Әлемдік діндер

Келешектің  жақсылығынан, «көктен келген құтқарушының»  шапағатынан үміттенген Рим империясының адамдары оның іздерін иудей миссиясынан, Филоней Погосынан іздеді. Осындай  жайлардан Құдай-адам, яғни Исус Христос  бейнесіндегі құдай пайда болып, Христостың атымен христиан діні аталды. Бұл діннің негізін салған адам туралы, оның болғаны жайлы пікірталастар, дау-дамайлар осы күнге дейін  жалғасып келеді. Өмірде болғанына  сенімсіздікпен қараушылар көп.

                                             ЗОРОАСТРИЗМ

Зороастризм отқа табынушылық діні. «Зороастр» сөзінің мағынасы «зоро» – адам, «астра» – жұлдыз.Зороастризм діні ең алғаш протоинди ирандықтарынан шыққан. Олардың мекендеген жері Азияның кең байтақ далалары, Жайық өзенінің шығыс жағалауы. Протоинди ирандықтары Иранды жаулап алған және сонда мекендеген. Олар б.э. 3000 жыл бұрын өмір сүрген. Бұл дінді ең алғаш рет таратқан ирандық жігіт – Зороастр. Ол туралы мынадай аңыз бар: 30 жасында бір сәуле көреді, оны «уаху мая» дейді. Қазақша аударғанда «ашық сәуле» деп аталады. Оны құдайлардың ең үлкені Ахурамаздаға апарады. «Ахура» қазақ тілінде – ақылды, «мазда» – құдай деген мағынаны береді. Ахурамазда Зороастрды өзінің елшісі етіп сайлайды. Содан Зороастр Ахурамазданың ең жоғарғы құдай екенін сезіп, әділетті, мейірімді Жаратушы құдай деп дәріптейді. Ахурамаздаға қарайтын 3 құдай бар:

1. Митру  құдайы. Міндеті: жарату.

2. Анахиту  – су құдайы.

3. Варуну  – соғыс және жеңіс құдайы.

Бұларға қарсы  Ақырман – зұлымдық құдайы. Кезінде  қазақтар балаларын «Ақырман келеді»  деп қорқытқан.

Зороастр  дініндегілер күнделікті дәрет алып, 6 рет жуынады. Бұған қоса құммен тазаланады. Бұл тазалықтары 2 аптаға жетеді.

Құммен  тазалану рәсімі: құмға дәрет сындырып, оны араластырып сүртінеді. Тазаланып  болған соң жанына итті қойып іштей  ғаттаны оқиды. Итті қазақтар сияқты қасиетті жануар санаған. Қатаң тәртіптері бар: құмырсқаны, жыланды, осыларға ұқсас жәндіктерді ұстауға болмайды. Ұстау – күнә. Осымен қатар ет жеуге, жаңбырлы күні далаға шығуға болмайды, себебі жерді кірлетеміз дейді. Әйелге қатысты заңдылықтары: етеккірі келсе, отқа жолатпайды, таза емес есебінде. Қараңғы жерде отырғызады, ұйықтайтын болса жерде жатады, тас орындықта отырады. От жағуға рұқсат жоқ, тамақты бөлек ішеді, храмға кіруге рұқсат бермейді. Әйел бала туатын болса, тазалықты кірлету деп есептейді. Бала туар алдында бөлмесіне от жағып қояды. Босанарда оттың жалыны түзу болу керек, себебі қисық болса, бұл баланың жын-шайтаны көп болады деген. Әйел босанғаннан кейін тазару жолын қиындатқан. Бірінші күні таза су ішкізбеген, отқа жылынуға тыйым салған.

