Психология әдістері Психологиялық зерттеулер кезеңдері

Психология әдістері Психологиялық  зерттеулер кезеңдері 

 

«Әдіс» сөзі ғылыми білім жүйесін түзу мен  негіздеудің жолын біл- діреді, сонымен  бірге болмыст ы тәжірибелік  және теориялық тұрғыдан игерудің тәсілдері  мен қимыл-әрекеттер тобын танытады.

Психологияға орайластыра әдісті психика жөніндегі деректерді алудың және оларды талдап түсінудің жолы деп білеміз.

Кейбір басқа  да ғылымдардағыдай, психологиядағы зерттеу  әдістерінің негізгілері - бақылау  және эксперимент.

Бақылау - зерттеудің ғылыми әдісі - деректі суреттеп баянда- удан оның ішкі мәнін түсіндіруге өту үшін қажет. Бақылау әдісінің негізгі тиімділігі - психикалық үдерістерді табиғи жағдайларда зерттеу мүмкіндігінің мол болуы.

Араласа бақылау - зерттеушінің зерттелуші топпен етене  жақын қатынастар әрекетінде болуы.

Сырттай бақылау - әлеуметтік-психологиялық құбылыстарды шеттен, зерттелуші адам не топпен қарым-қатынасқа  түспей-ақ зерттеп, мәліметтер жинақтау.

Өзіндік бақылау (интроспекция) - адамның өзін-өзі  бақылап, өзінің ішкі жан дүниелік үдерістерін тану жолы.

Дегенмен, психологиялық  зерттеу әдістерінің арасындағы ең басты- сы - эксперимент - психологиялық  деректердің ашылуына жағдайлар  жасау мақсатында зерттеушінің сыналушы адамның не топтың іс- әрекетіне  белсенді араласуы.

Психологиялық эксперименттің негізгі міндеті - жан дүниелік іш- тей психологиялық үдерістердің мәнді ерекшеліктерін шынайылылықпен сырттай бақылауға жағдайлар жасап, мол нақты деректерге қол жеткізу.

Зертханалық эксперимент - арнайы жағдайларда жүргізіледі, арнайы жабдықтар пайдаланылады, сыналушының әрекеттері нұсқаулармен белгіленеді, сыналушы экспериментке түсетінін біледі, бірақ оның толық мәнін аңғармауы да ықтимал.

Табиғи эксперимент - еңбек, оқу, қарым-қатынастың әдеттегі жағдайларында жүргізіледі, ал адам өзінің эксперименттік сыналуда екенін сезбейді.

Тестілеу әдісі - адамның белгілі психикалық сапаларын  сынақтан өткізіп, анықтау.

Психологиялық тест - сыналушының жеке басының  кейбір ерек- шеліктерін анықтау үшін орындалатын, әдетте, қысқамерзімді  шағын стандартты сынақ тапсырмалары беріледі. Бұл күнде психологияда адамның ақыл-ес даму деңгейін, кеңістікте бағыт-бағдар аңдау қабілетін, психикалық әрекетке келу мүмкіндіктерін, жадын, кәсіби іс-әрекеттерге қабілетін, тұлғалық сапаларын анықтаушы тестер жиі қолданылуда.

Құжаттарды талдау әдісі - адамның қызмет, іс-әрекеттік өнімдерін талдауға арналған жалпы психологиялық әдістердің бір түрі. Құжаттарды талдау әдістері сапалық және сандық болып ажыралады. Сапалық тал- дауда баяндалған мәтіндік ақпарат сандық көрсеткіштерге келтіріліп, кейін математика-статистикалық өңдеуге түседі. Бұл ғылымда контент- талдау атауын алған.

Құрастырып  жобалау әдісі - осы күнгі психологиялық  зерттеулер- де кең қолданымдағы жалпы  ғылымдық әдіс. Оның мәні - психикалық құбылыстарды таңба күйіне келтіру  немесе адам іс-әрекеттерінің әрқилы түрлерін жасанды құрастырылған ортада ұйымдастыру. Осы жолмен қабылдаудың, жадтың, қисынды ойлаудың кейбір қырларын қолдан жобалап жасауға, сондай-ақ психикалық іс-әрекеттің бионикалық модельдерін тұрғызуға болады.

Сауалнама әдісі - әлеуметтік-психологиялық зерттеулерде кең қолданылатын әдіс. Оның мәні - объектив не субъектив деректер жөнінде сауалға тартылған адам аузынан ақпар топтау.

