Жасөспірімдерді суицидтік әрекеттерге итермелейтін себептер

Жасөспірімдерді суицидтік әрекеттерге итермелейтін себептер.

Адамзат дамуының тарихын қай заманнан бастап қарасақ  та  өз-өзіне қол жұмсау сияқты құбылысты кездестіреміз. Адамдар  неге өз өмірін қию туралы ойлайды? Мұндай әрекеттерге қандай жағдайлар  итермелейді? Неге қазіргі кезде  суицид мәселесі бұрынғығы қарағанда  маңыздырақ болып тұр? Дәл осындай  сұрақтар әр түрлі маман иелерін  толғандырған: психологтарды, әлеуметтік қызметкерлерді, дәрігерлерді, философтарды.

Қазіргі кезде  әр түрлі зерттеулер мен ғылыми жұмыстардың  негізінде ғылымның жаңа бір саласы-суицидология пайда болды. Жыл сайын суицид мәселесі мен оның алдын алуға арналған әр түрлі журналдар мен мақалалар шығуда. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының баяндамасына сәйкес жер бетінде жылына 1 млн. өзін-өзі өлтіру тіркеледі екен, яғни бұдан көретініміз адамдар әрбір 40секунд сайын өз-өздеріне қол жұмсауда.Суицидтік әрекетке барушылардың көбі (70%) психикалық ауытқуы жоқ, сау адамдар болып келеді.

Өз-зіне қол  жұмсау, яғни суицид – адамның саналы түрде өз өмірін қиюы.

Суицидтің алғашқы  формалары ритуалды өз-өзіне қол  жұмсау түрінде болған. Сарбаздар  патшаларын соңғы сапарға аттандырғаннан кейін мәңгі билеушілерінің жанында  қаламыз деп у ішіп, өз өмірлерін  қиған.

Қазіргі кезде  мұндай ритуалдық суицидтер болмағанымен, адамдар өз өмірлерін қиюды әлі  де жалғастыруда.

Суицидологияда  пресуицид және постсуицид деген  ұғымдар бар. Пресуицид – өлім туралы ойлар мен өлімнің өзіне  дейінгі аралықтағы  кезең. Постсуицид -  өз-өзіне қол жұмсауға талпыныстан  кейінгі  аралықтағы кезең ( мысалы, дәрі-дәрмек ішкеннен кейін адамда өлімге дейін қандай да бір аралықтағы уақыт болады).

И.Н.Рассказова суицидтің үш тобын атап көрсеткен  болатын:

1. шынайы (суицидтің  бұл түрі өлімге деген тілекпен  сипатталады; негізгі белгілері:  көңіл-күйінің жабырқаулы болуы,  депрессиялық жағдай, өмірден өту  жайлы ойлар, өмірдің мәні жайлы  қайғырулар);

2. демонстрациялық  ( суицидтің бұл түрі өзінің  проблемаларына назар аударту,  көмек шақыру тәсілі ретінде  сипатталады.;бұл жағдайда өлімге  апаруы сирек кездеседі);

3. жасырын  ( суицидтің бұл түрі өмірден  өтуге қарағанда, өліммен ойынға  бағытталған).

Сонымен қатар  суицидтік әрекеттің аффекттік  түрі де кездеседі. Оған мысал ретінде  мына жағдайды алуға болады: күзет  агенттігеінде жұмыс атқаратын  бір адам жұмыстан көлігімен келе жатып өзге біреудің  көлігін  қағып кетеді,көлікті қатты соққан ол аффект жағдайында өз-өзін атып өлтіреді.

Өз-өзіне  қол жұмсау тәсілі ретінде жиі  қолданылып жүргендері: дәрі-дәрмекпен  улану; басқа да улану түрлері( сірке  суы, аммиак, тұрмыстық газ,т.б); өзін-өзі  жарақаттау ( венасын кесуі, өзін саналы түрде пышақпен жарақаттау); биіктіктен құлау; өзін-өзі асу; тағы басқалар (суға бату, күю,т.б). Осы тәсілдер ішінен жынысы мен жасына қарамасан адамдар дәрі –дәрмекпен улануды жиі таңдайды екен. Көбінесе балалар мен жасөспірімдер, әйел адамдар және жасы ұлғайған адамдар өз-өзіне қол жұмсау үшін осы тәсілді таңдайды. Ал еркектер жоғары летальдық сатыға ие сенімді тәсілдерді, әсіресе өзін-өзі жарақаттау тәсілдерін қолданады. Адамдар алкогольдық ішімдіктер мен нашқорлық заттарды қолданған жағдайда өзін өзі өлтіргісі келеді деген пікір кең тараған. Бірақ статистика бойынша өз-өзіне қол жұмсаушылардың тек 8% ғана алкогольдік ішімдік ішкен және тек 4% ғана наркотик қабылдаған.

