Педагогиканын башка илимдер менен байланышы

Педагогиканын XVIII–XIX кылымда өнүгүшү социалдык-утопиячылардын окуусунун келип чыгышына байланышкан. Францияда А. Сен-Симон менен Ш. Фурье, Англияда Р. Оуэн масштабы боюнча эбегейсиз чоң, өтүмдүү, божомолдору  боюнча гениалдуу, бирок илимий негизделбеген  социалдык, анын ичинде педагогикалык  реформалардын долбоорлорун сунуш  кылышкан. Таптык-антагонисттик коомдун  акылга сыйбаган структурасын жактырышпай  алар “бардыгынын баары менен” күрөшүнө таянган мамлекетти сынга алышкан, коомдун жана айрым инсандын кызыкчылыктарын ар тараптан бириктирүүгө умтулушкан.

Сен-Симон (1760–1825) билим берүүдөгү сословиелик артыкчылыкты кабыл алган эмес, эмгекке жөндөмү боюнча иштөөгө бардык жарандар акылуу экендигин далилдеген; илимий билимдер да бардык адамдарга жеткиликтүү болууга тийиш. Фурье (1772–1837) келечектеги коомду бардык мамилелер күчтүү тилекке, кызыгууларга негизделген эркин эмгектик ассоциация катары элестеткен. Мына ушундай жалпы көз караштардын жана өзүнүн балдарды байкоолорунун, алардын жөндөмдүүлүктөрүн, мүдөөлөрүн анализдеп чыгуунун негизинде ал келечекте боло турган коомдогу балдарды эркин эмгекке тарбиялап өнүктүрүүнүн планын түзгөн. Оуэн (1771–1858) “Об образовании человека” (1812) деген китебинде адамдын кулк-мүнөзү айланадагы шартка жараша түптөлө тургандыгы жөнүндөгү ойду теориялык жактан өркүндөткөн. Нью-Ланарктагы (Шотландия) фабрикасынын ээси болуп туруп ал пролетарлардын балдары үчүн биринчи мектепке чейинки мекемени ачып, педагогиканын тарыхында биринчи жолу өнөр жай өндүрүшүндөгү жаш муундардын эмгегин окутуу менен бириктирген. Фабрикада балдар 10 жашынан баштап иштеп башталгыч билим алышкан. Бул ага чейинки бардык педсистемаларга караганда принципиалдуу жаңы кадам болгон. Мис., Фурьенин педагогикасында балдарды айыл чарбалык жана үй тиричилик гана жумуштарга катыштыруу каралган. 1817-ж. баштап Оуэн филантроп-реформаторлуктан коммунисттик идеяларга жана тажрыйбага өтүп оошкон. Улуу утописттердин ичинен жалгыз ал өзүнүн өмүрүн жумушчу кыймылына байланыштырган.

Буржуазиялык  педагогика өзүнүн андан аркы өнүгүшүндө социалист-утописттердин прогрессивдүү  идеяларын эсепке алышкан эмес. Анын ордуна позитивизмдин эклектикалык системасы барган сайын кеңири тарала баштаган. Анын негиздөөчүсү француз философу О. Конт (1798–1857) беш жыл бою Сен-Симондун катчысы жана кызматчысы болуп туруп өз мугалимин танып, билимдердин бардык тармактарын камтый турган позитивизмди философия катары жактаган. Өз учурундагы белгилүү позитивист Лафит жалгыз позитивизм гана тарбиянын системасын, б. а. универсалдуу дүйнөгө, адамга жана коомго көрсөтмө берүүчү жана баарыга жалпы (универсалдуу) эрежени, доктринаны сунуш кыла алат деген.

Империализмдин  кулоо доорундагы педагогика үчүн идеялык бытырандуулук, реакциялык тенденциянын күч алышы мүнөздүү. Теориялык синтездөөчү ойлор жаратылыш таануу менен техниканын жетишкендиктеринен улам барган сайын артта калып отурган.

