Қазақстан Қарулы Күштері

Сонымен Аңырақай шайқасының тарихтағы алатын орны мен атқарған маңызын 1723-1728 жылдардағы қазақ-жоңғар қатынастарының сипатынан көреміз. 1723 жылы көктемдегі жоңғарлардың тосыннан жасаған соққысы қазақтар үшін аса ауыр болған. ХVІІ ғасырдағы қазақ-жоңғар қатынастары шеңберіндегі жорықтар, негізінен, тонаушылық, олжа түсіру сипатында болса, 1723 жылғы жорық басқыншылық сипатта, яғни қазақ халқының этникалық территориясын жаулап алу сипатында  өрбиді. Аңырақай шайқасының маңыздылығы да осында. Қазақтардан тегеурінді қарсылық кездестірмеген жоңғар әскерлері 1723-1725 жылдары Ұлы жүзді, Орта жүздің бірталай бөлігін жаулап алды. Осы бір 3-4 жыл ішіндегі оқиғалардың өте ауыр болғандығы сондай – халықтың тарихи санасында бұл “Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама” деген атпен, “Елім-ай” деген әрбір сөзінен мұң мен зар шығып тұрған өлең арқылы есте қалады.

Сөйтіп аталған шайқастан  соң қазақ-жоңғар қатынасында жаңа кезең басталады да, ол кезең басқа  белгілермен, өзгеше ерекшеліктермен  сипатталды. Осылайша, Аңырақай шайқасы  – 1723-1729 жылдардағы қазақ-жоңғар қатынасының бір кезеңінде түбегейлі бетбұрыс әкелген және туған жерді жау қолынан азат етуге жол ашқан Ұлы жеңіс болды. Аңырақай шайқасының қазақ тарихындағы алатын орны мен маңызы осында болса керек.

Аңырақайдағы жеңіс  – қазақ халқының бірлігінің жеңісі. Ғасырлар бойы тарихи дамумен бірге халықтың қаны мен жанында қалыптасып, сонымен бірге жасаған ұлттық сана-сезім өзінің күйзеліске түсуіне, дағдарысқа ұшырауына, бөлшектенуіне жол бермеді. Көзге көрінбейтін, тек қана сезіну арқылы біле алатын бұл күш – халық бірлігінің сақталуына мүмкіндік туғызады.

Ендеше Аңырақай шайқасы  – қазақ тарихында, оның ішінде ХVІІ ғасырдағы қазақ-жоңғар қатынасы тарихында  түбегейлі бетбұрыс әкелген, елді азат етуге жол ашқан Ұлы Жеңіс  болды. Сонымен бірге бұл оқиға – ұлттық тұтастықты сақтап қалған, ұлттық сана-сезімді бір саты жоғары көтерген, қазақ әскери өнері жетістігінің, қазақ ынтымағының көрінісі болған, қасаң тарихи тұжырымдамаларға негіз қалайтын, қазақ халқына тәрбие құралы болған және бола беретін шайқас деп санаймыз.

 

Қосымша №7

                     

Қазақстандықтар Ұлы  Отан соғысында.

 

1941 жылы 22 маусымда фашистік  Германияның әскерлері Кеңес  Одағына басып кірді.

Ұлы Отан соғысына Қазақстан  біртұтас елдің бір бөлігі ретінде  қатысты. Соғыс қарсаңында оның стратегиялық маңызы бар мол адам және табиғи ресурстары болды. Қысқа мерзімнің ішінде таптық, ұлттық және отарлық езгі, сауатсыздық және орта ғасырлық мешеулік жойылды, әйел теңдігі, ұлтаралық татулық пен келісім жүзеге асырылды. Осының бәріне қол жеткізуде халықтардың патриоттық дәстүрлері маңызды рөл атқарды. Қазақ халқы көп ғасырлар бойы өзінің байтақ даласының шекараларын ойдағыдай қорғап келген болатын. Отаршылдыққа қарсы күрес, орыстың үш төңкерісі жылдарында, азамат соғысының майдандарында, бесжылдықтың құрылыстарында халықтар достығы қалыптасып, нығайды. Соғыстың алдындағы жылдардағы фашизмге қарсы насихат адамдарға зор ықпал жасады.

Кеңес адамдарының көпшілігі  жауға қызмет істеу деген ойдан  аулақ болды. Отанға берілгендік, патриотизм жаңа дүниені жасаушылардың саяси пафосымен астаса отырып, халықтың көпшілігіне сталинизмнің қайғылы әсерін жеңе отырып, Отанды қорғау үшін топтасуға мүмкіндік берді.