                                                ДАОСИЗМ

Даосизм (қытайша  «дао цзяо» – «жол ілімі») б.з.б. ІҮ-ІІІ  ғасырларда Ежелгі Қытайда пайда  болды. Аңыз бойынша бұл ілімнің  құпиясын аты аңызға айналған Хуан-ди («Сары император») ашқан. Ақиқатында даосизм шамандық нанымдардан және ежелгі магтар ілімінен бастау алды. Ал оның негізгі қағидалары данышпан Лао-цзыныкі  саналады. «Жол және ізгіліктер туралы канонда» (Дао-де-цзинде) және философ  Чжуан Чжоу көзқарастары көрініс  тапқан (б.з.б. ІҮ-ІІІ ғ.ғ.) Чжуан-цзыда баяндалады. Тұтас жүйе ретіндегі даосизм «Лэ-цзы» (б.з.б. ІҮ-ІІІ ғ.ғ.) және «Хуаинань-цзы» (б.з.б. ІІ ғ.) еңбектерінде тұжырымдалған. Даосизм адамға қоршаған ортаның сырларын ашуды, өмір мен өлім мәселелерін айқындауды мақсат етіп қоятын ілім. Даосизмнің негізгі категориясы дао (жол, ақиқат, тәртіп) – ғарыш болмысының ішкі заңдылығы, табиғаттың жалпы заңы іспетті, формалар әлемін тудырушы бастау. Дао тек бастапқы себеп қана емес, сондай-ақ соңғы мақсат, болмыстың аяқталуы. Оны ешкім жаратпаған, бірақ барлық нәрсе даодан жаратылған. Және соңында даоға қайта оралады.

Көне даосизмнің философиялық ұстанымы оратағасырлық  даошылардың діни ілімдеріне негіз  болды. Ортағасырлық даоцизмнің көрнекті өкілдері Ге Хун (ҮІғ.), Вань Сюаньлань (ҮІІ ғ.), Ли Цюань (ҮІІІ ғ.), Тянь Цяо (Х  ғ.), Чжуань Бодуань (ХІ ғ.). Конфуцийшілдік білім алған зиялы қауым да даосизм философиясына қызығушылық  танытты, оларға қарапайымдылық пен  табиғилықтың көне культі қатты ұнады, табиғатпен тұтасуда шығармашылық еркіндікке қол жеткізілді. Даосизмге деген  ықылас әсіресе Хань династиясы құлап, конфуцийшілдік ресми дін ретінде  өз мүмкіндігін сарқыған уақытта  орын алды. Буддизмнің Қытай жеріне бейімделуі арқасында даосизм одан бірқатар культтер мен философиялық ой-тұжырымдарды қабылдады, буддалық ұғымдар  мен философиялық концепциялар қытайларға түсінікті даолық терминдер тіліне аударылды. Даосизм неоконфуцийшілдіктің дамуына ықпал етті. ІІ ғасырда «Аспан жұлдыздарының жолы» деп аталатын Чжан даомин (І-ІІ ғасырларда) негізін қалаған бағыт пайда болды. Аңызға сай ол Лао-цзыдан аян алып, оның жердегі өкілі болу құқығын иеленеді. Оның «Көктен түскен ұстаз» титулы осы уақытқа дейін ұрпақтан ұрпаққа мирас болып келеді. ІҮғасырда «Жоғары тазалық» және «Рухани асыл қазына» атты даолық мектептер пайда болды. Олар медитациялық пайымдау тәсілдеріне көп көңіл бөлді. ІҮ-ҮІ ғасырлардан бастап даолық ілімнің көптеген қағидалары қайта қарастырылып, ресми мәртебеге ие болды. Біртіндеп ауқымды иерархиялық канон жасалды. ҮІІ-ҮІІІ ғасырларда монахтық институттар мен монастырлар, ҮІІІ ғасырда қытайлық көптеген институтттар мен монастрлар, ҮІІІ ғасырда Қытайдың солтүстігінде көптеген мектептер қалыптасады, солардың бірі – «кемелденген ақиқат ілімі» осы күнге дейін жетті.