Өмірнамалық әдіс - кейінгі уақыттары тұлғаны зерттеуде  көп қолданылатын әдістердің бірі. Мұнда жеке адамның қалыптасуындағы өзекті жағдаяттар, оның өмір жолы, дамуындағы дағдарысты кезеңдер, әлеуметтенуіндегі ерекшеліктер анықталады. Адам өміріндегі күнделікті оқиғалар талданып, болашақта кезігер жағдайлар болжас- тырылады, өмірлік кестесі түзіледі, каузометриясы жасалады.

Каузометрия (лат. causa-себеп, грек. metro-өлшем) -оқиғалар арасындағы қатынастардың себептік сарабы, тұлғаның психологиялық мерзім -кезеңдерінің талдауы беріледі, оқиғаларға қатысы бар жағдайлар анықталады, тұлға  дамуының не тоқырауының кейбір кезеңдерінің бастау оқиғалары айқындалады.

Жас ерекшеліктері  психологиясында салыстырмалы-генетикалық  әдіс қолданылуда. Бұл әдістің мәні - психикалық заңдылықтарды жеке адамның  психикалық дамуының әр кезеңдерін салыстыру  арқылы зерттеу.

Социометрия - әлеуметтік психологиядағы зерттеу әдісі - бірлікті іс-әрекетке не оқиғаға араласу (араласпау) мүмкіндіктерін анықтау мақсатында шағын топтың әрбір мүшесін жеке сауалға тарту әрекеттері. Бұл  әдіс нәтижелері топтағы қатынастар құрылымын гра- фикпен бейнелейтін соц иометриялық кесте, социограмма, сондай-ақ топтағы психологиялық қатынастарды сандық көрсеткіштермен танытуға болатын социометриялық индекстер күйінде өрнектеуге болады.

Жеке тұлғаның бағыт-бағдарына әлеумет ықпалын  зерттеу үшін жасақталған топ әдісі қолданылады.

Тұлғаның мәнді  әлеуметтік сапа-қасиеттерін диагностикалау мақсатында эксперттік бағалау және тұлғаны топпен бағалау әдістері пайдаланылуда.

Тұлғаны топпен бағалау әдісі - адам мінездемесін топ  мүшелерінің өзара бағалауы арқылы алу. Бұл әдіс топтағы адамдардың өзара таныстығы мен бірлікті іс-әрекеті және қатынасы нәтижесінде топтың әрбір мүшесі жөнінде қалыптасқан топтық санаға негізделген.

Қандай да психологиялық  проблеманы зерттеуде сол мәселеге сәйкес зерттеу тәсілдері мен  ережелері, яғни нақты зерттеу әдістері қолданылады. Олар: болжам ұсыну, эксперименталдық тәсіл мен соған сай материал, сыналушылардың бастапқы бақылау және экс- перименттік топтарын айыру, эксперимент серияларын анықтау, эксперименталды материалдарды статистикалық және теориялық өңдеуден өткізу және т.б.

 

 

 

 

 

 

 

 

Әдістер классификациясы 

 

Б. Г. Ананьевтің ойынша психологиялық зерттеу әдісі  психологиялық объектілермен операция жүргізу жүйесі және психология ғылымының  гнесологиялық объектілерімен бірге  болып келеді. Психологияда эмпирикалық әдістерді қолдану проблемасын қарастыра отырып психологиялық әдістер жүйесіндегі олардың өресін анықтаудан бастау керек. Бұл бес деңгейді бөліп көрсетуге болады.

1) Методика;

2) Методикалық  тәсіл;

3) Әдіс (эксперимент,  бақылау және т.с.с. );

4) Зерттеу ұйымдастырылуы;

5) Методологиялқы  үйлесім;

Шындығында  «Әдіс» термині кез келген деңгейге қолданылуы мүмкін. Мысалы, психофизикада  орташа қатенің есептеу әдісі  шекара әдісі бар, психодиагностикада, проективті әдіс бар.

Г.Д. Пирьов «Әдістерді» 3-ке бөлді:

1) Әдістер (бақылау,  эксперимент, моделдеу т.с.с.)

2) Методикалық  тәсілдер

3) Методикалық  үйлесімдер (генетикалық, психофизиологиялық  және т.с.с.)

