Қылмыс субъектісінің түсінігі және белгілері

 

 

Қорытынды

 

Сонымен, Қылмыстық құқық бойынша  қылмыс субъектілері болып қылмыстық  заң тыйым салған қоғамға қауіпті  іс-әрекет (әрекет немесе әрекетсіздік) жасаған және онысы үшін қылмыстық  жауаптылық арқалана алатын адам есептелінеді.

Жауаптылыққа қабілеті – айыптаудың есінің дұрыстығы. Қылмыстық заң  бойынша есі дұрыс адам ғана  жауапқа тартылып, оған жаза тағайындалады. Есі дұрыс, қабілеті бар адам ғана өзінің кінәсін түсіне алады. Есінің дұрыстығы – айыптының өзінің іс-әрекетіне есеп бере алатындығы, іс-әрекетті болдырмауға қабілетінің барлығы.

Жасқа толу қылмыс субъектісінің бір  белгісі. Жалпы, қылмыс жасаған кезде  он алты жасқа, кйбір қылмыстар үшін он төрт жасқа толған адам қылмыстық  жауапқа тартылады.

Егерде адам өзінің қылмыстық іс-әрекетін табиғат, өндіріс механизмдері, жануар арқылы жасаған болса, ол қылмыстық іс-әрекеттен келген зардапқа соған себепкер болған адам өзі жауап береді. Мекемелер, кәсіпорындар, ұйымдар, түрлі ұжымдар жауап бере алмайды. Өйткені олар қылмыстың субъектісі болып саналмайды. Еңбекті қорғау ережелерін бұзі арқылы жасаған іс-әрекеті үшін лауазымды қызметкер, өнеркәсіп өндірісін сапасыз шығарған директор, бас инженер, бөлім бастығы, осы қызметкерлердің міндетін атқарушы қылмыстық жауапкершіліктің субъектісі болып саналады¹¹.

Қылмыскердің қосымша белгілерін, соның ішінде жеке басының, еңбек  және тұрмыс жағдайын ескеру айыптының  бұрын қылмыс жасаған –жасамағандығын, ерекше бұзық немесе баукес пе екенін білуге, кейде қылмыстық жауапкершіліктен босатуға, үкімнің орындалуын кейінге қалдыруға, жазадан шартты түрде мерзімінен бұрын босатуға себеп болатынын да естен шығармау керек. Заңдылық нормаларда басқа да белгілер көрсетіледі. Олар қылмсыты қайталап жасау, әлденеше рет жасау, үнемі жасау, ерекше қауіпті рецидивист, арнаулы субъект тағы басқалар¹².

Қылмыстың арнаулы субъектісі деп  субъектінің жалпы  белгімен (есі  дұрыстық, белгілі бір бір жасқа  толу) бірге Қылмыстық кодекстің  Ерекше бөліміндегі тиісті нормаларда көрсетілген қосымша – арнаулы  белгілері бар адамдарды айтамыз.

Қолданылып жүрген қылмыстық заңда қылмыстың арнаулы субъектісі туралы жалпы ұғым берілмеген. Қылмыстың арнаулы субъектісін сипаттайтын белгілер Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің тиісті қылмыстық-құқылық нормаларының диспозицияларында жалпы Ереже бойынша ҚР (ҚК) қылмыстық құқығы бойынша қылмыстық субъектісі болып Қазақстан Республкасының азамат-тары, сондай-ақ шетелдіктер және азаматтығы жоқ адамдар (6,7 бап) танылды. Арнаулы субъектілі қылмыстарды қылмысқв бірге қатысып істегенде оның орындаушысы тек қана арнаулы субъект, ал басқа қатысушылар жай субъект болады.

ҚК-тің 18-бабында айтылған мас болудың  мағынасына алкогольдік  ішімдіктен мас болу да, есірткі заттарды немесе басқа есеңгірететін заттарды пайдаланып мас болу да жатады.

