Қазіргі Халықаралық Қатынастағы Иранның ядролық мәселесі: бүгіні мен ертеңі

Әбілсейітқызы Әсел

Абылай хан  атындағы Қазақ Халықаралық Қатынастар және Әлем Тілдері Университеті

Алматы қ. asela031193@mail.ru

   Әлемдік саясаттың күн тәртібінен түспей, бүкіл адамзатты алаңдатып, орнықты шешімін таба алмай отырған ғаламдық ең басты түйткілдің бірі – Ираннық ядролық бағдарламасы. Осы мәселені реттеу мәселесіне қатысты кезекті келіссөздің қазақ елінде өтетіні Қазақстанның әлемдік қауымдастықта, әсіресе қауіпсіздік мәселесінде алар орны зор екендігінің тағы бір дәлелі.

Енді әлемдік дау тудырып  отырған Иранның ядролық бағдарламасының  шынайы болашағын болжау үшін, оның тарихына қысқаша көз жүгіртіп көрейік. Иранның ядролық саладағы зерттеулері шамамен ХХ ғасырдың елуінші жылдарының аяғында, нақтырақ айтатын болсақ, 1957 жылы «Атомдар бейбітшілік үшін» атты америкалық бағдарлама шеңберінде АҚШ-пен атом энергиясын бейбіт мақсаттарда пайдалану туралы келісімге қол қойғаннан басталған болатын. Содан кейін Америкадан Иранға қажетті ядролық жабдықтар жеткізіліп, оларды игеретін мамандар жіберілген. Иран жастары мен ғалымдары АҚШ-тың оқу орындарында, арнайы зерттеу орталықтарында тәжірибе алуға мүмкіндігі болды. 1967 жылы жоғарыда айтылған келісім бойынша, Халықаралық Атом Энергиясы жөніндегі Агенттіктің (МАГАТЭ) қаржылық және техникалық қолдауымен, АҚШ Тегерандық ядролық ғылыми-зерттеу орталығына 5МВт қуаттылығымен, жанармайдың орнына 5,5 кг астам жоғары деңгейде байытылған уран пайдаланылатын зерттеу реакторын жеткізген болатын. Оның жіберілуі 1968 жылы жүзеге асырылды, ядролық жанармай ретінде 93%-дық байыту деңгейіндегі уран пайдаланылды, ол дегеніміз, іс жүзінде ядролық қару материалы болып табылды. Кейінірек, АҚШ осы орталыққа жылына 600 кг-ға дейін плутоний бөліп шығара алатын арнайы «ыстық камераларды» жіберді. Осылайша, Иранда атомдық энергетиканы дамыту үшін ғылыми-техникалық базаның құрылу негізі қаланды [1]. Иран 1968 ж. өмірге келген ядролық қаруды таратпау шартын қолдап, мәжілісте ратификация-лады. 1974 ж. мамырда Иранның ядролық зерттеулері бейбіт бағытта болуын мойындап, МАГАТЭ кепілдік келісімге қол қойды. Иран атом электр станцияларын (АЭС) салу арқылы ядролық қуатын пайдалануды ойластырған. Алғашқы кезекте Батыс Германия, Франция, сондай-ақ АҚШ фирмалары оған атсалысқан.

1974-1977 жылдар аралығында  Иран мен жоғарыда аталған  Батыс елдері арасында бірқатар  келісімдерге қол қойылды. Бұл келісім шарттардың бағытталған басты салалары төмендегідей болды:

• АЭС пен басқа ядролық  объектілердің біріккен құрылысының  жүзеге асуына қатысу;

• Ирандық ғылыми мамандарды дайындау;

• ядролық және радиациялық  қауіпсіздікті қамтамасыз ету;

• радиоизотоптарды шығару мен қолдану.

