Бастауыш сыныпта оқушыларға эстетикалық тәрбие берудегі музыканың рөлі

Мысалы, музыка пәнінен  берілетін эстетикалық тәрбие тек  күнделікті сабақта ғана шектелмсйді. Оны мектепте жүргізілетін көркемөнерпаздар үйірмелері, концерттік бағдамалары, байқаулары,  таңертеңгіліктер, кештерді ұйымдастыру барысында жалғастырамыз.

     Әдебиет пәні бойынша  шағын көріністер қою, қыл қалам шсберлерімен кездесулер өткізу, қызықты кітаптар оқу, оқырмандар конференцияларын ұйымдастыру сабақтары барысында алған эстетикалык білімдеріміз бен түсініктерімізді одан әрі шыңдауға, қабілеттеріміз бен шығармашылық белсенділігіміздің одан әрі дамуына оң ықпалын тигізді.   Сыныптан тыс тәрбие беру жүйесінде тәрбие сағаттарын   ұйымдастыру, дайындау оны өткізу барысында олардың эстетикалык тартымдылығын қамтамасыз етудің де маңызы зор. Мұндай бұқаралық шараларды дайындау барысыңда оқушылардың қызығушылығы артып, ертеңгі күнге қуаныш сезімімсн қарайды, өткізілетін тәрбие тақырыбына сай безеңдіру жұмыстарымен қатар ән, би, көркемсөз  өнерлерін  әзірлеуде атсалысады. Оқушылардың осындай әрекетгері тартымды еңбек етулеріне, олардың іс-әрекет терін эстетикалық талапқа сай ұйымдасытуға жағдай туғызады.  Сонымсн  бірге осы саладағы мәдени құңдылықтарды оқушылар бойына сіңіруде мектеп кітапханасының парасатты қызметі ерекше. Дұрыс ұйымдастырылған кітапхана жұмысы тәрбие мектебі  боп  есептеледі.   Кітапхана аясыңда өткізілген тәрбие  шаралары оқушылардың  көркем-әдеби шығармаларын  сүю,

эстетикалык талғамдарын  артгыру, мәдени ой-өрісін кеңейтуте  орасан еңбек сіңіреді.

     Оқушылардың эстетикалык сана-сезімін, көзқарасы мен талғамын, құштарлығын арттыруда, тәрбиелік ықпалдық нәтижесін қамтамасыз етуде ұстаздар ұжымының эстетикалық саласында білімдері мен қабілеттерінің болуы, оқушылар өмірін "әдемілік  заңы" бойынша құруда олардың өздерінің белсеңді әрекеттерінің  Қазақстанның табиғат жағдайларын, оның  әсемділігі мсн  құдіретін, жер, су, қалба байлықтарын; әдебиет  пәні  сабақтарында сөз өнерін, оқу мәдениетін меңгеру, өмірді шынайы бейнесі тұрғысынан

түсіну; шет тілі сабақтарында мәнерлеп оқу, оқылатын тақырыптарға сай  көркем бейнелерін суреттеу, ән үйрену, оны нақышына келтіре айту т.б. толып  жатқан  эстетикалық тәрбиеге қатысты  міндеттерді шешу барысында да атқарылады.  Сабақтар жүйесінен бастау алған оқушылардың эстетикалық тәрбиесі, оқудан тыс кездерінде жалғасын табады. Оған оқушылардың сыныптан және мектепген тыс жұмыстарын жатқызамыз.

Мысалы, музыка пәнінен  берілетін эстетикалық тәрбие тек күнделікті сабаққа ғана шектелмсйді. Оны мектепте жүргізілетін  көркемонерпаздар үйірмелері, концерттік бағдамалары, байқаулары, таңертеңілікгер, кештерді ұйымдастыру барысыңда жалғастырамыз.

     Әдебиет пәні бойынша шағын көріністер қою, қыл қалам шеберлерімен кездесулер өткізу, қызықты кітаптар оқу, оқырмандар конференцияларын ұйымдастыру сабақтары барысыңда алған эстетикалык білімдеріміз бен түсініктерімізді одан әрі шыңдауға , қабілеттеріміз бен шығармашылық белсенділігіміздің одан әрі дамуына  оң  ықпалын тигізді.  Сыныптан тыс тәрбие беру жүйесінде тәрбие сағаттарын ұйымдастыру, дайындау оны өткізу барысында олардың эстетикалық тартымдылығын қамтамасыз етудің де маңызы зор. Мұңдай бұқаралық шараларды дайындау барысында оқушылардьщ қызығушылығы артып, ертеңгі  күнге куаныш сезімімен  қарайды, өткізлетін тәрбие тақырыбына сай безендіру жұмыстарымен қатар ән, би, көркем сөзөнерлерін әзірлеуге атсалысады. Оқушылардың осындай әрекеттері тартымды еңбек етулеріне, олардың іс-әрекеттерін эстетикалық талапқа сай ұйымдасытыруға жағдай туғызады. Сонымен бірге осы саладағы  мәдени құндылықтарды оқушылар бойына сіңіруде мектеп кітапханасының парасатты қызметі ерекше. Дұрыс ұйымдастырылған кітапхана жұмысы тәрбие  мектебі боп есептеледі. Кітапхана аясында өткізілген тәрбие  шаралары оқушылардың көркем-әдеби шығармаларын  сүю, эстетикалық талғамдарын арттыру, мәдени ой-орісін кеңейтуге орасан еңбек сіңіреді.