Америкалык  философ, психолог жана педагог Джон Дьюи (1859–1952) келечектеги мектеп жалпы  практикалык эмгекке негизделген  балдардын чакан коому болуш  керек деп эсептеген. Өндүрүмдүү эмгек анын ою боюнча жаңы мектепти турмуш менен байланыштырып, балдардын көндүмү болуп калат да, билим берүүнүн жана тарбиялоонун каражатына айланат. Дьюинин ою боюнча эмгек мектеби коомдук тартипке тарбиялоого керектүү шарт түзөт, балдардын өз алдынчалыгынын жана чыгармачылыгынын аренасы болуп эсептелет. Принцибинде ушул туура жоболорду Дьюи негизинен алганда консервативдик, утилитардык (кийинчерээк ачык реакциячыл болуп кеткен) мазмун менен толтуруп таштаган. Саясый адашкандык, теориялык билимдерди барк албоо, тарбияны таптарды жалпы тилге келтирүүнүн каражаты катары эсептөө – мына ушунун бардыгы чектелген, тайкы ишчелердин мектебине дуушар кылган. Дьюинин педагогикалык теориясында, өзгөчө анын “Технология и педагогика мышления” деген китебинде психологиянын жана логиканын өнүгүшүндө айтылган татаал проблемалар каралып, бирок, алар чечилген эмес. Өзүнүн социалдык идеялары боюнча, Дьюинин педагогикасы ошол кезде азырынча прогрессивдүү тап болуп турган буржуазиялык идеологдордун чечкиндүү көз карашынан бир топ бошоң болуучу. Батыш Европанын жана Американын педагогикасынын империализм мезгилиндеги мүнөздүү белгиси мына дал ушунда. Алдыңкы идеяларды эми буржуазиялык ишмерлер эмес, пролетариаттын идеологдору жактап чыгышкан.

       Дүйнөлүк педагогикага ошондой эле Россиянын экономикасы менен маданиятына байланышкан көптөгөн педагогикалык проблемаларды Россиялык, Украиналык, Белоруссиялык педагогика ишмерлери чечишкен. Ошол кездеги эски көз караштарга каршы туруп алар бардык адамдар бактылуу болууга, жаратылыш байлыктарынан пайдаланууга, өз эмгегинин үзүрүн көрүүгө, агартуунун жакшылыгын алууга бирдей укуктуу экендигин салтанаттуу жарыялашты. Россияда маданиятты жана агартууну өнүктүрүүгө багытталган мамлекеттик ири өзгөртүп түзүүлөр доорунда (XVII к. аягы, XVIII к. башы) Пётр I тарабынан чакырылган чет элдик окумуштуулардан башка да орус педагогика ишмерлери Л. Магницкий (1669–1739), Феофан Прокопович (1681–1736), М. Смотрицкий (1657–1733), В. Татищев (1686–1750) жемиштүү эмгектенишкен ж. б. Алардын сочинениелеринде өлкөнүн экономикалык жана саясый өнүгүшү тарбиянын алдына коюла турган жаңы милдеттер, мектепти өнүктүрүү тенденциясы, айрым окуу предметтерин окутуунун методикасы боюнча кеңештер ж. б. чагылдырылган. Улуу орус окумуштуусу, Россиядагы материалисттик философиянын негиздөөчүсү М. В. Ломоносов (1711–1765) билим берүүнүн жалпы элге жеткиликтүү болуусуна умтулуп, сословиесиз окутуунун принцибин талап кылган. Ломоносовдун демилгеси менен анын долбоору боюнча 1755-ж. Москва университети ачылган, ал академиялык гимназиянын жана Москва университетинин гимназиясынын “Регламенттерин” жазып, жогорку мектеп үчүн бир катар окуу китептерин жана окуу куралдарын даярдаган. Ломоносовдун “Регламенттеринде” ошондой эле балдарды тарбиялоо жана окутуу жөнүндөгү анын ойлору баяндалган.