Аталған құрылыстар қыза түскенде Иран халқы сатқын шаһ билігін  құлатып, елде жаңа тәртіп орнап, ұлттық мүддені алға тартқан күштер өкіметті қолға алды. Оның саясаты АҚШ-қа мүлдем ұнамай, Батыс елдерінің қызылбастылар елімен ынтымақтастығы үзіле бастады. Оған қоса сол аймақтан келген мамандар кетіп қалды. Бушер түбіндегі бірінші энергоблоктың дайындығы - 90%, онда орнатылған жабдық көлемі - 60%, ал екіншісі 40-75%-ға дейін дайын болған еді. Олар аяқтаусыз қалды. Ал 1980 ж. күзде Ирак Иранға қарсы соғыс ашып, ядролық кешендерін бомбалады. Сегіз жылға созылған соғыс кезінде Иран басшылығы қазіргі кездегі қару-жараққа ие болуды өзекті мәселе ретінде қарастыруға барған. Содан бері зымырандарды игеруге қол жеткізді. Аймақтағы Израиль 1970 жылдары, Үндістан мен Пәкістан 1990 жж. атом бомбаларын иеленгені бұл елге өз әсерін тигізбей қоймаған, әрине Парсы шығанағында орныққан АҚШ әскери базалары мен жүздеген мың әскери бөлімшелері де Иранды сескендіріп тұрғаны белгілі.

Соғыс біткенше ядролық бағдарлама қолға алынбаған. Тек 1990 жылдары  Иран КСРО-мен, Солтүстік Кореямен, Қытаймен, Үндістанмен, т.б елдермен келіссөздер жүргізіп, ядролық құрылыстарды қайта жандандыруға кіріскен. Әрине, ол оңайлыққа түскен жоқ. Бірақ бос қалған нарыққа қызығушылық білдіргендер де табылған.. Тек 1990 жылдардың аяғында Иран-Ресей арнайы келісіміне барып, құрылысты жалғастыру істері ұйымдастырылды. 1992 жылы тамыз айында «Ядролық энергияны бейбіт мақсаттарда қолдану» туралы екіжақты келісімге қол қойылады. Бұл келісім бірден Батыс тарапынан қатаң сынға ұшырады. Алайда соған қарамастан, ядролық бағдарламаны дамыту саласындағы Иран-Ресей ынтымақтастық бүгінгі күнге дейін қарқынды дамып, жалғасуда және Ресей 1995 жылы жасалған екіжақты келісім бойынша 2009 жылдың басында Бушердегі АЭС-тың құрылысын аяқтап, пайдалануға тапсырды. Аталған құрылыс 1998 жылы басталған болатын.

1992-1993 жылдары кен ошақтарында  Халықаралық Атом Энергиясы жөніндегі  Агенттік (МАГАТЭ) арнайы инспекцияларын  жүргізіп отырды, нәтижесінде Иранның  өз ядролық бағдарламасын дамытудағы  жарияланбаған қызметінің іздері  анықталған жоқ. Кейін де Агенттікпен  жүйелі түрде жүргізіліп отырған  инспекциялар жарияланбаған қызметті  тапқан жоқ.

2001 жылы 17 қыркүйекте АҚШ  Үкіметі «Ұлттық қауіпсіздік  саласындағы Стратегия» атты  жаңа құжат қабылдайды. Бұл құжат  Вашингтонның жақын болашаққа деген сыртқы саяси стратегиясын анықтайды. Соның негізінде өзінің жыл сайынғы «Мемлекеттегі жағдай туралы Жолдауында» сыртқы саяси мақсаттарды атағанда, кіші Дж.Буш халықаралық лаңкестікпен күрес одан әрі қарай жалғасатынын айта келіп, Иран лаңкестікті қолдаушы ел деп тағы да айыптады. 2003 жылдың аяғында Иранның уранды байытудағы әлеуетті мүмкіндіктеріне халықаралық қауымдастықтың түбегейлі көзі жетті. Бұл жағдай МАГАТЭ-мен жүргізілген тексеруден кейін белгілі болды, егер дәлірек айтатын болсақ, Натанзада уранды байыту өндірісінің құрылысы анықталған болатын. Сарапшылардың бағалауы бойынша бұл құрылымның қуаттылығы жыл сайын үш әскери оқ жасап шығару үшін қаруға арналған уранды өндіруге жеткілікті болып табылады. Ирандық ресми тұлғалардың айтуынша бұл зауыт болашақ АЭС-тарын ядролық жанармаймен қамтамасыз ету мақсатында салынған. Алайда халықаралық сарапшылар өз күдіктерінен бас тартпауда.

