«Статистика» пәнінен дәрістің қысқаша конспектісі

      Тиімділікті жоѓарылатудыњ негізгі маќсаты  – ќосымша шыѓынсыз ќосымша тиімділікті  алу. Б±ѓан ресурстар мен аѓымдыќ  шыѓындарды ‰немдеу есебінен жетеді.

      ¤ндірістік  жєне шаруашылыќ іс-єрекет нєтижесі кµрсеткіштеріне:

1. жалпы шыѓарылым (валовый выпуск);
2. жалпы ішкі µнім;
3. жалпы ќосымша ќ±н;
4. жалпы ±лттыќ табыс;
5. пайда.

¤ндіріс ресурстары кµрсеткіштеріне жатады:

1. тірі ењбек;
2. ењбек ќ±ралдары;
3. ењбек заттары;

Аѓымдыќ шыѓындарѓа жатады:

1. Негізгі µндірістік табыстардыњ ауыстырылѓан ќ±ны (амортизацияныњ жылдыќ сомасы);
2. Материалдыќ айналым ќорыныњ µндірісте пайдаланылѓан ќ±ны (амортизацияны есептемегенде шикізат, материалдар, отын жєне т.б. материалдыќ шыѓындар)
3. Материалдыќ µндірістіњ ж±мысшыларыныњ жалаќы ќоры.

Ќоѓамдыќ µндіріс  тиімділігініњ ќорытындылаушы кµрсеткішін ќ±ру єдістемесі екі подходќа негізделеді:

1. ресурстыќ подход – µндіріс нєтижесініњ ресурстар сомасына ќатынасы:

           

    ЖІ¤

Ѓ рес=–––––––––––––;

      ОФ+ОбФ+Т

М±нда: ЖІ¤-жалпы  ішкі µнім;

ОФ- ењбек  ќ±ралдары;

ОбФ- ењбек  заттары;

Т- µндіріске  ќатысу адамдар саны;

2. шыѓындыќ подход – аѓымдыќ шыѓындардыњ тиімділігі µндіріс нєтижесініњ аѓымдыќ шыѓындар сомасына ќатынасымен аныќталады:

    ЖІ¤

Ѓ рес=–––––––––––––;

      А+АТ+ЖЌ

М±нда:    А - амортизация;

                АТ- аралыќ т±тыну;

                ЕАЌ- ењбек аќы ќоры. 
 
 

1.2 ¤ндірістіњ экономикалыќ тиімділігі екі т‰рлі болады:

1. µндірістік – жалпы шыѓарылым, жалпы ќосымша ќ±н – б±л шама абсолюттік, тиімді;
2. шаруашылыќ – пайда, шыѓын- шама абсолюттік, тиімді, тиімсіз.

¤німді сатудан  т‰сетін пайда мынаѓан тењ: µнімді сатудан т‰сетін аќша минус µнімніњ толыќ µзіндік ќ±ны. Паданыњ шамасына єсер ететін факторлар келесі факторларѓа тєуелді:

q – µнімніњ физикалыќ кµлемі;

асс- µнім ассортименті;

р – баѓасы;

z – оныњ µзіндік ќ±ны;

      Пайданыњ  динамикасы индекстер ж‰йесі кµмегімен зерттеледі:

1. Т±раќсыз ќ±рам индексі, ол 4 факторладыњ єсерінен пайданыњ µзгеру шамасын кµрсетеді.
2. Факторлыќ индекстер тобы, олардыњ барлыѓы т±раќты ќ±рам  жєне мына с±раќтарѓа жауап береді:

А) µнімніњ  физикалыќ кµлемі (q)

Б) µнім ассортименті (асс)

В) µнімніњ  µзіндік ќ±ны (z)

Г) µнім баѓасы (р) 

   

3. Рентабельділік µндірістіњ тиімділігі кµрсеткіші ретінде кєсіпорынныњ пайдалылыѓын сипаттайды. Рентабельділік дењгейі – µткен уаќыттаѓы ењбек нєтижелігін сипаттайтын ќатысты шама. Рентабельділік дењгейі ќойылѓан маќсатќа ќарай  кµптеген єдістермен есептеледі жєне єр жаѓдайда белгілі бір экономикалыќ сипаттаманы алады.

• ¤німніњ рентабельділігі – сатылѓан µнімніњ єр аќша бірлігінен алынатын пайданыњ кµлемін сипаттайды.

• Ќорлар рентабельділігі – µндірістік ќорлардыњ  1 аќша бірлігінен алынатын пайданыњ кµлемін сипаттайды.
• Сатылу рентабельділігі – сатылѓан µнімніњ  1 аќша бірлігінен алынатын пайданыњ кµлемін сипаттайды.
• Кєсіпорынныњ рентабельділігі – кєсіпорынныњ барлыќ активтерініњ 1 аќша бірлігінен алынатын пайданыњ кµлемін сипаттайды.