Қазіргі уақытта  даосизм ҚХР, Корея, Тайвань, Сяньганьда және қытай эмигранттары арасында кең  таралған. Даосизмді күнделікті тұрмысқа енгізген діни синкретті топтар 1960 жылы ҚХР-да қудалауға ұшырады, бірақ 80-ші жылдардан бастап олар, әсіресе, шет аймақтарда өз ықпалын қалпына  келтіруге талпынды. Белсенді әрекет ететін Қытай құдайлары пантеонында  шаман – медиумдар, галлопаттар, бал ашатындар, физиогномистер қызмет жасайды. Даолық храмдарға, монастрлар мен киелі орындарға мыңдаған діндарлар барады. Қытайдағы «Даоцизм ілімін ұстанушылардың бүкілқытайлық  ассоциациясы» жұмысын қайта  жандандырған.

Даосизмнің  қазіргі күні әлемде кең таралған оккульттік практикасы фен-шуй немесе геомантияға ерекше назар аударуға болады. Сөзбе-сөз фен-шуй «жел және су» – өмір ағымының қозғалысы  деп аударылады. Бұл адамның ішкі дүниесін үйлесімділікке келтіріп, сыртқы ортадағы заттардың көмегі арқылы әлеммен  гармонияда болу дегенді түсіндіреді. Фен-шуй ТМД аумағына Қытайдан емес, Батыс елдері соның ішінде Англия мен Германиядан келген. Батыста халықаралық «Фен-Шуй» орталығы құрылған, ал оның Қазақстандағы филиалы 2000 жылдың 3 мамырында тіркелген. («Егемен Қазақстан» газеті, «Даосизм», 2006 ж. 7-шілде)