2005 жылы 9 қыркүйекте республикалық  әкімшілік мүшелерінің айтуы  бойынша Иранның өз ядролық  бағдарламасын дамытуын тоқтатудан  бас тартуына жол бермеу керек  болды. Осыған байланысты, АҚШ  Үкіметі Тегеранға қарсы санкция  жариялау үшін Ресейге, Қытайға  және Үндістанға БҰҰ-да біріккен  арыз жасауды ұсынды. Осылайша, 2006 жылы 2 маусымда БҰҰ-ның Қауіпсіздік  Кеңесінің тұрақты бес мүшесінен  және Германиядан құралатын Халықаралық  Комитет Иранды өз ядролық  зерттеулерін тоқтатуға көндіру  жоспарымен алға шықты. Алайда  Иран халықаралық қауымдастық  тарапынан жасалған осындай қадамға  қарамастан, өзінің уранды байыту  бағдарламасын қайта жандандырды.

Иранда 2006 жылы 26 тамызда  ядролық реакторлардың шикізатын  өндіретін зауыт Республика президенті Ахмадинеджадтың қатысуымен іске қосылды. БҰҰ-ның резолюциясына сәйкес Иран 2006 жылғы 31 тамызға дейін уранды байытуды тоқтату керек болатын. Бірақ Иран БҰҰ-ның ескертпесін елемей, уранды байыту жұмысын жалғастыра берді. Осыдан бір ай бұрын Иранның БҰҰ-дағы өкілі Джавад Зариф «Иранның ядролық бағдарламасы бейбітшілік мақсатта екендігін және дүние жүзіне қауіп төндірмейтіндігін мәлімдеген болатын».[2] 2008 жылдың 22 ақпанында МАГАТЭ Иранның ядролық бағдарламасының шынайы келбетін ашылмағандығы жайындағы мәліметтермен хабардар етті.

2008 жылдың 4 наурызында БҰҰ-ның  ҚК-сі Иранның уранды байытуды  тоқтату жөнінде жаңа резолюциясын  қабылдап, алдыңғы екі резолюцияның  талаптарын орындауды бұйырды.  Құжаттарды қабылдауда 15 мүше мемлекеттің  14-і бір ауыздан мақұлдады.  Резолюция күшінің орындалу мерзімі  90 күн ішінде іске асу керектігін  Тегеранға ескертті. БҰҰ ҚК-нің  бұл талаптарына Иран тез арада  жауап қайтарды: Иран БҰҰ-ның жетегінде жүрмейтіндігін айтып, ядролық бағдарламасын тоқтатпады [3].

АҚШ экс президенті Дж. Буш бастаған Вашингтон әкімшілігі 4-5 жыл ішінде неше рет осы мәселені БҰҰ ҚК талқыға салғызып, 3 қарар қабылдатқызған. Иранның Бушердегі атом электр станциясын салғызуын, оған жарамды уранды байытуға арналған жабдықтарды іске қосуын атом қаруын жасауға бағытталған жоспар деп Тегеранды кінәлаған. Иранға Халықаралық атом қуатына қатысты агенттігінің (МАГАТЭ) өкілдерін жібергізіп, бақылау шараларын да жүргізген. Олар көптеген орталықтарды тексеріп, қазіргі кезде ядролық қару жасауға кіріспегені, керек болса шамасыздығы да ескерілмеген. Ол туралы МАГАТЭ басындағы М. Бараден бірнеше рет мәлімдеген. 2008 жылы 15 қыркүйектегі баяндамасында осы Агенттік Ирандағы ядролық заттар есептеулі және әскери бағытта пайдаланбағандығын жария еткен болатын [4].