1941-1945 жылдары әскери  оқу орындарына 42 мыңнан астам  жас қазақстандық жіберілді, республика жерінде тұрған 27 әскери оқу орны толық емес мәлімет бойынша 16 мың офицер даярлап шығарды.

Республиканың экономикасы  әскери бағытқа көшірілді: бейбіт мақсаттарға  жұмсалатын қаржы мейлінше қысқартылды, көптеген кәсіпорындар қорғаныс өнімдерін  шығара бастады, жұмысшы күші, шикізат, станок жабдықтары сондай кәсіпорындардың пайдасына қайта бөлінді.

Қазақстандықтар соғыстың алғашқы минутында батыс шекарада жаумен шайқасқа қатысқандардың арасында да, Берлинде Рейхстаг үйіне шабуыл жасағандардың арасында да бар еді. Басқалармен қатар Брест қорғанын шекарашылар К.Әбдірахманов В.Лобанов, атқыш К.Иманқұлов, пулеметші Е.Качанов, минометші В.Фурсов, зеңбірекші Ғ.Жұматов және басқа қазақстандықтар қорғады. Қазақстандықтар Лиепая, Перемышль, Саарема аралы, Минск, Одесса мен Севастополь үшін шайқасты. 

КСРО-ның жау қолында  қалған аудандарында соғыстың алғашқы  күнінен бастап-ақ партизандар қозғалысы  пайда болды, ол бұқаралық сипат  алуы, ұйымшылдығы, өз жоспарларын Кеңес  Армиясы қолбасшылығының міндеттеріне бағындырып отырулары арқасында стратегиялық маңыз алды. Оған қазақстандықтар да қатысты. Ленинград облысында 220, Смоленск жерінде 270-тен астам, Украина мен Беларуссияда 3000-дай қазақстандық болды. 300-дей қазақстандық қарсыласу қозғалысына қатысты.

Қазақстандық саяси қызметкерлер Г.Акмолинский, Т.Жангельдин, Ж.Саин, Б.Оразбаев және басқалар партизандар мен тұрғын халық арасында үлкен жұмыс жүргізді. Г.Ахмедияров, Қ.Қайсенов, Н.А.Морозов, С.А.Олексенко, С.О.Төлешев, В.И.Шаруда партизан отрядтары мен құрамаларының командирлері болды.  Партизандар командирлері А.С.Егоровқа, Н.В.Зебницкийге және Ф.Ф.Озмительтге (өлгеннен кейін) Кеңес Одағының батыры атағы берілді.

Ұлы Отан соғысындағы  ерліктері үшін 11600 адамға Кеңес  Одағының батыры атағы берілді, олардың 497-і қазақстандық, соның 97 қазақ. Қазақстандықтардың ішінен бірінші болып, 1941 жылы 22 шілдеде Кеңес Одағының батыры атағы 19-танк дивизиясының командирі генерал-майор К.А.Семенченкоға берілді, ең соңында мұндай атақ панфиловшы, аға лейтенант Б.Момышұлына берілді, ол 1941 жылы Мәскеу түбіндегі ұрыстарда өз батальонымен жау қоршауын үш рет бұзып шықты. Соғысты Б.Момышұлы полковник атағымен, 9-гвардиялық атқыштар дивизиясының командирі болып жүріп аяқтады.

Ерекше ерлік көрсеткен  төрт жауынгер: ұшқыш-штурмовиктер Т.Я.Бигелдинов, Л.И.Беда, И.Ф.Павлов және ұшқыш-истребитель С.Д,Луганский Кеңес Одағының батыры атағын екі реттен алды. Батырлардың қатарында пулеметші М.Ж.Мәметованың, мерген Ә.Н.Молдағұлованың, атқыштар С.Баймағамбетовтың, С.Лұтфұллиннің, Мие Сен Юрдың, зеңбірекшілер С.Мүткеновтың, И.К.Новиковтың, брон бұзушы П.К.Миллердің, минометші Қ.Сыпатаевтың, атты әскер М.М.Қатаевтың, сапер П.И.Гонардың, торпеда катерінің командирі Ғ.Б.Сафиуллиннің есімдері бар; 110 қазақстандық Даңқ орденінің үш дәрежесіне де ие болды. Соғыс бітерге қарай сақталған барлық қазақстандық 12 дивизия құрметті атаққа ие болды, олардың бесеуі бір орденге, төртеуі екі, екеуі үш орденге ие болды.