          Педагогика боюнча биринчи монографиялык сочинениелер Россияда XVIII кылымдын экинчи жарымында пайда болгон. Алардын авторлору – И. И. Бецкой (1704–1795), Ф. И. Янкович де Мириево (1741–1814), Н. И. Новиков (1744–1818) педагогика билимин жайылтуучулар болгон. Россияда педагогиканын андан аркы өнүгүшү боштондукка чыгаруу кыймылынын өсүшүнө, крепостнойлукка каршы күрөшкө байланыштуу болгон. Орус революция ойлорун негиз салуучу А. Н. Радищев (1749–1802) өзүнүн саясый жана философиялык чыгармаларында педагогикалык маселелерди да карап чыгып сословиелик мектепти демократиялык позициядан сынга алган, элди агартуу маселесин болочок (дыйкандар) революциясынын шарты катары көтөрүп чыккан. Орус революциячыл демократтар В. Г. Белинский (1811–1848), А. И.

1.2СОВЕТТИК ПЕДАГОГИКАНЫН ПАЙДА

БОЛУШУ ЖАНА ӨНҮГҮШҮ

        В. И. Ленин элге билим берүүнүн, маданияттын жана агартуунун өзөктүү проблемаларын иштеп чыгып ишке ашырууга түздөн-түз өзү катышкан. Педагогиканын теориясынын өнүгүшү анын саясатка байланышы, пролетариаттын маданий мурастарына жана эски мектепке болгон мамилеси жөнүндөгү, коммунисттик моралда тарбиялоонун мазмуну жана методдору жөнүндөгү, жалпы билим берүүчү мектептин окуучуларын политехникалык даярдоо жөнүндөгү маселелерге түздөн-түз байланыштуу болууга тийиш эле. Мына ушул ж. б. толуп жаткан татаал суроолорго В. И. Лениндин макалалары, мугалимдердин, саясый агартуу кызматкерлеринин, жаштардын алдында сүйлөгөн сөздөрү, анын Наркомпрос кызматкерлерине берген директивалары жооп берген. В. И. Ленин жаңы коомдо окуу, тарбия жана билим берүү эскиче калуусу мүмкүн эмес, бирок алар эски коомдон калган материалга таянышы керек деп көрсөткөн. Агартуу боюнча Бүткүл россиялык 1-съезддин (август, 1918) катышуучуларына элге билим берүү тармагындагы Совет өкмөтүнүн саясатынын принциптүү негиздерин түшүндүрүп жатып В. И. Ленин “...турмуштан четтеги, саясаттан четтеги мектеп – бул жалган жана эки жүздүүлүк” деген.

Билим берүүдө улуттук, сословиелик, динге ишенүү ж. б. чектөөлөрдүн алынып ташталышы, чиркөөнү мамлекеттен жана мамлекетти чиркөөдөн ажыратуу, мектепти башкаруудагы эски сословиелик-бюрократтык  аппаратты жоюу жаш муундарды  окутуунун жана тарбиялоонун бардык иштерин түптамырынан кайра курууга жол ачкан. Өткөн мезгилдеги педагогиканын прогрессивдүү идеялары (билим берүүнү динге байланыштырбоо, эркек балдарды кыздар менен бирге окутуу, эмгекке тарбиялоо) ишке ашырылган; тарыхта болуп көрбөгөндөй ири маселе – мектепти таптык үстөмдүктүн куралынан коомду таптарга бөлүштүрүүнү толук жок кылуунун куралына айландырып, аны адамдын личностун тарбиялоонун куралы катарында пайдалануу ишке ашырылган.

Турмуштук муктаждык болгондуктан, жаңы мектептин актуалдуу проблемалары РСФСР Наркомпростун илимий-методикалык  комиссияларында эч токтоосуз каралып  турган. Педагогика боюнча изилдөө  иштери кеңири жүргүзүлө баштаган. Наркомпростун алдында коммуна мектеби, тажрыйба станциялары сыяктуу изилдөө лабораториялары уюштурулган. Аларды П. Н. Лепешинский, М. М. Пистрак, С. Т. Шацкий ж. б. башкарып, тарбиялоонун жана окутуунун жаңы методдорун иштеп чыгып, практикада текшерип турушкан.