 

1.4 Негізгі ±ѓымдар: 

     Экономикалыќ  тиімділік  - б±л экономикалыќ эффект кµрсеткішініњ жетістік немесе ресурс шыѓындарына бµлінгенде аныќталатын ќатысты шама.

      Сатудан т‰сетін пайда – сатылу аќшасы мен сатылѓан µнімніњ толыќ µзіндік ќ±ны арасындаѓы єрт‰рлілік болып табылатын абсолюттік кµрсеткіш.

      ¤німніњ рентабельділігі – сатылудан т‰сетін пайданыњ сатылѓан µнімніњ толыќ µзіндік ќ±нына бµлгенде аныќталатын ќатысты кµрсеткіш.

      Сатылу  рентабельділігі – салыќтар тµленгенннен кейінгі ќалѓан таза пайданы акциздер мен ќосымша ќ±н салыѓын алып тастаѓанда ќалатын сатылу аќшасына бµлгенде аныќталатын ќатысты шама

      Кєсіпорын рентабельділігі – таза пайданыњ кєсіпорынныњ барлыќ активтерініњ сомасына (±заќ мерзімді, аѓымдыќ, материалдыќ, материалдыќ емес) ќатынасына тењ. 

    Қоғамдық  құбылыстар  мен  процестерді  зерттеу  кезінде  орташа  шамалар қортынды  көрсеткіш ретінде жалпы жиынтықты өзгермелі белгілері бойынша бардығына ортақ сандық  шамамен сипаттайды. Бірақ, осы белгілердің ішкі  құрлымына, өзгерісіне  әсерін  тигізетін түрлі себептерді  ашық  көрсете алмайды. Себебі  жиынтықты жеке  белгілеріне әр  түрлі жағдайлар әсер  еткен сайын олардың арасында  өзгеріс туады,  яғни  үлкенді – кішілі  ауытқулар болады.

 Демек, екі  таратпалы қатардың  орташа  шамалары  бірдей  болса, онда  олардың әрқайсысының  ішкі  құрлымындағы  белгілер  арасында  да  түрлі өзгерістер  мен ауытқулар болады.Егер  қатар белгілердің жеке  мәндерінің  бір- бірімен аздаған ғана  өзгерістерді болатын болса, онда  орташа  шама  сол жиынтықтар   үшін  дұрыс деп саналады. Егер  қатар белгілердің жеке  мәндері бір – бірімен көптеген  өзгерістермен, яғни  ауытқуларымен ерекшеленсе,  онда  есептелген   орташа  шаманың тәжрибелік  мәні  болмайды. Мысалы, екі  бригаданың  жеті  күн  ішінде  өндірген  өнімдерінің  мөлшері  төмендегідей :

 бірінші  бригада 4,6,5,4,5,5,6 барлығы =35

 екінші  бригада  1,2,2,2,7,10,11барлығы =35

 Екі  бригада  да  өндірген  орташа  өнім  көлемі  бірдей, яғни   5- ке тең,бірақ, бірінші бригада бірқалыпты, ал  екінші  бригада секірмелі түрде өнім  өндірген.

 Демек, бірінші  бригаданың  орташа  мәні  екінші  бригадамен  салыстырғанда  әрбір  жеке  белгінің  сандық  мәнінең  аздаған  ғана  ауытқуда  болды.

 Статистикалық  өзгерме  деп  жиынтық  бірліктерінің  белгілеріне  түрлі  себептердің  әсер  етуінен  болған  сандық  өзгерісті  айтады.Сонымен  қатар  мұны  бір  бөлігінің  сан  мөлшерінің  өзгермелілігі, құбылмалылығы  дап  айтуға  да  болады. Мысалы, әр  гектардан  алынатын  өнімнің өнімділігі  түрлі себептерге  байланысты  әр  түрлі болады.

 Әлеуметтік  – экономикалық  құбылыстар  мен  процестердің  өзгермелі  шамасы, ауытқу  дәрежесі  әр  түрлі  көрсеткіштермен  сипатталады  және  статистикалық  тәжрибеде   нақты  немесе  қатысты  өлшем  бірліктерімен  көрсетіледі.Нақты  және  қатысты  шама  ретінде  сол  зерттеліп  отырған  жиынтық  бірліктерінің  біртектілігін, тұрақтылығын  саралайды, ішінара  бақылау  кезенде жіберілген  қатенің  шамасын  көрсетеді, белгілердің  бір – бірімен байланыстылығымен  тәуелділігін  анықтайды. Сонымен, өзгерме   көрсеткіштердің  жай  түрі, ал  жиеліктері  бірге  беріліп,  әр  түрлі  сандық  мәнмен  көрсетілетін  болса, онда  салмақталған  түрі  қолданылады.Бұл  жағдайды  басқа  түрде айтуға  болады: егер  сандық  қатардың  орташа  мәні  арифметикалық орта  шаманың жай түрімен есептелсе, онда  өзгерменің  көрсеткіштері де  жай,ал  салмақталған  тәсілмен  есептелсе, салмақталған  болып саналады.