С.Л. Рубинштейннің  «Жалпы психология негізінде» басты  психологиялық әдістер ретінде бақылау мен экспериментті бөлді. Бақылау «сыртқы» және «ішкі» (өзіндік бақылау) болып бөлінеді, эксперимент – лабраториялық табиғи және педагогика-психологиялық қосымша көмекші әдіс – физиологиялық әдіс сонымен қатар іс-әрекет жемісін зерттеу әдісі әңгімелесу мен анкетаны бөліп алды. Әрине уақыт бұл классификацияның ерекшеліктерін шарттады. Осылай психологияның философиямен «Туыстық – идеялогиялық» байланыс оны теоретикалық әдістерден айырды. Педагогикамен, физиологиямен аналогиялық байланыс бұл ғылымдардың әдістерін психологияға қосумен марапатталды.

Екінші Б.Г. Ананьев  арқылы отандық психологияда тараған  психологиялық зерттеудің әдістер  классификациялық – Болгарлық психолог Г.Д. Пировтың классификациясы. Ол тұрақты  әдіс ретінде: бақылау (объективті, субъективті) экспериментті (лабраториялық, табиғи, педагогика – психологиялық) моделдеу, психологиялқы мінездеме беру, көмекші әдіс (математикалқы, графикалық, биохимиялық және т.с.с.) бұл әдістердің әрқайсысы басқада әдістерге бөлінеді. Мысалы, бақылау анкета сұрақтама, т.б. бөлінеді.

Ал Б.Г. Ананьев  әдістерді 4-ке бөлді:

1) Ұйымдастырушы

2) Эмпирикалық

3) Өңдеу тәсілі

4) Интерприкациялық.

Ұйымдастырушы әдіске Ананьев салыстырмалы ланыштивті және комплектті әдістерді кіргізді. Екінші топқа обсервоционды әдістер (бақылау және өзін бақылау), эксперимент (лабараториялық, далалық, табиғи және т.б.), психодиагностика әдіс, іс-әрекет продуктивтілігі мен процесстерінің анализі (проксиометрикалық әдіс) моделдеу биографикалық әдіс кіргізілді.

Үшінші топқа  мәліметтердің математика-статистикалық анализ әдісі соңғы төртінші топты генетикалық (фило-және антогенетикалық) және құрылымдық әдістер (классификация, типологизация және т.б.) құрайды. Ананьев әр әдісті анық бейнеледі. Бірақ, соның өзінде көптеген шешілмеген мәселелер бар: неге моделдеу эмпирикалық әдіске жатады? Практикалық әдіс далалық эксперименттен немесе құралдық бақылаудан несімен ерекшеленеді? Неліктен интерпритациянды әдістер тобы ұйымдастырушылардан бөлінген?

Бұл жерде психологиялық  зерттеудің теоретикалық әдісі белгіленбегенін айтып өткен дұрыс. Бірақ, сонымен қатар эмпирикалық пен теоретикалықтың арасында әдістер класы бөлінген, дәл айтқанда – эмпирикалық зерттеудегі дерктерді интерпритациялау өңдеу және көрсету әдістері.

М.С. Роговин  мен Г.В. Залевский жұмыстарында жоғарыдағы классификацияны қарастырып өздерінің ұсынады. Бұл авторлардың көзқарастары бойынша әдіс – бұл таным процесіндегі субъект пен объект арасындағы байланысты түсіндірушілер арасындағы байланысты түсірдірушілер. Олар психологиялық әдістерді 6-ға бөледі:

1. Герменевтикалық  – ғылымның мүшеленбеген жағдайына  лайықты (субъект пен объкт  қарама-қарсы қойылмаған, ойша операция  мен ғылым әдісі тұжырымдалған)

2. Биографикалық  – психика туралы ғылымда танымның  жалпы объктісінің бөлінуі.

3. Бақылау –  таным объектісі мен субъектісінің дифферанциясы.

4. Өзін-өзі бақылау  – дифферанция негізінде субъектінің  объектіге айналуы.

5. Клиникалық  – бірінші жоспарға сыртқы  бақылаудан ішкі механизмдерге  көшу мақсаты шығады.

6. Эксперимент  – таным процессіндегі субъект ролін ескере отырып таным объектісіне қарсы тұрған субъект ретінде. Берілген классификацияның артық жері – гнесологиялық негіз (субъективті – объективті өзара әрекет) бірақ бұл дәл емес: кленикалық әдіс пен биографикалық әдістің бөлінуі неліктен екені белгісіз.

