Қазақстан Республикасының ақша жүйесінің құқықтық негіздері

 
Кіріспе

Негізгі бөлім

1.1.Ақшаның қажеттілігі,пайда  болуы және мәні 
1.2.Ақша жүйесі,оның элементтері және түрлері 
1.3.Қазақстан Республикасының ақша жүйесінің 
құқықтық негіздері

Қорытынды

Пайдаланылған әдебиеттер

КІРІСПЕ

Ақша жүйесі және оның түсінігі туралы тақырыптың негізгі бөлімінің бірінші бөлігінде,ең алдымен ақшаның түсінігі туралы және ақша қай кезден бастап пайда болды деген сұрақтарға жауап береміз.Бұл сұрақтарға қысқаша тоқталатын болсақ,ақша-бұл барлық өндірістік қатынастардың жиынтығының маңызды буыны және онсыз тауар өндірісі өсір сүре алмайтындығы жайлы мәселе.Сонымен қатар ақша қажеттілігіне байланысты ежелгі дәуір кезеңіндегі ірі ойшыл , ғалым К.Маркстің берген түсінігі және одан бөлек Дж. Доланның,Д.Кэмпбеллдің сызбасымен танысамыз.Бұдан басқа ақшаның рационалистік және эволюциялық түрлерімен танысамыз. 
Ал екінші бөлігінде,жалпы әр мемелекетке тән ақша жүйесі туралы түсінік және оның жекелеген элементтері туралы ұғым толықтай ашылып көрсетіледі.Бұнда,ақша жүйесі дегеніміз-тарихи қалыптасқан,әр мемлекеттің заңдарымен бекітілген біртұтас ақша айналымы болып саналады.Ал негізгі элементтері ол ақша жүйесін ұйымдастыру принципі;ақша бірліктерінің атауы;ақша бірліктерінің түрлері ;ақша айналымын реттеу тетігі және валюта бағамы туралы.Бұдан басқа ақша жүйесінің монометаллизм (алтын немесе күміс) және биметаллизм (алтын мен күміс) деп аталатын екі түрін қарастырамыз. 
Үшінші бөлігінде,ақшаның пайда болу тарихына жалпы сипаттама,яғни ақшаның өте көне заманда-ақ ,тіпті мемлекеттер құрылғанға дейін қолданыста болғаны туралы.Ал содан кейін біздің Республикасындағы ақша жүйесінің құқықтық негіздері туралы,яғни белгілі бір құқықтық нормалармен ретке келтірілген,еліміздің ақша айналымын жоспарлы түрде ұйымдастыратын нормалар мен тәсілдердің жиынтығына тереңірек тоқталамыз.Еліміздің ұлттық валютасы — теңге туралы,Республиканың Ұлттық банкі туралы және қазіргі қолданыстағы банкноталар мен тиын ақшалардың түрлері туралы.Сонымен қатар еліміздің Ұлттық банкі ұсынған және қолданысқа түсейін деп жатқан жаңа теңге жайлы.

1.1 Ақшаның қажеттілігі,пайда  болуы және мәні

Нарықтық экономиканың әрекет ету механизмін түсіну үшін ақшаның  мәнін айқын түсіну қажет.Сол  себепті ақшаның «нарық тілі»  деп аталуы бекер емес.Ақша-тауар  өндірісінің тарихи категориясы  немесе айырбастың ұзақ мерзімдік дамуының объективті негізделген нәтижесі. 
٭Қоғамдағы ақшаның қажеттілігі тауар өндірісі тауар айналысының дамуынан туындайды.Ақша тауар өндірісінің өнімі және оның дамуының міндетті шарты болып табылады.Егер адамның еңбек өнімі балама негізде басқа өнімге айырбасталса,онда ол тауарға айналады.Ал бұл ақшаның қажеттілігін туындатады,яғни айырбас Маркстің Т-А-Т сызбасы бойынша жүзеге асырылады.Бұл жағдайда ақша балама негізде тауарды сатып алу-сатуда делдал ретінде әрекет етеді.Бұны жүзеге асыру үшін сатылатын тауарды (Т) ақшамен өлшеу керек және осы сомаға басқа тауарды (Т’) сатып алу қажет.Жалпыға ортақ балама рөлінде әрекет етуші ақша жоқ болған жағдайда осы сәттегі нарықта сұраныс пен ұсыныстың сәйкессіздігіне байланысты айырбас жүзеге аспай қалуы мүмкін.Ақша үнемі тауарға қарама-қайшы болады.Тауар мен ақша бір-бірінен ажырамас категориялар.٭ [ 5.12-бет ] 
Сонымен,ақша-бұл тауар өндірісінің тарихи айырбасы процесінің ұзаққа созылған дамуының объективті негізделген нәтижесі.Ақша жалпыға ортақ балама ретінде тауар өндірісі тауар айыпбасына қажет,ол еңбектің әр түрлі жіктелуі кезінде әр түрлі өнімдерді дайындауға қажетті қоғамдық еңбек шығындарын салыстыруға мүмкіндік береді.Яғни,ақша өндірістік қатынастардың барлық жиынтығының маңызды буыны,онсыз тауар өндірісі өмір сүре алмайды. 
Тауар мен ақшаның шығуында ортақ негіз бар ,бірақ олардың арасында маңызды айырмашылық та бар.Егер тауар айналыс аясында уақытша болса, ал ақша айналыста тұрақты, мәңгілік болады,айналыс аясынан кетпейді. Сондықтан, тауарлар арасында дами отырып,ақша бүкіл тауар әлемінен ерекшеленетін айрықша тауар болып қала береді. 
Ақша-қоғамдық еңбек бөлінісі арқылы жекелеген тауар өндірушілерді және нарықты ортақ экономикалық организмге біріктіруші айналыс құралы.Ол жеке меншік еңбекті қоғамдық еңбек жүйесіне қосады,тауар өндірушілер арасындағы айырбастың баламалылығын қамтамасыз етеді.