3.1. Әлемде діндер санының өсуі

Бүгінгі күні Жер шарында 6 055 049 000 адам өмір сүреді. ХХ ғасыр ішінде адамдар саны 4 есе өсті, ал соңғы 50 жыл ішінде тағы үштен бірге өседі. Мамандар есептеуі бойынша 2050 жылға қарай Жер бетінде шамамен 9 000 000 000 адам тұратын болады.           Ең үлкен, бірақ басым түспейтін дін  Христиандық (жалпы халықтың33.0 %) болып табылады.   Жер халқының бесінші бөлігі Исламды (Жер халқының 19.6 %) уағыздайды.   13.4 % Индуизм.   6.4 % Кытай этникалық діні [Ch-folk].   5.9 % Буддистер.   3.6 % Этникалық діндер.   1.7 % Жаңа азия діндері. Бір пайыздан азды мынадай діни топтар құрайды   Сикхисттер (Sikhs) - 23 млн. адам, шамамен 0.3 %.   Иудаисттер - 14 млн. адам, шамамен 0.2 %.   Бахаисттер - 7 млн. адам, шамамен 0.1 %.   Әр діннің әрбірі орташа еуропа елінің халқына сәйкеседі немесе асады. Мысалы иудаистер орташа бір жарым есе Австрия, Греция немесе Португалия елдерінің халқынан асады. Діни өмір жиегінде квази-діндер жатыр- 80 млн., шамамен Жер халқының 1.4 %. Діннен тыс Жер халқының 12.7 % жатыр. Ешбір дінді уағыздамайтын адамдарды атеистер деп атауға болмайды. Діннен тыс адамдар дін саласынан тыс болмауы да мүмкін. Бұл топқа түрлі себептермен өздерін қандай да бір конфессия мүшелеріне жатқызбайтын және өзінің діни тағылымы мен өзінің діни қатынастарын дәл анықтай алмайтын адамдар кіреді. Осы топқа діннен тыс және тұтас дін саласынан тыс адамдар кіруі мүмкін. Олар үшін дін жоқ, себебі діншілдік жоқ. Діннен тыс халыққа дінге қарсы тек - атеизм (жер халқының 2.5 %) жатады. Барлық дінге қарсы шыға отырып олар діни сенімнің көптеген белгілеріне ие. Атеизм жоқтыққа, дін барға сенеді.Діннен тыстар мен атеистер бірлесіп Жер халқының 15.2 % құрайды.Берілген сандар әлемде діннің таралуын нақты көрсетеді. Алайда дін өсіп отырады. Дін туралы толық білу үшін оның даму үрдісін және оны өзге дін өсуімен салыстыру мүмкіндігін білу керек. Осы үлгімен біздің дініміздің өміршеңдігін және дін саласында болып жатқан ғаламдық процестер туралы біле аламыз. Негізгі сандар мен процестер: I. Жер халқы   Жыл сайын 124.3 млн. адам туады, олар Жер халқының 2.05 % құрайды.   Жыл сайын 52.7 млн. адам өледі - Жер халқының 0.87 %.   Туу мен өлім айырмашылығы біздерге халықтың нақты өсу санын береді - 71.6 млн. адам немесе жылына 1.18 % Жер халқы.                                                II.Христиандық             Христиандардың таза өсуін анықтау барынша күрделі. Көрсету үшін христиандарға Жер халқының барлық қалғандарын, яғни христиан еместерді қарсы қояйық.  Жыл сайын христиан отбасында 36.6 млн. адам (1.83 % христиан) дүниеге келеді, Христиандыққа 19.0 млн. адам (0.95 %) кіреді, Христиандықтан өзге діндерге 16.5 млн. адам (0.83 %) кетеді, 18.4 млн. христиан (0.92 %) өледі. Осы үлгімен туылғандар мен христиандыққа өткендерді қосып және кеткендер мен өлшендерді алып тастап әлемде христиандардың 20.7 млн. адамға таза өсуін аламыз (жылына 1.04 % христиан  немесе жылына Жер халқының 0.34 %).   Осы сызба бойынша Жердің христиан емес халықтардың өсу статистикасын есептейік. Христиан еместер жыл сайын: 87.7 млн. (Жер халқының 2.16 %) туылады, христиандықтан 16.5 млн. (0.41 %) келеді, христиандыққа 19.0 млн. (0.47 %) кетеді және 34.3 млн. (0.85 %) өледі. Христиан еместердің таза өсуі  50.9 (1.26 % христиан еместер, немесе Жер халқының 0.84 %) болады.   