2008 жылы 16 желтоқсанда Иранға  қысым күшейту үшін алтылыққа  мүше елдердің қолдауымен Иранның  соғыс мақсатындағы ядролық бағдарламасын  тоқтату мақсатына араб елдерінің  өкілдері-мен: Бахрейн, Мысыр, Иордания, Кувейт, Ирак, БАӘ, Сауд Араб елдерімен кеңесу кездесулерін өткізді. Араб елдері Иранның ядролық бағдарламасына алаңдаушылықтарын білдірді. 2008 жылы Иран елі Халықаралық қауымдастық тарапынын қолдау алмағанына қарамастан, ядролық бағдарламасының бейбітшілік мақсатта екендігін алға тартып жұмысын тоқтатпады. Иран ядролық қаруы бар Израиль мемлекетінің Ядролық қаруды таратпау жөніндегі шартқа (ЯҚТКШ) қол қоймағандығын және де қоғам алдында ешбір жауапкершілікті өзіне жүктемейтіндігін айтады. [ 5]

 Билік басына Барак Обаманың келуінен кейін кіші Дж.Буш-тің тек қана Таяу Шығыс аймағына қатысты сыртқы саясаты емес, сонымен қатар Иранға деген сыртқы саясатынан толығымен бас тартылмаса да, көп бөлігі қайта қарастырылып, өзгертілген болатын. Өзінің президенттік қызметіне кірісуіне бір аптадай уақыт қалғанда, америкалық жаңа Президент Иранның ядролық бағдарламасын дамыту мәселесін бейбіт түрде шешуді ұсынған болатын. Ең басты таңғалдырған нәрсе, Барак Обама өзінің Иранға қатысты америкалық саясатын өзгертіп, Иранмен тікелей сұхбатты бастауға дайын екендігін айтты.

Иран қашанда өзінің ядролық  бағдарламасы тек бейбіт мақсатқа бағытталғанын  айтып жатады. Алайда Иран билігі 2010 жылы иран ғалымдары уранды 3,5%-ға шейін байытуға қол жеткізіп, бұл жетістіктің негізінде өзін «ядролық мемлекет» деп жариялады [6]. Иранның ымырасыз сөздері мен іс-əрекеттері Батыс жағынан қатаң кертартпалықты тудырып, АҚШ БҰҰ аясында Иранға қарсы «ең қатал санкцияларды» жүзеге асыру туралы жария етті.

 Кейінгі жылдары Иранның  ядролық бағдарламасына қатысты  мәселелер күрделеніп кетті. Нақты  айтар болсақ, Иранның атом бағдарламасының бір бөлігі кез-келген уақытта әскери мақсатта қолданылуы мүмкін екені айтылған МАГАТЭ-нің баяндамасына жауап ретінде, Institute for Science and International Security 2011 жылғы 1 қарашадағы есеп бойынша Иранның басқаруында 4 922 кг аз байытылған уран гексафториді, оның ішінде 379 кг уран 2011 жылғы 14 тамыздан бері өндірілгенін және бұл төрт дана ядролық заряд дайындау үшін жеткілікті екенін атап өткен. 2012 жылы Иран мен одақтас дамыған елдер АҚШ, Франция, Германия, Ұлыбритания, Жапония және Канадамен қарым-қатынасы қиындап кетті. Иран егер жаңа санкция енгізілетін болса, Ормуз бұғазын жауып тастаймын деп қорқытты. Ал АҚШ пен Франция Иранға қарсы соғыс ашамыз десе, Австралия мен Жапония әскери әс-қимылға қолдау көрсететіндерін мәлімдеді. Ақпай айында Иран ядролық бағдарламаның жетістігі жөнінде мәлімдеме жасады. Ай соңында ядролық қаруды дайындау барысын тексеру үшін Иранға МАГАТЭ сарапшылары жіберілді, бірақ үш күннен кейін сарапшылар елден қуылды. Бұл жағдай болашақта дипломатиялық келіссөздерде бір нәтижеге қол жеткізу мүмкіндігін қиындатып жебірді. Осы күндері Пәкістан Иранды жақтап, егер соғыс бола қалған жағдайда Иранға жан-жақты көмек көрсететінін мәлімдеді. Көптеген сарапшылар шиеленіс күшейіп, әлемдік соғыстың сценарийі қазірдің өзінде-ақ дайындалуда деп санайды.