Қазақстандықтар соғыстың Қиыр Шығыстағы соңғы ошағын жоюға  да белсене қатысты. Жапонияның тізе бүгуімен Кеңес Одағының Ұлы Отан соғысы және екінші дүние жүзілік соғыс аяқталды. Адамзат фашистік– милитаристік диктатураның дүние жүзіне үстемдік жүргізу қаупінен сақталып қалды.

Агрессорлардың герман-италия-жапон  одағын талқандау антифашистік одақ халықтарының аса зор күш-жігер жұмсауы және шығын беруі арқасында мүмкін болды. КСРО ең көп шығынға ұшырады – 27 млн. астам адам мерт болды. Шамамен олардың 410 мыңы қазақстандықтар. Соғыстың тарихынан алған сабақтар мен қорытындылар ешқашан ұмытылмауға тиіс. Соғыстардың ішіндегі ең ауыр соғыс жылдары және ең Ұлы жеңіс адамзаттың онан кейінгі дамуына ықпалын тигізіп келеді. 

 

 

                                                                                                       

 

 

 

 

 

Қосымша№8

 

Генерал Сағадат Нұрмағамбетов

 

Нұрмағамбетов Сағадат  Қожахметұлы 1924 жылы 5 мамырда Ақмола облысы, Ақкөл ауданында дүниеге  келген, даңқты сардар, Кеңестер Одағының батыры, №1 Халық Қаһарманы, қазақтан шыққан тұңғыш армия генералы, тәуелсіз Қазақстанның ең алғашқы Қорғаныс министрі. 1924 жылы дүние есігін ашқан адамның алдында қандай азапты кезеңнің күтіп тұрғанын бүгінде бәріміз білеміз. Оның үстіне қатал тағдыр мұны тумай жатып сынағысы келгендей өмірге келуіне бір ай қалғанда аяулы әкесі Қожахметке ауыз салады. Бұл да аз болғандай, арада алты жыл өткенде қос қарашығын бір құдайға табыстап, әке соңынан бақилық дүниеге жан анасы Айса да аттанады. Бірақ бұл кезде бала Сағадат анасының аяулы бейнесін көз алдында, ал оның айтқан әңгімелерін санасында мәңгі жаттап үлгерген еді. Сондай-ақ бала Сағадат батырлар жайындағы әңгімелерді туыс атасы Әлжан ақсақалдан да көп еститін. Әсіресе Қобыланды, Алпамыс секілді батырлардың жауларын ылғи күйрете жеңетінін естігенде ашу-ызаға булығып қалатын. Жалғыз тірегі де, сүйеніші де Сағит ағасын майданға аттандырған Сағадат та басқа өзі құралпы жасөспірімдер секілді майданға сұранумен болған. Өйткені олар да өз елінің патриоттары болып өскен еді. Сөйтіп жүргенде мына жалғандағы ең жақын адамы Сағиттан суық хабар жетіп, төрткіл дүние теңселіп сала берді. Сол түнді көз ілмей отырған ол меселін қайта-қайта қайтара берген әскери комиссариатқа тағы келеді. Бірақ бұл жолы оның жүзін өрт сөндіргендей, көкірегін ашу-ыза керней келді. Ағасы үшін кек алмай, ештеңеден тайынар емес. Әскери комиссар сұңғыла кісі еді, мұны бірден байқады. Сөйтіп, балаң жігіт Сағадат Нұрмағамбетов 1943 жылы сәуірде Кушка қаласындағы Түркістан пулемет училищесін бітіргеннен кейін майданға жіберіледі. Солтүстік Кавказ, Украин және Беларусь майдандарында взвод, рота және батальон командирі болып, Польша жерінде Пилица өзенінің сол жағалауындағы плацдарм үшін болған ұрыста ерекше ерлік көрсетті. 1949 жылы Мәскеудегі әскери академияны бітіріп, Түркістан әскери округі штабында істеді. 1954-58 ж. мотоатқыштар полкінің командирі, 1958-61 ж. мотоатқыштар дивизиясының штаб бастығы, 1962-69 ж. Қазақ КСР Азаматтық қорғаныс штабының бастығы, 1969-89 ж. Орта Азия әскери округі қолбасшысының 1- орынбасары болды. 1991жылы 25-қазанда Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаев республиканың егемендігін, аумақтық қауіпсіздігін, қорғаныс және басқа маңызды мүдделерін қамтамасыз ету мақсатында “Қазақ КСР Мемлекеттік қорғаныс комитетін құру туралы” Жарлыққа қол қойып, оның төрағалығына генерал-лейтенант Сағадат Нұрмағамбетовты тағайындайды. Бірақ та бұл комитеттің әрекет ету мүмкіншілігі тар болып, ол әскери құрылыс мәселесін түгелдей шеше алмайтын еді. Сондықтан 1992 жылы 7-мамырда мемлекет басшысының жоғарыдағы комитеті ҚР Қорғаныс министрлігіне қайта өзгерту туралы Жарлығы шығып, бұл нақты, айқын мақсаттарды көздеді. Сол күні Қазақстан Президентінің “Қазақстан Республикасының Қарулы Күштерін құру туралы” №745 Жарлығы шықты, ол еліміздің Қарулы Күштерін өз бетінше қалыптастыруға негіз қалап еді. Сол Жарлыққа сәйкес С.Нұрмағамбетов Қазақстан қорғаныс министрі болып тағайындалып, өз туған жұртының әскери құрылымын қалыптастыруға бел шеше кірісті. Әрине бұл өтпелі кезең тәуелсіз еліміздің Қарулы Күштерінің негізін салудағы ең қиын кезеңі еді. Өйткені, әскерлерді орталықтандырылған қамсыздандыру мәселесі тоқтап, әскерден қашу деген секілді жағдайлар кең етек алған болатын. Міне, осындай өте қиын жағдайда тәуелсіз Қазақстанның өз дербес әскерін қалыптастыруға қосқан теңдессіз үлесі үшін 1994 жылы өзінің ата-баба қонысының ең жоғары “Халық Қаһарманының” тұңғыш иегері атанды. Иә, адам бойында сенім атты ұлы күш бар. Осы орайда тек өз бойындағы күш-қуатқа, ерік-жігерге, дарын-қабілетке қалтқысыз, бар жан-тәнімен сене білген адам ғана биік мұрат-мақсат шыңдарына шыға алады. Ендеше, мына ой-соқпағы көп өмірде тек өз күшіне сенгендер ғана үнемі жеңіске жете бермек және Гете айтқандай, “Өмір үшін кім қорықпай майданға шыға алса, өмір сүруге соның ғана толық қақы бар”.  Олай болса ғұмыр бойы халқына қалтқысыз қызмет етуді, Отан қорғауды кәсібіне айналдырған даңқты батыр,  қолбасы Сағадат Нұрмағамбетов ел-жұрты алдындағы перзенттік парызын абыроймен атқарып шықты деп айтуға әбден болады. 