Жылдар өткен  сайын суицидтік әрекет «жасаруда».  Жастар мен жасөспірімдердә өз-өзіне  қол жұмсау мотивациясы – импульсивтік, эмоционалдық, жоғары әділеттілік сезімі, өмірлік қиындықтарды шешуде тәжірибесінің  аздығы, т.б болып табылады. Жасөспірімдік  шақтағы суицид туралы айтпас бұрын, жасөспірімдік кезеңнің ерекшеліктеріне  тоқталғанымыз жөн.

Жасөспірімдер «балалық» пен «ересектік» кезеңдердің  ортасында болады. Олар әлі бала да емес, ересек те емес. Осы кезеңде  оларда ересектік сезімі пайда болады. Бұл кезеңде жасөспірім өз бетінше  шешім қабылдауға, ересектермен тең  қарым-қатынаста болуды қалайды. Бұл жастағылар үшін қарым-қатынас өмірдің ең маңызды бөлігі болып келеді. Сондықтан олар қызығушылықтары мен ұнатулары бойынша әр түрлі топтарға бірігеді. Бірақ жасөспірімдердің барлығы қандай да бір топ мүше бола алмайды. Кейбіреулері шектетілген болуы да мүмкін. Бұл оларға қатты әсер етеді, қайғырулары мен сезімдерімен біреумен бөлісе алмағандықтан, депрессияға түсіп, өзін ешкімге керексіз сезіне бастайды.

Ата-аналармен  қарым-қатынасы екі жақты сипатта  болады. Бір жағынан жасөспірімдер  өздерін ата-анасын қажет ата-анасының сүйіктісі ретінде сезінгісі  келсе, екінші жағынан олардың жеке өміріне араласқанын қаламайды.

Жасөспірімдік шақтағы суицидтік әрекеттің  өзіндік себептері  бар. Егер адам өз өмірін қию туралы ойлана бастаса, демек ол өмірдің мәнін жоғалтқаны,пробемаларының шешімін таба алмағандығы. Жасөспірімдік  шақтағы суицидтің келесідей  себептері бар:

• Тұрмыстық жағдайы нашар отбасылар, яғни бұл жерде ата-аналарының айырылысып кетуі, ата-аналарының арасындағы немесе ата-анасы мен балаларының арасындағы жағымсыз қарым-қатынас, отбасындағы зорлық, ата-анасының өлімі, т.б туралы айтылып тұр.
• Мектептегі қиындықтар, құрдастарының мойындамауы,онымен дос болғылары келмеген жағдайда,ол баланы орталарына қосқылары келмеген жағдайда бала суицидтік әрекетке баруы мүмкін.
• Аддиктивтік мінез-құлық, яғни  жасөспірімнің алкогольдік ішімдік немесе есірткі заттар пайдалануымен байланысты өзінің импульсивтік қылықтарын басқару  қабілеті төмендеп, жиі суицидтік жағдайларға алып келеді.
• Жыныстық мәселелер, мысалы, сүйікті адамының опасыздық жасауы, жасөспірім қыздарда аяғының ауыр болу, қандай да бір жыныстық ауытқулар.
• Күйзеліс те жиі суицидтік әрекеттерге итермелейді. Күйзеліске жоғарыда аталған жағдайлардың кез келгені алып келу мүмкін, яғни жасөспірімдерде күресуге күшті жағымсыз сезімдер тудыратын жағдайлар. Жақын адамынан айырылу, мектептегі мазақтар, отбасындағы қақтығыстар және т.б басқа жастағы адамдарға қарағанда жасөапірімдерге қатты әсер етеді.
• тұлғаның және белгілі бір мінез ерекшеліктерінің жетілмеуі де жасөспірімдердегі суицид себептерінің қатарына жатады.әдетте мұндай адамдар жоғары агрессивтілікпен, импульсивтілікпен сипатталады. Олардың өзіндік бағалауы тым жоғары немесе өте

төмен болады. Мұндай жасөспірімдер әсерге тез  берілгіш болғандықтан, суицид туралы көп ойлайды.

Жасөспірімдерді суицидтік әрекетке итермелейтін себептердің  ішінде кең тарағандары: депрессия, қиындықтардан қашу, жоғалту,өзін кінәлі сезіну, назардың жетіспеуі, манипуляция, кек, сезімін білдіру, жалғыздық, ар-намыс. Осыларға жеке-жеке тоқталатын болсақ:

1. депрессия – бұл эмоционалдық жағдай, ол көңіл-күйдің жабырқаулығымен, амалсыздықпен, шарасыздықпен сипатталады. Жасөспірім барлығына деген қызығушылығын жоғалтады: оқуға, достарына, сүйікті істеріне, сонымен қатар бұл баланың өмірлік белсенділігі өте қатты төмендеп кетеді.

