаптарды бұзу, сондай-ак баска да қкімшілік- құкыќтыќ нормаларды бүзу әкімшілік жауатълыкка соктырады. Бұл саладағы кұқық бұзушылыктың едәуір көп түрлері бар. Оларға мысалы, мынандай әрекеттер жатады: сауда тәртібін бұзу, сапасы сай келмейтін немесе санитарлык ережелерді бұзып заттар сату, заттарды құжатсыз сату, заттарды немесе баска бүйымдарды заңсыз сату және баска бұзушылықтар. Бірќатар құкық бұзушылықтар өзінін қ±рамы жағынан ќылмыстық жазалау әрекеттеріне едәуір жакын келеді, мысалы, тұтынушыларды аз мөлшерде алдау, шет ел валюталарымен және төлем құжаттарымен заңсыз операциялар жасау және басқалар.

Елімізде нарықтык қатынастар мен жеке көсіпкерлікті дамыта түсуге байланысты әкімшілік құқық бұзушылық  түрлері де көбейе түсуде. Мысалы, бұлардьњ ќатарына Қазақстан Республикасының Табиғи монополияларды реттеу жөне бәсекелестікті қорғау жөніндегі агенттіктің тапсырмаларын (предписаниесін) орьндамау, лицензиялауға жататын көлік қызметін арнайы рұксатсыз іске асыру, лицензияда каралған шарттарды бұзу тағы басқалар.

Қоғамдык тәртіпке кол  сұғатын әкімшілік қүкык бұзушы-лық  жеке тарауға топтастырылған. ¥сақ бұзакылык (ӘПБтК-тін 174-бабы), үйде жасалынатын  күшті спирт ішімдіктерін сатып  алу және жасап шығару, спирт ішімдіктерін жұмыста және қоғамдық орындарда ішу, қүмар ойындар ойнау т.с.с. әкімшілік құқық бұзушылықтар өмірде молынан кең өріс алған келеңсіз жәйттер. Сондыктан ќолданылып жүрген заңдарда әртүрлі қаталдықтағы айыпп±л санкцялары, атылатын ќару мен ок-дәрілерді, үйде жасалған шараптарды тәркілеу, ал біркатар жағдайларда 15 тәулік мерзімге дейін әкімшілік қамауға алу да каралган.

Баскарудын белгіленген  тәртібі әкімшілік құқык бүзушылықтың объектісі болуы мүмкін. Бұл жерде, мысалы, мыналарды айтуға болады: полиция  қызметшісініњ немесе халык жасакшысының зањды өкілініњ талабына касакана бағынбау, сотты сыйламау, озбырлык жасау, жиналыстар, митингілер, көше шерулері мен демонстрациялар ұйымдастыру мен өткізудін тәртібін бұзу, төл қүжатсыз немесе жазылу арқылы тіркелмей түру, кеден ережелерін бұзу, контрабанда. Бүл сияқты әрекеттердің толык тізімі ӘПБтК-тің 14-тарауында берілген.

Қкімшілік құкыктың жиынтық (комплекстік) сипаты болғандықтан әкімшілік  жауаптылық кұқыктын баска салаларының  нормаларымен де қаралады: каржы, жер, экология және басқалармен.

Өкінішке орай казіргі  кезде барлық әкімшілік кұкык  бұзу-

шылыќтыњ кодекстенген тізімі жоқ, ал құкык колдану

қызметінде ол айтарлыктай  киындықтар туғызады. Сондықтан

жаңадан жасалынып, қабылданатын Әкімшілік құкык бұзушы-

' лық туралы кодексте бүл жағдай ескерілетін болар.

6.Әкімшілік жазалардың үғымы  және түрлері

Әкімшілік жаза — әкімшілік кұқық бұзғаны  үшін жауаптылық шарасы. Ол: а) әкімшілік  құкық бұзушылық жасаған адамды зандарды сақтау және құқықтыќ тәртіпті қүрметтеу рухында тәрбиелеу;

б) құкык бұзушьшың да, баска адамдардың да жаңа ќұкыќ  бұзушылық жасауының алдын алу  максатында қолданылады . Әкімшілік  жазалар белгілі межеде қылмыстың  алдын алу функциясын орындайды.