*Қазіргі кездегі нарықта  ақшаның қажеттілігі жоғарыда  көрсетілген Дж.Долан, Д.Кемпбелл, Дж.Кемпбеллдің сызбасынан анық  көруге болады.Сызбада тауарлар  мен қызметтер ағымы көрсетілген,оларды үй шаруашылықтары (кәсіпкерлер) және фирмалар (заңды тұлғалар) айырбастайды,бұл ағым айырбас кезінде жүзеге асырылған ақшалай төлемдердің қарама-қарсы ағымымен теңестіріледі.Тауарлар мен қызметтердің ағымдары сағат тілі бойынша бағытталған;ақшалай төлемдердің ағымдары сағат тіліне қарсы бағытталған.Осы экономикалық жүйеде жеке кәсіпкерлер және фирмалар өндіретін такарлар мен қызметтерді сатып алады.сызбаның төменгі бөлігінде көрсетілген фирмалар нарығындағы өз өндірістері үшін қажетті ресурстарды-жұмысшы күшін,капиталды және ресурстарды сатып алады.*[ 5.13-бет] 
Ал экономикадағы ақшаның пайда болуы мен оның мәнін анықтаудың көп ғасырлық тарихы бар,атап айтатын болсақ,бұл сұрақтар Аристотель, А.Смит, К.Маркстің еңбектерінде қарастырылған.Негізінен ақша теориясын XX ғасырдың бірінші жартысында А.Маршал,П.Самуэльсон, Дж.Тобин,Ф.Мишкин сияқты қазіргі кездегі экономика ғылым өкілдері дамытқан. 
Ақшаны анықтаудың көп түрін шартты түрде екі тұжырымдамаға бөлуге болады:рационалистік және эволюциялық. Біріншісі,XIX ғасырдың аяғына дейін үстемдік етті,ол ақшаның туындауын мемлекеттің немесе адамзаттың жалпы келісімді бекітуінің нәтижесі ретінде түсіндіреді,яғни ақшаның туындауы тауарлық өндіріспен байланыстырылмайды.Ал екіншісі ғылыми көзқарас болып саналады,ол тауардың айырбастық құнының эволюциялық даму нәтижесі ретінде түсіндіріледі,ақша адамдардың еркіне тәуелсіз түрде пайда болады.Айырбастық құн-бұл олардың салыстырмалы өрнектелуі немесе сатып алушылық құны.Құн тауарларды бір-біріне айырбастау кезінде ғана анықталуы мүмкін екендігі баршаға аян және ол мұнда айырбас құны формасында әрекет етеді.Тауар-бұл сату немесе айырбастауға арналған еңбек өнімі.Адам дайындаған зат сату немесе айырбастау кезінде тауарға айналады.Ал бұл ақшаның туындауы үшін объективті алғышарттарды қалыптастырады. Тауардың тұтыну құны және құны болады.Тауарлардың пайдалылығына байланысты құнының әр түрлі формалары бар,олар тауардың тұтынушылық құны деп аталады.Тауардың құны оны өндіруші адам еңбегінің өзгерісімен анықталады. 
Әр түрлі аймақтарда тауар ретінде әр түрлі тауарлар алынады.Мысалы,солтүстіктің халқы ақша ретінде бағалы аң терісін,оңтүстіктің мал өсіруші халықтары-малды,егін егуші халықтар-астықты,қалаларда-металды,яғни темірді, қорғасынды, бағалы металдарды қолданады. 
* Тауарды үлкен кеңістік ортасынан барлық басқа тауарлар ығыстырған жағдайда ғана,ол ақшаның жалпы баламасы рөлінде бола алады.Мұндай ығыстыру аяқталған соң,арнайы тауар пайда болады,оның нақты формасымен жалпы балама формасы бірігеді де,бұл тауар «ақша» деген атауды алады. 
Сондықтан да ақшаның мәні үш қасиеттің біртұтастығымен өрнектеледі: 
1.ақшаның жалпы тікелей айырбасталу қасиеті бар; 
2.ақша тауардың айырбас құнын белгілейді; 
3.ақша тауарда жинақталған жалпы жұмыс уақытының көрінісі болып табылады.*[ 8.10-бет]