Жасөспірімнің депрессиялық жағдайының ересектердегі  депрессиядан еш айырмашылығы жоқ. Депрессиялық жағдайдың мынадай белгілері  бар: өзін кінәлі сезіну, өзіндік бағалауының, өзіндік сынның төмендігі,тәбетінің  жоғалуы. Отбасындағы қақтығыстар, айырылысулар,жақын адамынан айырылу  немесе біреумен достық қарым-қатынасты  жоғалту, тіпті өзіне деген құрметті немесе біреудің сыйластығын жоғалту сияқты мәселелер жасөспірім үшін өте маңызды. Депрессия - көптеген адамдар шалдығатын науқас. Депрессиялық жағдай кең тарағанымен, оны анықтау өте қиын. Ғалымдардың ешқайсысы оған толық сипаттама бере алған емес, сондықтан оны жазу өте қиын.

2. Қиындықтардан қашу - суицидтік әрекетке итермелейтін себептердің ішіндегі кең тараған түрі. Суицидтік әрекетке бара отырып, жасөспірімдер өздері шеше алмаған қиындықтардан, жауапкершіліктен немесе жасаған қателіктері үшін тартатын жазасынан құтылғылары келеді. Бұдан мұндай адамның ойлауында қандай да бір ауытқу бар деген қорытынды шығаруға болады. Себебі, жасөспірім қиындықты қалай жеңуге болады, не істеуге болады деп ойланғысы келмей, қиындықтан біржолата құтылу, соған сәйкес өмірден де біржола құтылу шешімін қабылдайды.
3. Жоғалту - жақын адамынан, ата-анасының біреуінен айырылу, досынан немесе сүйікті адамынан айырылу жасөпірімдер үшін ғана емес, барлық адамдар үшін қиын жағдай болып табылады. Бұл қайғы кейбіреулерін іштей жейді, онымен күреспеген адамдарға өзін-өзі өлтіру жайлы ойлар келеді.мұндай қайғыдан құтылудың жолы суицид қана дп есептейді.
4. Өзін кінәлі сезіну - бұл да суицидке итермелейтін бірден бір себеп. Егер қиындықтан қашу - жазадан қашу болса,  өзін кінәлі сезінуден суицидтік әрекетке бару - өзін-өзі  жазалау. Кінәні екі түрге бөліп қарастыруға болады:  субъективтік және объективтік кінә. Объективтік кінә адам шынымен кінәлі болғанда туындайды, мысалы, заң шеңберінен аттаған жағдайда. Субъективтік кінә ішкі қайғырулармен, өкінішпен,ұятпен, төмен өзіндік бағалаумен байланысты. Өзін-өзі кінәлі сезіну   кімнің алдында кінәлі болса, сол адамнан оқшаулануға мәжбүрлейді. Егер бұл оқшаулықпен күреспесе, , үнемі сол туралы ойлағандықтан, ол кейін барлығына кедергі болып, бақытты өмір сүруге мүмкіндік бермейді.
5. Назар аударту - суицидтік әрекеттер тек назар аударту тәсілі, «көмекке шақыру»  тәсілі ғана болған жағдайлар аз емес. Бұған себеп өз-өзіне қол жұмсау назар аудартудың ең тиімді тәсілі. Бірақ кейбір жасөспірімдердің өзіне қажет назарды өлгеннен кейін алатыны өкінішті.
6. Манипуляция - бұл өзіне назар аударту тәсілі ғана емес, сонымен қатар біреуді, ата-анасын, достарын, ұнатқан адамын, ұстазын, т.б өз айтқанын істеуге көндіру тәсілі болып табылады. Жиі жасөспірімдер  ұнатқан қызына немесе жігітіне қол жеткізу үшін өз-өзіне қол жұмсаумен манипуляциялайды. Мұндай тәсілге  жасөспірімдер басқа тәсілдердің ешбірі көмектеспеген жағдайда, ең соңғы үміт ретінде жүгінеді, бірақ мұның соңы  фатальдық болуы да мүмкін.
7. Кек - бұл себеп алдыңғы екі себептерге ұқсас. Ол да  жақын немесе қоршаған адамдарына, ата-анасына, достарына, ғашығына, ұстаздарына, т.б бағытталады. Жасөспірімді реніш сезімі билеп, ренжіткен немесе ренжітуші адамнан  өзінің өлімі арқылы кек алмақшы болады.
8. Сезімін білдіру -  жасөспірімдік шақтағы суицидтің себептерін зерттеушілер оларға осы берілген себепті де жатқызады. Себебі жасөспірім үшін ұнатқан адамымен қарым-қатынастың үзілуі ең қиын соққы. Ол үшін өмірдің мәні жоқ  сияқты көрінеді. Өзінің сүіктісіне деген адал махаббатын көрсету үшін жасөспіріп өз өмірін қиюға бел байлайды.
9. Жалғыздық - адамның қоршағандармен жақын қарым-қатынастың жетіспейтіндігін сезінуі. Адам өзін оқшауланған, ешкімге керексіз сезінеді. Ғалымдардың айтуынша барлық жастағы адамдар үшін қандай да бір мөлшерде жалғыздық сезімі тән. Бірақ жасөспірімдерді ата-аналары, тіпті құрдастары да түсінбегендіктен бұл жаста жалғыздық күштірек сезіледі екен.бұл сезімдер суицидтік әрекеттерге алып келуі мүмкін.
10. Ұят -  ғалымдардың айтуынша, жүрекке ең ауыр жара салушы, адамды іштей қинаушы. Ең қызықтысы, адамды ұялтатын жағдайлар біреудің мазағы немесе өзін -өзі мазақ етуі де болуы мүмкін.