Педагогика боюнча теориялык  ишти туңгуч советтик педагог-марксист Н. К. Крупская башкарган. Октябрь революциясынан кийин А. В. Луначарский, М. Н. Покровский элге билим берүүнүн көрүнүктүү ишмерлери менен бирдикте Н. К. Крупская К. Маркс, Ф. Энгельс жана В. И. Лениндин идеяларын активдүү пропагандалап, аларды теориялык жактан иштеп чыккан. Н. К. Крупская коммунисттик тарбиянын жана дидактиканын теориялык проблемалары боюнча иштеген, балдардын коммунисттик кыймылынын маанисин ачып көрсөткөн, саясый-агартуучулук иштердин көптөгөн орчундуу маселелерин иштеп чыккан. Педагогиканын предмети, анын философияга болгон катышы, педагогикалык ойлордун өнүгүшүнүн диалектикасы деген сыяктуу методологиялык маселелер П. П. Блонский, А. Г. Калашников, А. П. Пинкевич, Б. Б. Комаровский, И. Ф. Сводовский, О. В. Трахтенберг ж. б. эмгектеринде берилген.

Советтик мектептин жана педагогиканын он жылдык өнүгүшүнүн жыйынтыгы А. Г. Калашниковдун редакциясында  даярдалган 3 томдук педагогикалык  энциклопедияда (1927–1928) чагылдырылган.

КПСС БКнын 1931-жылдын 5-сентябрындагы  “О начальной и средней школе” деген токтомунда буга чейин сунуш  кылынып келген мамлекеттин жок  болушу менен мектеп да кошо жоголот  да, анын ордун мектептен тышкаркы иштердин ар түрдүү формалары жана методдору ээлөөгө тийиш деген  жалган теорияны айыптаган. Педагогика тармагындагы илим изилдөө иштеринин  мазмуну кескин өзгөрүлүп, дидактика менен методикаларды иштеп чыгуу тездетилип, мектеп башкаруу маселелерине орчундуу көңүл бурула баштаган. 1934-жылы педагогика боюнча М. М. Пистрактын педагогикалык институттар үчүн “Педагогика” окуу китеби чыгарылган. 1934–40-ж. педагогика боюнча чыгарылган жаңы окуу куралдарын даярдоодо И. А. Каиров, П. Н. Груздев, Е. Я. Голант, Н. К. Гончаров, С. М. Pивec, Л. Е. Раскин, С. Х. Чавдаров ж. б. эмгектенишкен.

Өткөн кылымдын 30-жылдарынын биринчи жарымындагы педагогикалык  адабият педагогика мугалимге эмпирикалык  гана сунуштарды бере алат, бирок аларды теориялык жактан негиздөө башка дисциплинага – педологияга жүктөлөт деп эсептеген концепцияны бирден бир жалгыз туура концепция катары пропагандалаган. Педология айыпталгандан кийин балдарды изилдөө иши кооптонуучулук, этияттык менен жүргүзүлүп, бир нече жылдар бою лабораториялык эксперименттин ж. б. психологиялык изилдөө методдорунун зарылдыгы таанылып калган.

Социалисттик закондуулук  бузулуп турган мезгилде педагогиканын  көптөгөн көрүнүктүү ишмерлери чагымдын жана репрессиянын курманы болушкан. Бирок алар советтик педагогиканын өнүгүүсүн токтото алышкан эмес. 1941–45-жылдары Улуу Ата Мекендик согуштун каардуу сыноосун советтик педагогика жана мектеп өздөрүнүн негизги милдеттерин ийгиликтүү аткаргандыгын ачык көрсөттү.

1943-жылы РСФСР педагогикалык  илимдер Академиясы (1966-жылдан СССР  педагогикалык илимдер Академиясы) түзүлгөн. Академия дүйнөдөгү эң  ири илимий педагогикалык мекеме  болуп эсептелет. Ал педагогиканын  негизги тармактары боюнча изилдөөлөр жүргүзөт; элге билим берүү маселелери боюнча мамлекеттик документтерди иштеп чыгууга активдүү катышат; педагогиканын бардык тармактары боюнча илимий журналдарды чыгарат. Педагогиканын зор жетишкендиги болуп А. С. Макаренконун эмгектери эсептелет, ал окутууну өндүрүмдүү эмгек менен бириктирүү жөнүндөгү марксисттик-лениндик принципти ийгиликтүү ишке ашырган.