Сағадат Қожахметұлы  Ленин, 2 Қызыл Жұлдыз, 1,2- дәрежелі Отан Соғысы, Қызыл Ту, “Құрмет белгісі”, Октябрь революциясы, “Отан” ордендерімен, медальдармен, шетелдердің орден, медальдарымен марапатталған.

Қосымша№9

 

Ауған соғысы:

Саңлақ жауынгер

 

Әділ Бектасұлы Әбдіхалықовтың өмір жолына қарап отырсаң қарапайым  ғана ортада, 1963 жылы осындай ақпан  айының ішінде Қаратал жеріндегі  “Қоржынкөл” деген совхозда дүниеге келген-ді. Әділ онжылдықты бітіріп, әскер қатарына азаматтық борышын өтеуге шақырылады. Сол жылдары ауған жерінде соғыс жүріп жатқан. Бар арман-мақсаты Отанын қорғау, қатарынан қалмай елінің қорғанышы болу еді. Жас жауынгер әскерге келіп, дайындық курсынан өте бастайды. Негізінен ол дайындықты Түркіменстанның Қызыларбад қаласында өтеді. Дайындық сапынан ойдағыдай өткен жауынгер 66-бригаданың саперлар ротасына түседі.

Ауған соғысында күтпеген жайлар көп болып жататын. Әділ осы ауған жерінде жүріп, жиырмадан астам соғыс қақтығыстарына қатынасады. Арада бір жыл майдангерлікпен өтіп, сексен екінші жылы бүкілармиялық үлкен операцияға қатынасып, ерекше ерлігімен көзге түсіп, “Ерлігі үшін” медалымен марапатталады.

Ауған соғысынан оралғанннан кейін ол Шымкент қаласындағы милиция мектебіне түсіп, оны үздік бітіріп, Қаратал ауданында өзінің алғашқы еңбек жолын бастаған еді. Жастық жалынмен әрі халқына беріле еңбек етудің арқасында  көпшіліктің құрметіне бөленеді.