1.2 Ақша жүйесі,оның элементтері  және түрлері

Әрбір мемлекеттің өзіне  тән ұлттық ақша жүйесі болады.Ақша жүйесі — ол тарихи қалыптасқан  және мелекеттің ұлттық заңдарымен бекітілген біртұтас ақша айналымы.Алғашқы ақша жүйесі XVI-XVII ғ.ғ.капиталистік өндіріс әдісі қалыптаса бастаған да пайда болды.Бірақ оның кейбір жекелеген элементтері одан да бұрын айналымда жүре бастаған.Капиталистік өндірістің және тауар-ақша айналысының қарқынды дамуы ақша жүйесіне өзгеріс енгізді. 
*Ақша жүйесінің типі: ақша-ерекше тауар ретінде жүруіне,яғни жалпыға ортақ эквивалент болуына немесе ақша-құн өлшемі қызметін атқаруына байланысты қалыптасады.Сондықтан әлем тарихында ақша жүйесінің төмендегідей типтері кездеседі: 
Металл ақша айналысы,бұл жүйеде ақша тауары,яғни толық құны ақша айналыста жүреді және ол ақшаның барлық қызметтерін орындайды.Ал несие ақшалары металға айырбасталады; 
Несие ақшалары және қағаз ақша айналысы,бұл жүйеде атына сай, айналыстан толық құнды ақша ,яғни алтын біржолата ығыстырылып,айналыста тек ақша белгілері жүреді.*[ 9.57-бет] 
Ал жалпы ақша тарихы негізінен қоғам өмірінің экономикалық және саяси дамуымен тығыз байланысты.Тарихи даму барысындағы экономикалық категория ретінде ақша — өндіріс саласында қалыптасатын ,адамдар арасындағы ақша қатынастарын білдіреді.Яғни,ақша қоғамдық қатынастарды тасушы және оның негізгі қызметі болып мемлекет қызметін ақшамен қамтамасыз ету танылады.Сол себепті,қаржы жүйесінің қалыптылығын сақтау үшін ақша жүйесі қолданылады. Сонымен қатар,мемлекеттің ақша шаруашылығын,яғни, ақша жүйесін қалыптастыру. 
Әлемдік өркениетте ақша жүйелерінің жекелеген элементтері ежелден белгілі әрі олар құнның ақшалай формасы-ақшаның пайда болуымен байланысты.Ақша жүйесі өз эволюциясында ақша-тауар қатынасының даму деңгейіне тікелей тәуелді болғандықтан көптеген өзгерістерге ұшырады. 
*Әрбір мемлекеттің өз ақша жүйесі бар.Ол мынандай элементтерді қамтиды: 
Ақша жүйесін ұйымдастырудың принципі;Ø 
Ақша бірліктерінің атауы;Ø 
Ақша белгілерінің түрлері,оларды шығарудың тәртібі және қамтамасыз ету сипаты;Ø 
Ақша айналымын ақша-несие тұрғысынан реттеудің тетігі;Ø 
Ұлттық валюта бағамы,оны шетелдік валютаға айырбастаудың тәртібі.Ø 
Ақша жүйесін ұйымдастырудың принциптері мыналар: 
1. ақша жүйесінің орталықтандырылған басқару принципі.Ол көбінесе шаруашылық жүргізуші субъектілердің уәждемесіне негізделген экономикалық әдістерге жүгінед