ҚК-нің 18-бабында “алкогольді ішімдікті, есірткі заттарды немесе басқа да есеңгірететін заттарды пайдалану салдарынан мас күйінде қылмыс жасаған адам қылмыстық жауаптылықтан босатылмайды” делінген. Осы бапқа сәйкес қылмысты мас күйінде істеген адам (спирттік ішімдікті, есірткі немесе басқа да есеңгірететін заттарджы пайдаланудың нәтижесінде) қылмыстық жауаптылықтан босатылмайды. Демек, мұндай адам қоғамға қауіпті іс-әрекеті үшін қылмыстық жауапқа тартылады. Мастықтың екі түрі бар: физиологиялық және паотологиялық мастық.

Физиологиялық мастыққа күнделікті кездесетін мастық жатады. Мұндай жағдайда қылмыс істеген адамды есі дұрыс емес адамның қатарына жатқызуға әсте болмайды.

Патологиялық мастыққа алкоголь ішімдігін, есірткі немесе басқа есеңгірететін  заттаржы үнемі пайдаланудың салдарынан дертке ұшырап, соның әсеріненөзінің іс-әрекеті туралы есеп беруден қалған, өзін-өзі басқөру  қаблітені жоғалтқандар жатады. Сондай адамдарға медициналық түрдегі еріксіз емдеу шаралары қолданылады. Ал айыққаннан соң өзінің істеген қылмысы үшін жалпы тәртіппен жазалануы мүмкін.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қолданылған әдебиеттер  тізімі

 

1.Қазақстан Республикасының Конституциясы. 1995 ж. 30 тамыз. 

2.Қазақстан Республикасының Қылмыстық  Кодексі. 1997 ж. 

3.ҚР-ның қылмыстық кодексіне түсінік.

4.Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық.  Жалпы бөлім. Алматы. “Жеті жарғы”. 2001 ж.

5.Әбілезов Е.Т. Қазақстан Респуликасының  Қылмыстық құқығы. Жалпы бөлім.  Алматы. “Жеті жарғы”. 2001.

6.Бапанов Т.Ә. Әбілезов Е.Т.  Қазақстан Республикасының Қылмыстық  құқығы. Жалпы бөлім. (Альбом үлгі).  Алматы. “Жеті жарғы”. 2002 ж.

7.Құлжақбаева Р.Б. Қылмыстың  құрамы. Қарағанды. “Болашақ -баспа”. 2000ж. 

8.Молдыбаев С.С. Рахметов С.П.  Субъект преступления по уголовному  праву Республики Казахстан. Алматы. “Жеті жарғы”. 2001.

9.Наумов В.Н. Қылмыстық құқық.  Астана. 2001 ж. 

10.Орымбаев Специальный субъект  преступления. Алма-ата. 1972.

11. Сарыбаев «Қылмыстық құқық»

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

¹ Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. “Жеті жарғы”. 2001. 80-б.

² Дагель П.С. Учение о личности преступника в совестком уголовном праве. Владивосток. 1970, .9-10.

³ Әбілезов Е.Т.,  ҚР Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. Алматы, 2001. 64-б.

⁴ Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. Жеті жарғы. 2001. 83 бет.

⁵ Алауханов Е.Д., ҚР-ның қылмыстық құқығы. Жалпы бөлім. Алматы. “Жеті жарғы” 2001. 66,67-б.

⁶ Ағыбаев А.Н. ҚР-ның Қылмыстық құқығы. Жалпы бөлім. Алматы. “Жеті жарғы”. 2001. 85-бет.

⁷ Әбілезов Е.Т. ҚР Қылмыстық құқығы. Жалпы бөлім. Алматы. “Жеті жарғы” 2001. 69-б.

⁸ Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. Алматы. 2001. 87-б.

⁹ Е.Қайыржанов. Маскүнемдік – қылмыс көзі. – Алматы,  1993 – 67. 

¹⁰ Судебная психиатрия. М. 1978. с.242.

¹¹ А.М.Лазарев. субъект преступления. –М., 1981. – с.29.

¹² Р.Б.Құлжақаева. Қылмыстың құрамы. Қарағанды 2000. 42-б.