Советтик дидактикада  окутуунун методдору, окутуу процессиндеги  тарбия менен билим берүүнүн өз ара  байланышы, окууну мотивациялоо, окуучулардын өз алдынча иштөөлөрүн уюштуруу (М. А. Данилов, Б. П. Есипов, Э. И. Моносзон, М. Н. Скаткин, С. Г. Шаповаленко ж. б.) маселелери эң сонун изилденип чыкты. Окутуу менен өнүгүүнүн өз ара байланышы боюнча жүргүзүлгөн эксперименталдык изилдөөлөр (Л. В. Занков, Д. Б. Эльконин ж. б.) балдардын өнүгүү деңгээли өскөндүгүн далилдеген, ал болсо окутуу проблемаларын ийгиликтүү чечүүгө мүмкүндүк берет. Билим берүүнүн мазмунун аныктоо проблемалары (A. M. Арсеньев, К. А. Иванович, А. И. Мар-кушевич ж. б.), дифференциацияланып, окутуу проблемалары (М. А. Мель-ников, Д. А. Эпштейн ж. б.) ийгиликтүү изилдөөгө алынган.

1929-жылы өнөр жайларды индустриализациялаштыруу жана айыл чарбаны коллективдештирүүгө байланыштуу элге билим берүү саясаты толук аныкталган. Советтик педагогикада билим берүүнү политехникалаштырууга багыт алынган. Мугалимдердин алдына бүгүнкү күндүн талабын (сабатсыздыкты жоюу) камсыз кылуу, адистерди даярдоонун темпин тездетип, сапатын көтөрүү, социализмдин таяныч базалары катарындагы фабрика-заводдун, райондордун, совхоздордун жана колхоздордун керектөөлөрүнө кызмат кылуу сыяктуу негизги милдеттер коюлган. Бул маселелерди чечүү бардык жерде мугалимдерди коомдук иштерге тартууну талап кылган (эгерде мугалим өзүнүн убактысынын 70% коомдук иштерге, 30% мектепке жумшаса, анда ал туура деп эсептелген).

1929-жылы ноябрда партиянын  пленуму Наркомпросту окуучуларга  жалпы билим берүүнүн деңгээлин  жогорулатуу максатында II баскычтагы  мектептин программасын кайра  карап чыгууну милдеттендирген. 1930-жылы жети жылдык мектептин  ролун күчөтүү жана II баскычтагы  мектепти бир эле мезгилде  орто билим жана эмгектин кандайдыр  бир тармагы боюнча квалификация  берүүчү политехникум тибиндеги  мектепке өткөрүү жөнүндө чечим кабыл алынган. Дал ошол учурда А. С. Макаренконун педагогикалык таланты ачык көрүнгөн, ал коллективде эмгекке тарбиялоо идеологдорунун бири болгон. Экономисттердин, саясатчылардын жана педагогдордун арасында карама-каршы эки көз караш: монотехнизм (жаштарды эрте, тар кесиптештирүүнү талап кылуучу) жана политехнизм (жаштарды ар түрдүү өндүрүшкө мүнөздүү болгон типтүү процесстер менен тааныштырууну талап кылуучу) пайда болгон. Монотехнизмдин жактоочулары белгилүү профсоюздук ишмер Б. Г. Козелев жана академик О. Ю. Шмидт, политехнизмдин жактоочулары Н. К. Крупская, А. П. Пинкевич жана А. В. Луначарский болушкан. Политехнизмдин жактоочулары адамды эрте жашынан тар адистиктин туткунуна айландырууга болбойт, тескерисинче адистештирүүгө чейин кесипке багыттоочу гана жалпы билим берүү керек деп эсептешкен. Алар эң негизгиси тигил же бул техникага ээ болуу эмес, анын иштөө принцибин туура түшүнүп билүү деп эсептешкен.