. тиісті болжауларды  жасау негізінде ақша айналымын  жоспарлау принципі 
3. ақша айналымының тұрақтылығы және икемділік принциптері,ақша айналымы экономиканы ақшалай қаражатпен қамтамасыз ету керек,алайда инфляцияның дамауына жол бермеуі қажет. 
4. ақша эмиссиясының несиелік сипатының принципі.Бұл ақша эмиссиясының несие операциялары негізінде жүзеге асырылатынынн білдіреді. 
5. эмиссияланған ақшаның қамтамасыз етілуі принципі 
6. Орталық банк тәуелсіздігінің принципі 
Ақша бірліктерінің атауы.Ақша бірлігі-барлық тауар бағаларын өлшеуге және тұлғалауға қызмет ететін ,заңмен бекітілген ақша белгісі.Сонымен қатар,ақша бірлігі – бұл ұлттық валюта атауын білдіретін және мемлекетпен белгіленген ақша белгісі болып саналады. 
Ақша бірлігінің атауы – теңге,доллар,рубль,,марка,фунт стерлинг,сом және тағы басқалары тарихи қалыптасқан.Мысалы, «рубль» сөзі «рубить» деген сөзден шыққан ,себебі ол күміс слитоктан кесіліп алынған және өзінің белгіленген салмағы «гривна» деп аталатын бөлікті білдіреді.Ал «доллар» — «талер» деп аталатын неміс тиынының атауынан шыққан,ал ол «иоахимсталер» деп аталатын Габсбургтер кезеңіндегі австро-венгриялық тиынның атауынан пайда болған,ал ол өз кезегінде Чехия еліндегі күміс өндіретін жердің атауынан алынған. 
Монополиялық тұрғыдан эмиссиялайтын барлық ақша белгілері заңда төлем құралы болып табылады, яғни бұл Қазақстан аумағында борыштарды өтеуге заң бойынша міндетті түрде қабылданатын ақша белгілері.:Ақша бірлігі (ұлттық валюта) Қазақстан Республикасында 100 тиыннан тұратын қазақстандық теңге болып табылады.Теңге алтын немесе басқа құнды металдар арасында ресми ара қатынас белгілейді 
Ақша белгілірінің түрлері,оларды шығарудың тәртібі және қамтамасыз ету сипаты.Ақша белгілерінің түрлері – ақша массасының құрылысы және ақша белгілерінің номиналы.Негізінен ақша бірлігінің екі түрі шығарылады: 
1.қағаз ақша — әр елдерде әрқалай аталатын купюралар. Мысалы,Ұлы Француз қозғалысы кезеңіндегі ақшалар ассигнаттар деп аталған.Қағаз ақшалар екі түрде болуы мүмкін:а)ақшалай тауарға айырбастау кепілдігімен,яғни эмитент өзіне банкноттарды алтынға немесе күміске айырбастау міндетін алады;б)жай,яғни бағалы металдарға немесе басқа ақшалай тауарларға айырбасталмайтын ақша белгілері. 
2.темір тиындар – әр түрлі құймалар түрінде.Тиынның беткі жағы-аверс деп аталады,онда негізінен мемлекеттің туы суреттеледі.Тиынның артқы жағы-реверс деп аталады,онда мемлекет басшысының немесе басқа тарихи тұлғалардың бейнесі суреттелуі мүмкін.Ал тиыннның шеті-гурт деп аталады. 
Барлық төлем түрлеріне олардың көрсетілуі құны бойынша міндетті түрде қабылданатын,банкнот пен тиыннан тұратын айналымдағы мемлекеттің ақша белгілері.Ақша белгілерін шағаруды олардың айналымнан ұйымдастыруды және айналымнан алуды Орталық банк қолма-қол ақшасыз балама алу арқылы банкнот пен монетаны сату түрінде тек бір өзі ғана жүзеге асырады.*Бұл жөнінде «Қазақстан Республикасының ақша жүйесі туралы» Заңында былай делінген : «Қазақстан Республикасы аумағында нақты ақша қаражаттарын шығару,оның айналасын ұйымдастыру және айналыстан алынып тасталуын, … Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі жүзеге асырады ». * [ 2.5-бап] 
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкноттары мен тиындары Ұлттық банктің сөзсіз міндеттемелері болып табылады әрі оның барлық активтерімен қамтамасыз етіледі.Ұлттық банк алтын-валюталық активтердің мөлшерлері туралы хабарламаларды бұқаралық ақпарат құралдарында ұдайы жариялап отырады. 
Ақшаның түрлеріне:қағаз және несие ақшалар жатады. 
Ақша-несие айналымының тетігі.Ақша несиелік реттеу құралдарының, ақша-несие тұрғысынан реттеуші органдардың құқықтары мен міндеттерінің жиынтығын білдіреді.Ақша-несие саясатының негізгі құралдарына мыналар жатады: 
1.ҚР-ның Ұлттық банктің банктерге несиесі бойынша 
сыйақы мөлшерлемелерінің деңгейлері; 
2.Ұлттық банкте депозиттелген ең аз шамадағы міндетті 
резервтердің нормативі; 
3.Мемлекеттік құнды қағаздарды сату және сатып алу 
бойынша ашық нарықтағы операциялары; 
4.Банктерге несиелер; 
5.Валюта нарығындағы интервенция; 
6.Айрықша жағдайларға жекелеген түрлерінің несиелік 
операциялардың деңгейі мен мөлшеріне тікелей сандық 
шектеулерді қою; 
7.Ресми есептік мөлшерлеме 
Ұлттық валюта бағамы.Оны шетелдік валютаға айырбастаудың тәртібі.Валюта бағамы-бұл басқа елдің ақша бірлігінде бейнеленген елдің ақша бірілігінің бағасы.Валюталарды шетелдік валютаға айырбастаудың тәртібі Қазақстан Республикасының «Валюталық реттеу туралы» Заңында белгіленген. Валюта бағамы баға белгілеудің негізінде анықталады.Валютаның ресми және еркін баға белгілеулері бқліп көрсетіледі.Қазақстанда көбінесе «қоржынға» кіретін басқа шетелдік валюта «қоржыны» негізінде баға белгілеу тәсілі пайдаланылады.*[ 10.145-152-беттер] 