Негізінен психологтар  жасөспірімдер қоғамындағы суицидтік  әрекеттерді ата-аналарының, достарының назарын аудартыға бағытталған, «көмек шақыру» түрінде қарастырады. Жасөспірімдік шақтағы суицид мәселелерін И.С Кон, Ф.Райс, Е.М. Вроно мен Н.А.Ратинова сияқты ғалымдар зерттеген. Бірақ бұл білім аумағында үлкен үлес қосқан А.Г .Амбрумова болды.

И.С.Конның айтуынша некелік қатынастағы 16-19 жас аралығындағы адамдар 20 жастан асқан адамдарға  қарағанда суицицтік әрекетке көбірек  барады. Бұл «жас» некелер әдетте некеге қатысы жоқ басқа қиындықтарды шешуге талпыныс болып келеді, мысалы отбасындағы ата-аналарымен  келеңсіз жағдайлардан құтылу мақсатында.

Ф.Райс суицидтің  негізгі себебі жас жұптардың  қарым-қатынасының үзілу деп есептейді. Қарым-қатынастың үзілуін фатальды ретінде қабылдап, оның шешімі тек  өз-өзіне қол жұмсау деп есептейді.

Е.МВроно мен  Н.А.Ратинова  суицидтің 3 түрі мен  себептерін атап көрсетеді:

1. демонстрациялық -бопсалау суициды.

2.демонстрациялық-бопсалау  суициды манипуляциялық мотвациясымен.

3. өзін жою  мотвациялы суицид.

А.Г.Амбрукованың айтуы бойынша суицидтік тенденциялардың  қалыптасуына мынадай факторлар  әсер етеді:

-тұқым қуалаушылық  психопотологиялық қиындықтар (ата-аналарының  алкоголизмі, психопатия, мидың органикалық  науқастары);

- ата- аналарының  ажырасқан болуы  немесе ата-анасының  болмауы;

-  отбасында  қақтығыстың жиі болуы;

-соматикалық науқастар;

-қайталанған  психикалық жарақаттар немесе  күрделі психикалық қайғырулар.

А.Г.Амбрукова  жасөспірімдердегі суицидтік әрекеттердің мотивтері мен себептерінің классификациясын жасады:

1. жеке-отбасылық  қақтығыста:

- қоршаған  адамдар мен туыстарының әділетсіз  қарым-қатынасы;

-қызғаныш, ерлі-зайыптылық  сатқындық, айырылысу;

-жақынынан  айырылу;

-қажеттіліктерін  қанағаттандыруға кедергілер;

-жақын адамының  мінез-құлқы мен тұлғалық қасиеттеріне  қанағаттанбау;

-жалғыздық;

-сәтсіз махаббат;

-қоршаған  адамдар тарапынан назар аударулары  мен қамқорлықтарының жетіспеуі.

2. психикалық  денсаулық жағдайы:

- сау адамдар  арасындағы шынайы талас-тартыс;

-патологиялық  мотивировкалар.

3.денсаулық  жағдайы:

- соматикалық  науқастар, дене бітіміндегі ауытқулар,  тән азаптары.

4. суициденттің  антиәлеуметтік мінез-құлқымен байланысты  қақтығыстар:

- сот алдындағы  жауапкершіліктен қорқыныш;

-басқа да  жазалардан немесе мазақ болудан   қорқу;

-жағымсыз  қылығы үшін өзін жазғыру.

5. кәсіптік  немесе оқу сферасындағы қақтығыстар:

- жұмыстағы  немесе оқудағы сәтсіздіктер;

-кәсіптік  немесе оқудағы жауапкершіліктерге  қойылатын әділетсіз талаптар.

6. материалдық-тұрмыстық  қиындықтар:

-басқа да  мотивтер мен себептер.