Қырық жыл қырғын болса  да Әділ Бектасұлы ауған соғысында басынан кешірген қиыншылықтарды ұмытпас еді. Әлі күнге дейін ойына түскен сайын төбе шашы тік тұрып, керемет бір күйге түседі. Осыдан келіп, Қаратал ауданының жұртшылығы да кезінде оны ауған соғысына қатынасқандардың аудандық ұйымына төраға етіп сайлайды. Мұндай абыройлы міндетті Әділ жанын сала атқарады. Ең алдымен ауған соғысында қаза болған боздақтардың есімдерін мәңгі бақи халықтың есінде сақтау үшін олардың есімдерін көшеге беру жағына ұйтқы болды.

Аудан орталығында әскери-патриоттық клуб құрды. Ауған соғысында қайтыс болған жастардың ата-аналарына үлкен көмек ұйымдастырып тұрды. Оның мұндай тиянақты істерін аудан жұртшылығы біліп, азаматқа ерекше құрмет көрсетіп отырады.

 

Әділ, азамат жанұяда  үлгілі бас ие. Сүйіп қосылған жұбайы Айнаш екеуі тату-тәтті өмір сүріп, екі бала өсіруде. Ұлы Мейірхан Әділов Алматы қаласындағы Экономика және құқық академиясының екінші курсының студенті, қызы Маржан Алматыдағы 141-мектептің үздік оқушыларының бірі.

Ауған соғысында ерекше көзге түскен саңлақ жауынгердің бұл игілікті істері көпшілікке үлгі-өнеге.

 

                                                                                                                                                  

 

Қосымша№10

                                   

ҚАЗБРИГ

 

БҰҰ-ның (Біріккен Ұлттар Ұйымы) негізгі міндеттерінің бірі – барлық мемлекеттердің бейбіт қатар  өмір сүруін, әлемдегі тыныштықты сақтау мен адам құқықтарын қорғауды қамтамасыз ету. БҰҰ-ның құзырында халықаралық  шиеленістердің алдын алуға бағытталған алдын алу (превентивті, сақтандыру) дипломатиясы, орын алған шиеленістерді бейбіт жолмен шешуге көмектесетін бітімгершілік миссиясы сияқты құралдар бар. Ұшқындаған шиеленістерді қадағалап, соғыс қимылдарының жайылуына жол бермеу, тараптардың бейбіт келісімге келуіне дәнекер болу  үшін соғысушы жақтарды айырып, бөліп тастау қажет және олардың арасына тосқауыл қою керек. Осы мақсатта БҰҰ-ның бітімгершілік күштері – «көгілдір береттер» немесе «көгілдір каскалар» құрылған. Олар соғыс қимылдары жүріп жатқан елдерге тек сол мемлекеттердің келісімімен ғана  жіберіледі. Бітімгершілік күштер дегеніміз – бұл ерекше әскерилер.Олар шиеленістің кез келген жағын болсын қолдап әрекет ете алмайды. Олар адамдарға гуманитарлақ және медициналық көмек көрсетіп, сайлаулардың өту деңгейін бақылайды, жағдайдың даму барысын қадағалап, баяндап отырады. Сондай-ақ өздеріне шабуыл жасалған сәтте ғана қару қолдана алады. БҰҰ-ның бітімгершілік операцияларына қатысу үшін әскерилер БҰҰ-ға мүше мемлекеттердің өкілдерінен ерікті тұрғыда жинақталады. Олардың еңбекақысы халықаралық қауымдастық  есебінен төленеді. 1948 жылдан бері 750 мың әскерилер, полиция қызметкерлері мен азаматтық тұлғалар әлемнің 110 еліндегі осындай операцияларға қатысты. 1500 бітімгер өз өмірлерін бейбітшілік жолында қиды. Бейбітшілікті сақтауды қолда бар құралдар мен жолдар арқылы қамтамасыз ете алмаған жағдайда, БҰҰ Жарғысының VII тарауына сәйкес бұдан да батыл іс-әрекет қолданылады. Қауіпсіздік Кеңесі БҰҰ-ға мүше елдерге барлық «қажетті құралдар мен жолдарды», тіпті соғыс қимылдарын да пайдалануға рұқсат етеді. 1950 жылы Кореяда, 1991 жылы Кувейтте, ал қазір Иракта осындай жағдай туындап отыр.

АҚШ және Қазақстан президенттерінің өзара келісіміне сәйкес 2003 жылдың тамызында «Қазбаттың» жеке инженерлік-сапер  жасағы екі партиямен Таяу Шығысқа ұшып кетті. Жергілікті жердің жағдайына бейімделудің қысқа мерзімді курсынан өткеннен кейін жасақ өз транспортымен халықаралық жауапкершілік коалициясының польшалық  аймағына - Эль-кут қаласына барды. Украиндық бітімгершілік бригадасы орналасқан бұл жерде қазақстандықтар 5 айды өткізді.