Сонымен,ақша жүйесі мемлекеттің ақша айналымының құрылысын білдіреді.және ол әрқашанда ұдайы даму үстінде болатындықтан ақша жүйесінің түрлері өзгеріп отырады.Ақша жүйесін құру формаларындағы принципттік айырмашылықтары металдық айналым жүйесінде және несие мен қағаз ақшаларының айналым жүйесінде жатыр.Тарихи даму кезеңінде металдық айналымда ақша жүйесінің монометаллизм (алтын немесе күміс) және биметаллизм (алтын мен күміс) деп аталатын екі түрлері қалыптасқан. 
Монометаллизм-ақша жүйесі,яғни бір металл жалпыға бірдей балама ретінде әрі бағасы қымбат металдарға айырбасталған монеталар мен белгілерді функциялайтын ақша айналымының негізі ретінде қызмет етеді.Күміс монометаллизмі Ресейде — 1843-1852 жж., Үндістанда — 1852-1893ж.ж., Қытайда — 1935 жылға дейін қолданылды.Ал алтын монометаллизмі алғаш рет Ұлыбританияда 1816 жылы, Германияда — 1871-1873жж., Жапонияда — 1897 ж., АҚШ-та – 1990ж. белгілейді. 
Алтынның құн белгілеріне айырбасталуы сипатына қарай алтын монометаллизмнің үш түрі бөліп көрсетіледі:алтын монета стандартты,алтын құйма стандартты,алтын-девиз стандартты. 
Алтын монеталы стандартты-еркін бәсекелестік кезеңінің талаптарына көп сәйкесіп,өндірістің,несие жүйенің,әлемдік сауды-саттықтың дамуына және капиталдың шетке шығарылуына ықпал етті.оның негізгі белгілеріне мыналар жатады:толық бағалы алтын монета ел ішінде барлық ақша қызметін орындап,айналымда болады. 
Алтын құйма стандарт-оның алтын монеталы стандарттан айырмашылығы бұнда алтын монета айналыста болмайды және оны еркін соғу жойылды.Алтын құймалы стандартта банкнотаның белгілі бір сомасы алтын құймасының белгілі бір салмағына айырбасталады. Мысалы,Ұлыбританияда салмағы 12,4 кг. стандартты құма 1700 фунт стерлингке,ал Францияда 12,7 кг.-21,5 мың франгке теңестіріледі. 
Алтын-девиз стандарт –ол банкноттың девиздерге,яғни белгілі бір шетел валютасына айырбасталатын ақша жүйесі. 
Әлемдік дағдарыстың нәтижесінде 1929-1933 жылдары алтын монометалллизмінің барлық жүйесі жойылып, ұсақталмайтын банкноттық айналым дәуірі басталды. Барлық елде банкноттың алтынға айырбасталуы тоқтатылды. Баламаның жалпыға бірдей рөлі-несиелік қағаз ақша белгілері-бірден-бір төлем құралына айналды. 
Биметаллизм-баламаның жалпыға бірдей құнының рөлі айналымда болатын екі металл-алтын мен күміске заңмен бекітілген ақша жүйесі.Биметалллизм XVI-XVII ғасырларда кеңінен тараған,ал Батыс Еуропа елдерінде XIX ғасырда пайда болған.Бұл жүйеде алтын мен күміс тең құқықтағы ақша-қос металды валюта,онда екі металдан да кең көлемде монеталар соғылып,айналыста шектеусіз қатар жүрген.Биметаллизмнің үш негізгі түрі болған: қосарлы,екі жақты және «ақсақ» валюта жүйесі. 
Қосарлы валюталар жүйесі –мұнда алтын мен күміс монеталардың арасындағы ара-қатынасы металдың нарықтық құнына сәйкес нарықта берекесіздік түрде белгіленеді. 
Екі жақты валюта жүйесі-металдардың сандық ара-қатынасын мемелкет бекітіп,алтын мен күміс монеталар сол қатынаспен соғылады. 
«Ақсақ» валюта жүйесі-онда алтын мен күміс бірдей негізде заңды төлем құралдары болып табылады. 
*Сонымен,нарығы дамыған мемлекеттердің ақша жүйесінің мынандай негізгі ерекшеліктері бар: 
Алтынның демонитизациясы,яғни алтынның ақша бірлігі ретіндегі құрамын алып тастау;ü 
Алтынға айырбасталмайтын несие ақшаларына көшу;ü 
Ақша айналымында кейбір қағаз ақшалардың сақталуы;ü 
Мемлекетті,шаруашылықты несиелеудің тәртібіне байланысты банкноталар шығару;ü 
Инфляциялық процестерге әкеп соғаты,нақша жүйесінің қағидаларының бұзылуына байланысты туындайтын ақша айналымын мемлекеттік реттеу.ü 
Ал ақша жүйесінің қызмет етуінің экономикалық,яғни тауар-ақша қатынастарының пайда болуы келесі белгілермен ерекшелінеді: 
o Олар айырбас сатысында пайда болады; 
o Бұл қатынастардың материалды объектісі болып тауар және ақша танылады; 
o Бұл қатынастарда ақша қозғалысы сатып алу-сатуға байланысты туындайды; 
o Олар қоғамдық өндірістің қажеттілігіне бағытталған; 
o Бұл қатынастар құқықтық емес түрде қалыптасуы мүмкін; 
o Олар мемлекеттің қаржы қатынастарының материалдық негізін құрайды; 
o Бұл қатынастардың субъектілерінің ара қатынасы тараптардың заңи теңдігіне негізделеді. 
Сөйтіп,қазіргі таңда белгілі бір мемлекеттің ақша жүйесі өз кезігінде мемлекеттің Ұлттық (Орталық ) банкімін реттеліп отыратын қағаз-ақша жүйесін айтамыз және да ол белгілі заңдармен реттеліп отыратын ,мемлекеттегі ақша айналымын білдіреді.* [6.43-45-беттер]