Бірақ авторлар тек эмпирикалық-психологиялық әдістер  классификациясына тоқталған және герменовтикалық әдіске моделдеуді қосқан. Психологиялық зерттеу әдістерінің  басқа да классипикациясы бар. Бірақ, жалпы психологиялық әдістер  мен психологиялық зерттеулердің эмпирикалық әдістер арасында ылғи да теңдік белгісі қойылады. Бұл екеуінің де спецификасын анықтауда қиындатады.

Басқа ғылымдармен  ұқсастықтары бойынша психологияда әдістерді 3 класқа бөлген орынды:

1. Эмпирикалық,  зерттеудегі объект пен субъектінің сыртқы өзара әрекетін көрсетеді   

2.теоретиколық,субьект  обьектінің ойша моделімен өзара  әрекет етуі.

3. Интерпритация  және субъект объектінің белгілі  – символикалық қойылыммен «Сыртқы»  өзара әрекет.

Бірінші топ  әдістерін қолдауну нәтижесі объектінің халін, комьютердің есін және т.б-ны бекітетін деректер болып келеді. Теориялық әдістерді қолдану нәтижесі табиғи тілдік, белгілік – символикалық немесе кеңістік – символикалық қалыптағы зат туралы біліммен көрсетілген. Соңғысы, интерпритациялық – суреттеулік әдістер – бұл теоретикалық және эксприменталды  әдістерді қолдану нәтижелерінің «Кездесу орыны» және олардың өзара әрекеттесу орыны. Эмпирикалық зерттеу деректері, бір жағынан, біріншілік өңдеуге және талаптарға лайықты қойылымдарға әкеледі. Эмпирикалқы психологиялық әдістердің тағы бір классипикацсиясын қарастырайық. Психологиялқы зерттеу объектісі активті болуы мүмкін, адам зерттеуші (сияқты) ретінде зерттеуші ретінде қарым-қатынастың, танымның және қайраткерліктің субъектісі болады. Сонымен қатар эмпирикалық психологиясының әдістер классипикацияларында бұл ерекшеліктерді ескеру керек.

Психологияда  зерттеуші мінез-құлқысының түсі мен  интерпритацияның үлкен мәні бар. Түсіну процесі өлшем процесіне қарама-қарсы. өлшеуде біз зерттеу нәтижесін  объективтеуге ұмтыламыз, ал түсінуді қолданғанда, керісінше өзіміздің мекншікті бірлігімізде зерттеуші мінез-құлқын субъекті интерпритациялаймыз.

Психологиялық эмпирикалық әдістерді психологиялық  зерттеудің 2 спецификалық белгілерін білдіретін объектілері бар. Екі  өлшемді кеңістікке орналастыруға болады. Бірінші – зерттеуші мен зерттенуші арасында әрекет жоқтығы немесе бұл өзара әрекеттің интенсивтілігі, ол клиниколық экспериментте максималды және өзін-өзін басқаруда (зерттеуші мен зерттелуші – бір адам) минималды.

Екінші – процедуалды объективтендіруі және субъективтендіруі шет қалатын нұсқалар тестлеу (немесе өлшеу) және басқа адамның мінез-құлқын «Сезіну» жолымен түсіну, эмпатия. Екінші жағдайда зерттеуші ештеңе қолданбайды деуге болмайды. Олар бар, бірақ «Ішкі» (Л.С. Выготский бойынша), - зерттеушінің өз тәжірибесі, индивидуалды ойлары, интерпритация тәсілдері жән т.б. зерттеушінің өлшеуде қолданатыны, - сыртқы (құралдар, тестер және т.б.).

Бұл психологияның  әдістері типтерге бөліп отырған  екі спецификалық белгілерді басқашада атауға болады. Бірінші «Екі субъект – бір субъект» немесе «Сыртқы» диалы – «Ішкі» диалы өсін жасайды. Екінші «Сыртқы» заттар – «Ішкі» заттар немесе «Өлшеу – интерпритация» өсін жасайды. Екі осьтен жасалған квадратта негізгі эмпирикалық психологиялық әдістерді орналастыруға болады. Бұл көзқарас бойынша психологиялық эксперимент зерттеушімен өзара әрекеттің, оның мінез-құлқын объективті тіркеу мен қиылысуындағы әдіс болады.