Жер шарының үштен бірін құрайтын христиандардың өсуі барлық қалған (христиан емес) халықтың өсуіне қарағанда екі жарым есе баяу жүреді. III. Ислам   Барлық діндер арасында Исламды уағыздайтын адамдар саны барлығынан жылдам өсіп келеді. Жыл сайынғы өсу 24.9 млн. адамды құрайды, мұсылмандар санынан 2.1 % немесе Жердің барлық халқынан 0.4 %. IV. Индуисттер   Индуизмді ұстанушылар жыл сайын 1.7 % артып жылына 13.8 млн. адамды құрайды. V. Буддисттер   Өсу 1.1% немесе жылына 3.9 млн. адам. VI. Этникалық діндер   Өсу 1.3 % немесе жылына 2.9 млн. адам. VII. Қытай этникалық дін [Ch-folk]  Өсу 1.0 % немесе жылына 3.8 млн. адам. VIII. Жаңа Азия діндері   Өсу 1.0 % немесе жылына 1.0 млн. адам. IX. Иудаизм   Өсу 0.9 % немесе жылына 0.13 млн. (130 мың.) адам. X. Сикхи   Өсу 1.9 % немесе жылына 0.2 млн. (200 мың) адам. XI. Христиан емес спиритуалисттер   Өсу 2.0 % немесе жылына 0.2 млн. (200 мың) адам. XII. Синтоисттер   Өсу -1.0 % (азаяды) немесе жылына -0.03 млн. (-30 мың) адам. XIII. Джайнисттер   Өсу 0.9 % немесе жылына 0.04 млн. (40 мың) адам. Христиандық конфессиялар өсуі:   1. Католик шіркеуі - өсу 1.3 % немесе жылына 13.5 млн. адам.   2. Тәуелсіз христиан шіркеулері - өсу 2.5 % немесе жылына 9.5 млн.адам.   3. Протестанттар - өсу 1.4 % немесе жылына 4.85 млн. адам.   4. Англикандар - өсу 1.56 % немесе жылына 1.24 млн. адам   5. Православиеліктер - өсу 0.54 % немесе жылына 1.17 млн адам.   6. Маргинальдық христиан топтары - өсу 1.68 % немесе жылына 0.4 млн (440 сың) адам. Тарихтан бірнеше сандар:   Иисуса Христ заманынан бүгінгі күнге дейін Жер бетінде 36 831 млн адам (36.8 миллиард) туды. Бұл осы уақыт ішінде Жерде бүгінгі күнге тең халық бес рет ауысты деген сөз.   Барлық адамдардан 20 ғасыр ішінде христиандар тек 24 % (8 816 млн адам) болды. Сандар христиан жақтаушылардың сәйкессіздігін және ол әлемдік тарих барысына әсерін көрсетеді (мысалы сапалы және сандық белгілердің өзара әрекеті). Христиан азап шегушілері:   Христиандықтың бірінші ғасырларының азап шегушілері христиандықтың дамуы мен таралуына қатты әсер етті. Олардың мақсаты идеологиялық сипатқа ие болды, олар адамдар санасында төңкерістер жасап отырды. XX ғасыр азап шегушілері барлық бұрынғы ғасырлар ішінде азаптанып өлгендердің санынан бірнеше рет асатын санмен таң қалдырады. Халықты құрлықтар бойынша тарату:   (кему бойынша)   I. Азия   Азия аумағында 50 ел бар, онда 3 696 988 087 адам тұрады, бұлар Жер халқының барлығының 61 %-ын құрайды және Азиядан кейін келетін құрлық - Африкадан бес есе артық (халық саны бойынша)  II. Африка   Африка елдер саны бойынша бірінші орында - 60 ел. Африкада Жер шарының 13 %-ы немесе 784 537 686 адам тұрады.   III. Европа   Европа Африкадан кейін келеді, оған тек 1 %-ға кем түседі - 728 886 949 адам немесе Жер халқының 12 %. Еуропада 48 ел бар.    IV. Латын Америкасы   Латын Америкасында 46 ел халқы жер шарының 8.6 % -ын құрайды (519 137 936 адам).   V. Солтүстік Америка   Соңғының алдында Солтүстік Америка орын алады. Халқы - 309 631 092 адам, Жер халқының 5 % -ын құрайды.   VI. Мұхит аралдары   Жер шарының 0.5 % (30 393 392 адам) Австралия мен Мұхит аралдарында 28 елде тұрады. Діндерді құрлықтар бойынша тарату:   (дін уағыздаушылар санынан %) Христиандар:   Африка - 18 %   Азия - 15.6%   Еуропа - 28 %   Латын Америкасы - 24 %   Солтүстік Америка - 13 %   Мұхит аралдары - 1.3 % Мусульмандар:   Африка - 26.7 %   Азия - 70 %   Еуропа - 2.7 %   Латын Америкасы - 0.14 %   Солтүстік Америка - 0.37 %   Мұхит аралдары - 0.03 % Индуисттер:   Африка - 0.3 %   Азия - 99 %   Еуропа - 0.2 %   Латын Америкасы - 0.1 %   Солтүстік Америка - 0.2 %   Мұхит аралдары - 0.04 % Діннен тыстар мен атеисттер:   Африка - 0.6 %   Азия - 79.5 %   Еуропа - 14%   Латын Америкасы - 2.0 %   Солтүстік Америка - 3.3 %   Мұхит аралдары - 0.4 %