1.3 Қазақстан  Республикасының ақша жүйесінің  құқықтық негіздері

Негізінен ақша өте көне заманда,тіптен мемлекеттер құрылғанға дейін пайда болғанын білеміз.Ең бірінші төлем құралы ретінде біздің дәуірімізге дейінгі 2000 жылдары Крит аралында (Грекия) жүрген мыстан жасалған «талантты» атформасы жайып қойған өгіз терісіне ұқсас ,ал салмағы 52 кг. болған.Көне Грекияда талант (талантон) деп өте ірі салмақ бірлігі мен ақша өлшемін айтқан.1 талант – 6000 драхманға тең болған,ал салмағы 26,2 кг.-ға жеткен.*[13.45-48-беттер] 
Ал жалпы,негізгі қарастыратын тақырыбымыз ақша жүйесінің құқықтық негіздері дегеніміз-еліміздің ақша бірлігін «теңге» және оның құрамын ,ақшалар түрлері мен формаларын ,оларды айналымға шығару және қамтамасыз ету тәртібін,ақша жүйесін және ұлттықвалютаны қорғау шараларынғсондай-ақ еліміздің ақша айналымын ұйымдастырудың негіздерін белгілейтін қаржылық құқықтың жалпы бөлімінің институты. 
Ақша жүйесінің құқықтық негіздері институтын қарастырған кезде мемлекеттің (оның мүддесін көздейтін өкілетті органдардың) валюталар жөніндегі ерекше құқықтарымен –валюталық монополиясымен танысамыз.Мұнда айтатын жай,бұрынғы қалыптасқан көзқарастар бойынша «мемлекеттің валюталық монополиясы» немесе «валюталық заң шығарушылық негіздері» қаржылық құқықтың ерекше бөліміне кіретін институт ретінде болатын.Бірақ,біз мұндай институттардың қаржылық құқықтың ерекше бөлімінің құрамында жоқ екенін білеміз. Өйткені,біріншіден,мемлекеттің қаржы жүйесі белгілі бір қаржылық-экономикалық институт арқылы көрсетіледі және жаңағыдай ақша қаражаттары қорларын білмейді.Ал ондай экономикалық институт жоқ болса,ерекше бөлімде де ондай құқықтық институтың болмайтыны анық. 
Екіншіден,валюталық монополия барлық ақша қорларының,яғни барлық қаржылық-экономикалық институттардың жұмыс істеулеріне ықпал ететін белгілі бір ережелерді белгілейді.Ал ондай құқықтық нормалар қаржылық құқықтың жалпы бөлімінің институты ретінде көрсетіледі,ендеше бұл нормалар қаржылық құқықтың жалпы бөлімінің төрінен орын алуы керек. 
Үшіншіден,мемлекеттің валюталық монопллиясының басты мақсаты-ұлттық ақша жүйесін қорғау және оның тұрақтылығын қамтамасыз ету.Демек,валюталық монополияны ақша жүйесінің элементі реніде қарастыруға болады. 
Мемлекеттің,мемлекет мүддесін көздейтін өкілетті органдардың валюта жүйесіндегі құқықтарын қарастырмастан бұрын,осы валютаға байланысты негізгі түсініктерді оқып,білуіміз қерек. 
Валюта дегеніміз-заңды төлем қаражаты ретінде мемелкет қабылдаған әр түрлі ақша біріліктері немесе құнды банкноттар мен тиындар,оның ішінде қымбат металдардан жасалған стандарттар (оларға қоса айналымнан алынған немесе алынып жатқан,бірақ айналымдағы ақша біріліктеріне айырбастауға жататындары),сондай-ақ есеп шоттардағы халықаралық ақша немесе есеп айырысу бірліктеріндегі қаражаттар; 
«Қазақстан Республикасының валютасы» – Қазақстан Республикасы аумағында заңды төлем қаражатыретінде қабалдауға міндетті ақша бірлігі.Қазақстан республикасының Ұлттық валютасы теңге болып есептеледі.Теңге өз еліміздің аумағында еркін жүреді; 
«Шетелдік валюталар» деп,заңды төлем қаражаттары болып табылатын шет мемлекеттердің ақша бірліктері.Шетелдік валюталардың біздік елімізде жүріп ,тұруыннолармен жасалатын операцияларды,шетел валютасымен есеп айырысу,оларды сатып алу және сату және басқа да шетелдік валютаға қатысты қатынастарды реттейтін және жүзеге асыратын мемлекеттік орган – Қазақстан республикасының Ұлттық банкі.*[4.1-бабы] 