Әкімшілік жазалар, әдетте, құќыќ б±зушыға иә моральдыќ, иә материалдыќ ыкпал жасаудан көрінісін табады. Кейбір әкімшілік жазалар өзіне бір мезгілде әрі моральдық айыптауды, әрі материалдык ықпалды, әрі бұзушының құқығын уакытша шектеуді біріктіреді (мысалы, әкімшілік камауға алу, ар-найы қүкығынан айыру және басқалар).

Әкімшілік жазалар мәнінің  бірлігімен, оларды қолданудыњ негіздерімен және мақсаттарымен, оларды бірімен  бірін ауыстырудың мүмкіндігімен  айырылатын үйлесімді жүйе к±рады.

ӘПБтК-тін 23-бабында мынадай  әкімшілік жазалар белгіленіп, бекітілген: 1) ескерту; 2) затты құнын өтеп алып қою; 4) затты тәркілеу; 5) арнайы кұкығынан айыру; 6) әкімшілік камауға алу; 7) кәсіпкерлік қызметке қадағалау тағайындау; 8) белгілі бір қызмет түрінін лицензиясынан (патентінен) айыру.

Шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ адамдар Казакстан Республикасынын аумағынан аласталуы мүімкін.

Занда әкімшілік жазалар  негізгі және қосымша болып бөлінеді. Заттарды құнын өтеп алып қою және тәркілеу негізгі және косымша әкімшілік  жазалар ретінде колданылуы мүмкін, қалғандары — тек кана негізгілер ретінде. Қосымша жазалар жеке түрінде қолданылмайды.

Ескерту — моральдык сипаты бар жаза. Ол жазбаша түрде беріледі немесе өзге әдіспен де жасалады. Ауызша ескерту әкімшілік жаза болып  табылмайды. Барлыќ баска негізгі  әкімшілік жазалар сияқты ескерту  де сондай зандык салдарлар туғызады. Мысалы, тиісті салдарлар туғызатын күкык бұзушьлықтьњ қайталанғандығын аныктау үшін оның маңызы болуы мүмкін.

Айыпп±л — Қазақстан Республикасы зандарында белгіленген ай сайынғы  есеп айырысу көрсеткіштері мөлшерінің санына сәйкес келетін тенге түрінде ӘК-те қаралған жағдайлар мен шењберде алынатын акшалай төлем.

Ол әкімшілік құкык  бұзушылыктың негізінен барлык түрлері  үшін қаралған ең көп өріс алған  жаза. Бұл зањды бүзған адамдарға  ықпал жасаудыњ неғұрлым тиімді тәсілі екендігін әлемдік тәжірибе де көрсетіп отыр.

Азаматтарға әкімшілік құқық  бұзушылық үшін салынатын айыппұл, әдетте, ай сайынғы есеп айырысу  көрсеткіштерінің жиырма есе мөлшерінен, ал лауазымды адамдарға — елу  есе мөлшерінен аспауы керек (ӘПБтК-тің 26-бабы).

Айрыкша жағдайларда әкімшілік жауапкершілікті ерекше күшейтудіњ қажеттілігіне байланысты Қазақстан Республикасыньњ зан актілерімен осы бапта көзделгеннен көп мөлшерде айыппұл белгіленуі мүмкін.

Алдағы уақытта Қазақстан  Республикасының Әкімшілік құқық  бұзушылык туралы кодексі жаңа редакцияда кабылданғанға дейін тұрақты сомада көрсетілген айыппұлдар мөлшерін қайта есептеудің тәртібі Қазақстан Республикасынын 1993 жылғы 26 қазандағы занымен белгіленген.

Бұл заң бойынша егер айьшпұлдың жоғарғы шегі 1964 жыл-ғы ӘПБтК-те белгіленген он сомнан аспаса, ол құкық бұзу жасалған кезде белгіленген ең төмен жалакы мөлшерінін оннан біріне тең деп, бірақ салынатын айыппұлдың мөлшері елу сомнан төмен болмауы тиіс; отыз мыңнан аспаса — ол ең төмен жиырма жалақы мөлшеріне тең деп есептелінеді, бұл орайда салынатын айыппұлдың мөлшері ең төмен он, он бес жалакы мөлшерінен темен болмауға тиіс.