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                              Қорытынды

Негізінде дін адамзатты ізгілікке тәрбиелеп, елді ұйыту негізінде пайда болған. Ал діни ағымдар ше? Олардың мақсаты  «Жеріңді жаулап, еліңді күң қылып  аламын» дегеннің кері. Дүние жүзілік  діндер, олардың тарихы туралы не білеміз? Қазақтың дәстүрлі діні дегенді қалай  түсіну қажет? Ойымызды осы мәселелер  төңірегінде өрбітсек…                                                                   

  «Дін» – араб тілінен енген сөз. Сөздікте «Бас ию, мойынсұну, әдеттену, басқару, қызмет ету» мағыналарын береді. Дүние жүзi халықтарының ғасырлар бойы қалыптастырған сан қырлы рухани мәдениетiнiң бiр саласы – дiнтану. Дiнтану ғылымы – дiннiң пайда болуы, оның маңызы, мағынасы, адамға әсерi, коғамдағы, тарихтағы, мәдениеттегi орны, мыңдаған жылдар бойы әлемдегi алатын маңызы жайлы мәселелердi зерттеу. Басқаша айтқанда, дiнтанудың мақсаты – дiндi анықтау, түсiну және оның қоғамдық сана (идеология) есебiнде әлеуметтiк құбылыс екенiн түсiндiру болып табылады. Адамның рухани тазару дәрежесi көтерiлмесе және дiннен бас тартар болса, қоғам зандылықтары бұзылып, дүние ойран болады. Ислам философиясы – дiн адамды қатерден, апаттан, бос әрекеттерден сақтандырады, күнделiктi өмiрi мен тұрмысын мейлінше қатаң және дәл реттеп отырады, қоғамдық, жеке өмiрдегi тәртібін сақтайды, – дейді мамандар. Мысалы, 1969 жылы Америка Құрама Штаттары арақты харам еткен заң шығарады. Оны iшетiндердің мал-мүлiктерiн тәркiлеп, алты ай абақты жазасы белгiлендi. Әйтсе де, заңды орындауға, оны қысқа мерзiмде iске асыруға мүмкіншілік болмады. Бiрiншiден, қоғамдағы адамдарды түгелдей абақтыға жауып, дүниелерін түгелдей тәркілеу қажет еді. Ал олай жасалмаған жағдайда заңның күшін жою керек болды. Әрине заңның күші жойылды. Осындай жағдай 1400 жыл бұрын Араб түбегінде орын алған. Онда арақтан тыйылу Алланың бір-ақ сөзімен іске асты. Ол – Алланың: «Сендер тоқталасыңдар ма, жоқ па?» – деген бұйрықты сұрағы еді. Арақтан тыйылу әлеуметтік қажеттілік деп шешті де, жауап қатты: «Біз тоқталдық, ей иеміз…» – деп ыдыстағы арақтар түгелдей жерге төгілді. Сол кезде төгілген арақтан көшелер шылқып кетті. Міне, мұсылмандар арасында арақ ішу осыдан бастап тоқталды. Демек, арақты харам етіп заң шығарудан ештеңе шықпай, Алла тағаланың өзі берген тыйымды, шапағатты жол адамның жүрегімен астаса жұмыс істегенде ғана нәтижесін көрсетті. Бұл мысалдан діннің мемлекеттік саясатқа әсерін де көре аламыз. Негізінен мемлекетте қай дін «ресми» дін ретінде мойындалса, мемлекеттік саясат соның ыңғайына құрылады. Зиянды ағымдардың өз үстемдігін орнатуға барынша ұмтылу себебі сонда жатыр. Діннің құдіреті туралы тағы бір мысал келтірсек: Американың президенті Джон Кеннеди кезінде халқына: «Қасиетті бұйымдар мен әдет-ғұрыптарды, мінез-құлықтарды сақтау керек», – деп насихат жасап, оны діннің күшімен орындауға болатынын, яғни дінсіз ешқандай ұлылықты сақтай алмайтындықтарын атап көрсеткен. Бұл салада көптеген мысалдар келтіруге болады. Әлемдік діндердің мәні мен шығу тарихын да осы тұрғыда саралаған жөн.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

 

1. Ислам. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы, 2010

 

2. «Ислам өркениеті» газеті, № 11

 

3. www.religions-congress.org

 

4. www.egemen.kz