Негізінен «валюталар» ,яғни қандай-да болмасын мемлекеттердің ақша бірліктері үш түрге бөлінеді: 
1. Айналымда,қандай да болмасын мемлекеттерде еркін жүретін валюталар.Бұл валюталарға халықаралық валюта қоры тарапынан валюталық щектеулер қойылмаған,тұрақты немесе үнемі көтеріліп отыратын нарықты курсы бар және сатып алушылық қабілеті өте жоғары.Бұндай валюталарға мысалға,АҚШ доллары,Кнада доллары,Жапон йенасы, еуропалық евроны жатқызуға болады. 
2. Жартылай еркін жүретін валюталар.Бұл валюталарға ,яғни олардың ағымдағы қаржылық операцияларына кейбір шектеулер қойылған .Ал осы операцияларға шектеулер қойылмаса импорт пен экспортқа,валюталарды нарықтан немесе мемлекеттен сатып алу және сату мүмкіндігі еркін болар еді. 
3. Тұйықталған,яғни бір елдің ішінде ғана жүретін валюталар.Біздің ұлттық валютамыз – теңге осы тұйықталған валюта түріне жатады.Сол сияқты көршілес мемлекеттердің де валюталары қырғыз сомы,азербайжан манаты,балтық мемлекеттердің латтары мен литтері,өзбектің сум-купоны да тұйықталған валюталар болып есептеледі. 
Енді Қазақстан Республикасының ақша жүйесіне келетін болсақ,Қазақстан Республикасының ақшы жүйесі деп-құқықтық нормалармен ретке келтірілген,еліміздің ақша айналымын жоспарлы түрде ұйымдастыратын нормалар мен тәсілдердің жиынтығын айтамыз.Нарықтық экономикаға көшуде ақша экономикалық қатынастардың және оның бағыттарының қалыптасуның негізгі реттеушісі ретінде,сонымен қатар ақша экономиканың терең қалпын,яғни ең біріншіден рыноктың тауарлармен толықтылығы мен экономикалық және экономикалық емес қызметтердің субъектілерінің қаржылық қамсыздандырылуының дәрежесін білдіреді. 
Қазақстан Республикасының Үкіметі әрқашан мемлекетіміздің әлеуметтік-экономикалық саясатының негізігі бағыттарын,соның ішінде еліміздің ақша-несие саясатын қалыптастыру және еліміздің ақша жүйесінің тұрақты қызмет етуін қамтамасыз ету мақсатында белгілі бір шараларды әзірлеужәне жүзеге асыру болып табылады. 
Мемлекетіміздің ұлттық ақша жүйесі өз қызметін 1993 жылдың 12 қарашасындағы «Қазақстан Республикасының Ұлттық валютасын енгізу туралы» Елбасының Жарлығына сәйкес ұлттық валютаны 1993 жылдың 15 қарашасынан бастап қолданысқа енгізуді көздеді.Сол сәттен бастап Қазақстан Республикасының ақша өлшемі –теңге еліміздің ұлттық валютасы болып табылады.Теңге 100 тиыннан тұрады. 
«Теңге» атауының өзі көне түріктің жалпы ақша түсінігінен алынған,сонымен қатар көне Орта Азия мемлекеттеріндегі күміс тиынның «тенга» деген атауынан алынған,мысалы, «бухар тенгасы».Орыс тілімен ол «деньга», «деньги»,арабтың «данек», персиялық «дангх», санкрискиялық «танке», көне түріктің «данака» деген атауларымен байланысты.* [12.46-бет] 
Банкноттар мен тиындар номиналының құрылымын Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі белгілейді. 
Қазақстан Республикасы ақша айналысы-тауар айналысына қызмет көрсету және төлемдер жасау процесіндегі нақты төленетін (қолда бар) және нақты төленбейтін ақша қозғалысын қамтиды.Ал бұл ақша айналысын тәртіпке келтіру мақсатында мелекет тарапынан қолданылытын әртүрлі әдістер бар.Олар мыналар: 