Сәуір айында бірқатар елдерде  «алтылық» және Иранмен келіссөздер  жүргізілді. АҚШ, Франция, Жапония Иран өз одақтасы – КХДР аумағында ядролық  жарылыс дайындауда деп күдіктенді. Сәуірде КХДР Иранның көмегімен  құрлықаралық баллистикалық ракетаның  сынағын жүргізді. Бұл әрекет көптеген елдерге қатысты бүкіләлемдік шиеленіс туғызды. [7]

Келешекте Иран тағы да бірнеше  атом станциясын салуға ниет білдіруде. Оларды салу, уран отынымен жабдықтау  өте көп пайда беретіні белгілі  және ол саланы игеріп алу саяси-әскери қауіпсіздікке тікелей қатысы бар. Иран әрекеттері жалпы бейбіт істер, оған әр егемен мемлекет құқылы. Жақында  Иран президенті М. Ахмединежад Астанаға ресми сапар жасағанда осы  мәселені қарастырған. Екіжақты келіссөздер  кезінде Қазақстан президенті Н. Назарбаев «Иран басқа елдер  сияқты бейбіт атом қуатына толық  құқықты» дегені көпшілік арасында қолдау тапты.

 Еуропалық басты мемлекеттері: Ұлыбритания, Германия және Франция Иранға уранды байыту жұмыстарын толықтай тоқтатып, оның орнына бейбіт ядролық технологияларға және Еуро Одақпен экономикалық қатынасты кеңейтуге ауыстыруды ұсынып отыр. АҚШ-тың бұл мəселеде алатын орны зор, Иран ядролық бағдарламасының, қазіргі ядролық қаруды таратпау жүйесінің келешегі оның саясатына тікелей байланысты. АҚШ Пехлеви кезіндегі Иран ядролық бағдарламасына белсене қатысқан, алайда ислам революциясынан кейін Иранда антиамерикандық тəртіп орнап, Иранның сол ядролық бағдарламасы АҚШ-тың сыртқы саясатындағы негізгі мəселелердің біріне айналған. АҚШ Иранды оқшаулауға бағытталған саясат аясында Тегеранның атом энергетикасы саласында басқа мемлекеттермен ынтымақтастығына жол бермеуге тырысты. Жалпы, ядролық қаруды таратпау саласында қалыптасқан жағдай АҚШ саясатымен тікелей байланысты. КСРО ыдырағаннан кейін АҚШ- тың ядролық қаруды таратпаумен күресудің ұлттық стратегиясы түпкілікті өзгерді. АҚШ-тың Иранның ядролық менменділігін байтараптандыру талпыныстары американдық таратпау саясатының негізгі орталығына айналды. Бұл саясаттың көп жағдайда ядролық қаруды таратпауға жол бермеу идеясынан гөрі геосаяси түсініктерге байланысты екенін Пəкістанның Штаттар тарапынан мұндай «қамқоршылықтан» тыс қалудан айқын көруге болады.

  Әлемнің маңызды аумағында – Таяу және Орта Шығыс кіретін Батыс Азияда, Кавказ бен Орталық Азияда басым рөлдердің бірін ойнайтын Иран Ислам Республикасының стратегиялық маңызы өте зор. Иран бір мезгілде орташығыстық та, кавказдық та, және орталық-азиялық ел де болып табылады, бір мезгілде Үнді мұхитындағы Парсылық және Оман шығанағына шыға алады. Қалай болғанда да аумақтың барлық ауру сезгіш нүктелері Иранмен байланысты. Иран көмірсутектік табиғи ресурстардың қайнар көзі, сонымен қатар мұнайгаз өнімдерін тасымалдаушы аумақ ретінде абсолютті құндылыққа ие. Тіпті 75 млн-ға жуық халқы барына қарамастан Иран әлемдегі ең көп 80 мыңға жуық әскері бар елдердің бірі. Шындығында, кез келген сыртқы-ішкі саяси жағдаяттардан тыс, батыс – азиялық аумақтық саясаттың шешуші факторы болып табылады.