 Өзгерменің  өрісі.Статистикалық  сандық  қатардың  негізгі  көрсеткіштерінің  ішіндегі  ең  жай  түрі, яғни  белгілердің  бір – бірінен   сандық  шамамен  қаншаға  өзгергендігін   көрсететін  көрсеткіш  өзгерменің  өрісі  болып   саналады.

  Сонымен  , өзгерменің  өрісі деп сандық  қатар белгілерінің  ең  үлкен  және  ең  кіші  мән  шамаларының  арасындағы  айырмашылықты  айтады. Ол  екі шекті шаманың айырмасын көрсетелі. Статистикада  өзгерменің  өрісі R – әріпімен  белгіленеді және  мына  формула  арқылы  есептеледі:

                           R = X көп – X аз,

 мұнда   Хкөп  - сандық  қатар белгілерінің  үлкен мәні;

 Хаз – сандық  қатар белгілерінің  кіші  мәні.

 Мысалы, бригада   жұмыс  істейтін  жұмысшылардың   ең  тқменгі  еңбекақысы  2000  теңге,  ал  ең  жоғарғы еңбекақы  3000 теңге  десек, онда  өзгерменің  өрісі 1000 (3000 - 2000)  теңгеге тең болады. Бірақ, біл көрсеткіштің   сол өзіне тән кейбір  кемшіліктеріде  кездеседі.

 Біріншіден, өзгерменің  өрісі  белгінің  ең  шекті  екі  сандық  мәні  бойынша  есептелгенімен, оның  ішкі  құрлымындағы  өзгерістер  мен  ауытқушылық  көрсетілмей, жасырын   қалып  қояды. Осының  салдырынан  өзгерменің  өрісі  әрбір  қатардағы  белгінің  құбылмалылығын  дұрыс  сипаттай  алмайды.

 Екіншіден, сандық  қатардың  жилік  көрсеткіштерді  есепке  алынбайды. Ол  орташа  сызықтық  ауытқу, шашыранды  (дисперсия)  және  орташа  шаршылық  ауытку  сияқты  өзгерменің  негізгі  көрсеткіштерін  есептеу  кезінде  қолданылады. Осыған  орай  өзгерменің  бұл  көрсеткіштері   жай  және  салмақталған  болып  екіге  бөлінеді.

 Егер  сандық  қатардың   белгілері  беріліп, жиіліктері  берілмеген  болса, онда  теориялық  және  тәжрибелік  зерттеу  кезінде  орта  шамамен  қатар  жеке  бірліктердің  жиынтық  көрсеткіштерінің   өзгермелілгі, fқұбылмалылығы  өарастырылады  және  оларды  статистикада   өзгерменің  көрсеткіштері  деп  атайды.

 Орташа  сызықтық  ауытқу. Оны ауытқудың нақты (абсалюттік) арифметикалық орташа  шамасы  деп те  атайды. Яғни  орташа  сызықтық  ауытқу  деп әрбір белгінің (х) жеке  мәнінен арифметикалық  орташа  шаманы (х) алып, одан  шыққан  ауытқу  қосындыны Σ (х - х)белгі  санына -  (n) немесе  әр  қатардағы ауытқу  көрсеткіштерін (х - х) жиеліктеріне  f  көбейтіп, ал  оның  қосындысын Σ (х -х) f  сол жиеліктің жалпы жиынтығына  Σ f бөлгеннен шыққан  шаманы  айтады. Бұл орташа  сызықтық  ауытқуды  жай және  салмақталған  тәсілмен  есептеу болып саналады.

 Статистикалық  өзгерме  көрсеткіштерін  есептеу  кеінде  кейбір   математикалық  қасиеттердің  қолданылу  тәсілдеріне  өзгеріс  енгізуге  тура  келді. Мысалы, белгілердің   орташа  шамадан ауытқу  қосындысы әрқашан нөлге тең болды. Сондықтан олардың бірін – бірі  жойып жібермеуі үшін  жақшаны түзу  сызықпен  көрсетеміз.Оған  мысал ретінде төмендегі (9.1 - кесте)көрсеткіштер  көрсетілген: 

       Бригада  жұмысшыларының  алған  айлық   еңбекақы  мөлшері  (теңге)

                   

 Берілген   мәліметтер  бойынша  орташа  сызықтық  ауытқуды  есептеу  үшін  алдымен  арифметикалық   орташа  шаманы  табамыз.  Ол  арифметикалық  орташа  шаманың  жай  түрінің  формуласы  бойынша  есептеледі:

                      Σ х        1300

             Х  =          =            = 2600 теңге.

                       n           5