Девальвация – айналымдағы ақша бірлігінің алтын құрамын немесе қағаз ақшаларының бағалығын шет елдік валюталарға байланысты етіп төмендету (азайту).Девальвация арқылы жаңа валюта мөлшері белгіленеді.§ 
Деноминация – айналымдағы ескі ақшаларды белгілі бір арақатынастықтарды қолдана отырып жаңадан шығарылған ірі ақшаларға айырбастау арқылы ,ақшаның бағалығын (құнын) өзгерту.Осыған байланысты заттардың бағалары,тарифтер,еңбек ақылар және т.б. есептеледі.§ 
Дефляция – айналымнан басы артық ақшаларды алып тастау арқылы ақшаның санын азайту.§ 
Нуллификация – айналымнан бағалығы жойылған қағаз ақшаларды алып тастау және аз мөлшерде ғана жаңа қағаз ақшаларды щығару.§ 
Ревальвация – ұлттық ақша бірлігінің бағалығын ресми түрде жоғалту.* [7.66-68-беттер]§ 
Осы аталған банкноттар мен тиындар Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісінің сөзсіз міндеттемесі болып табылады және оның барлық активтерімен қамтамасыз етіледі.Сонымен қатар,Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісі Қазақстан Республикасының аумағында нақты ақша қаражатын шығару,оның айналысын ұйымдастыру қозғалыстарын қамтиды. 
«Қазақстан Республикасының ақша жүйесі туралы» Заңы –ресми ақша өлшемін қамтитын ақша айналымын ұйымдастарудың құқықтық негіздері мен түрлерін,тиын соғу мен ақша бірліктері эмиссиясы тәртібін,ақша айналысын ұйымдастыру мен реттеуді белгілейді. 
Ал Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі 1993 жылғы 13 сәуірдегі «Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы» Заңға сәйкес: 
ақша айналысын басқаруды;ü 
айналыстағы ақша массасының көлемі мен құрылымын реттеуді;ü 
банкноттар мен теңгелер шығаруды;ü 
еліміздің валютасының курсын шет мемлекеттердің валютасына айырбастау курсын белгілеуді;ü 
айналыстағы теңгелерді айырбастаудың тәртібін анықтаудыü 
шетелдік валютаны сатып алуды және сатуды;ü 
теңгелердің қанша мөлшерде тұтынылатынын анықтап,оларды дайындауды;ü 
нақты есеп айырысу және нақты төлемей есеп айырысу ережелерін белгілеуді және тағы да басқа ақшы жүйесіне байланысты қызметтерді жүзеге асырады.*[3.29-бабы]ü 
Сонымен,Қазақстанның Ұлттық банкі ақша жүйесі шеңберіндегі қаржылық-құқықтық реттеудің негізгі субъектісі. 
*Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісінің негізгі саяси-құқықтық функциясы болып ақша эмиссиясы мен ақша айналымын ұйымдастыру болып табылады.Сол себепті,Ұлттық банкті өзінің саяси маңызына байланысты Республика Үкіметінің құрамына кірмейтін, тек Президентке ғана есеп беретін тәуелсіз, орталықтандырылған арнайы мемлекеттік қаржылық-несиелік орган деп есептеуге болады.* [1.66-бап] 
*Қазіргі кезде,Қазақстан Республикасында төмендегідей Ұлттық банктің банкноталары қолданыста: 
1. 1998 жылғы үлгідегі 5000 теңгелік банкнота; 
2. 1999 жылғы үлгідегі 200 теңгелік банкнота; 
3. 1999 жылғы үлгідегі 500 таңгелік банкнота; 
4. 2000 жылғы үлгідегі 1000 теңгелік банкнота; 
5. 2000 жылғы үлгідегі 2000 теңгелік банкнота; 
6. 2003 жылғы үлгідегі 10000 теңгелік банкнота.. 
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің бұл банкноталардың барлығы Қазақстан Республикасы территориясында еркін ауысады. 
Сонымен қатар Қазақстан Ұлттық банкінің банкноталарымен бірге Қазақстан Республикасы территориясында келесідей тиын ақшалар қолданылады: 
1. 1997 жылғы үлгідегі сары түст