     Оқушылардың эстетикалық сана-сезімін, көзқарасы мен талғамын, қүштарлыгын арттыруда, тәрбиелік ықпалдық   нәтижесін қамтамасыз етуде ұстаздар ұжымының эстетикалык саласында білімдері мен қабілеттерінің болуы, оқушылар өмірін "әдемілік заңы" бойынша құруда олардың өздерінің белсенді әрекеттерінің  болуы да мұғалімдер қауымына үлкен жауапкершілікті жүктейді. Өйткені оқу құралдары мен сыныптан тыс шаралардың мазмұны эстетикалық шараларға сай міндеттерді шешуде бізге жеткілікті сияқты көрінеді, ал оларды мұгалімнің оқу-тәрбие процесінде қолдана білуі  өзінен-өзі мүмкін секілді болып есептеледі. Практика  жүзінде ол, олай емес. Осыған орай мектеп мұгалімдерінде белгілі бір мөлшерде эстетикалық даярлықтың болуы оқушыларды көркемдікке тәрбиелеу мәселелері мен эстетикалық мәдениетін қалыптастырудың бірден-бір кепілі болмақ. Бұл бағытта мсктептер мұгалімдерден құрылған көркемөнерпаздар үйірмелері, немесе үйірмелерде мұғалімдер мен оқушылардың бірігіп жұмыс істеуі  мектеп үшін де, жалпы ұстаздар қауымы үшін де өнеге болмақ.

                   1.3. Эстетикалык тәрбиенің өнер әдістері арқылы дамуы.

            Әсіресе табиғатқа саяхат жасаған кезде балаларда оның  сұлулығын зстетикалық   тұрғыда қабылдауы күшейеді, ерекше рухани серпініс,  сүйсіну сезімі туады,  ой мен қиялы дамиды,туып-өскен табиғатқа деген сүйіспеншіпік сезімі нығаяды. Саяхат кезінде оқушылар әр қилы  тапсырмаларды  орындайды: заттың  өзіне қарап  суреттер  салады, ұнаған жерлерін суретке түсіреді, коллекциялар үшін материалдар жинайды, кішігірім мүсіндер үшін  ағаштың кеуіп калған бұталарьн, тамырларын жинайды.

        Оқушылардың эстетикалык талғамын жетілдіре, бекіте түсу үшін оқушылар табиғат көріністерінің сұлулығы жырлаған шығармаларды (жазушылардың,   композиторлардың,  суретшілердің)  көбірек пайдаланғаны дұрыс.       

        Адамның эстетикалык мүмкіншілігі көбінесе өнерде байқалады. Өнерде эстетикалык тәрбие қатынасының  өмірге  қажетті деген басты ерекшеліктері  жинақталған. Ол ең  бірінші  адамның  творчествоға деген қабілеттілігін «әлемдік заңымен» жетілдіреді, оның әдемілікке деген  көзқарасын тәрбиелейді, қалыптастырады. Егер  өнер  адамдардың сұлулық пен эстетикалық тәрбиесінің меңгерушісі десек, артық кетпеген болармыз.      Қалай  болмасын әрбір адам өнердіи игілікті күшін бала кезден бастап сезінеді.  Ол біздің рухани жағынан жетілуімізге ықпал етеді, жеке басты және қоғамдык өмірде кездесетін мәселелердің шешімін табуға, тіпті кей жағдайда өмірден өз орныңды табуға көмектеседі.       Жалпы білім беретін мектептін оқу жоспарында көркемдік қиял пәндері - әдебиет, музыка, бейнелеу өнері енгізілген. Жеке адамдардьщ жан-жақты жетілу  міндеттерін  ескере  отырып  өздеріне  өнердін  күрделі жиынтығын біріктіреді. [22;19]

        Педагогикада эстетикалық тәрбиені өнер әдістері арқылы жүзеге асыратын болғандықтан «көркем тәрбие» деп атайды.      Эстетикалық тәрбие өнердің  әдістері арқылы, табиғатқа, өнер саласының  өзіндік ерекшеліктеріне байланысты әр түрлі жолмен жүзеге асады. Оқушылардың оқу  үрдісі мен  сыныптан тыс  жұмысы  негізінде көркем тәрбиенің жалпы және негізгі әдіс-тәсілдеріне тоқталайық:

1)  Көркемдік   шығармаларды орындау  немесе  көрсету.  «Мың  рет     естігеннен -  бір  рет  көрген  жақсы»- дегендей,  балаларды     мүмкіндігінше кеи көлемде өнер құбылыстарымен жақын араластырып   отыру қажет.

2)  Көркем   шығармаларды   талқылау   және   бағалау.    Әдемілік     құбылыстарын бағалай білуге тәрбиелеу, өздерін ойын эстетикалык     тұрғыда дәлелдеуге дағдыландыру.

3)  Өнертану білімдері саласынан  мағлұмат беру. Оқушы өнер түрлерінің     теориясы саласынан, онын тарихи даму жолынан хабардар болуы керек.

4) Оқушылардың шығармашылық  және орындаушылық  әрекеттерін     ұйымдастыру. Көркем әрекеттерінін әрбір түрлерінде жаттығу арқылы     оқушылар   өздерінін   мүмкіндіктерін,  қабілеттілігін,   дағдысын     жетілдереді.

        Эстетикалық тәрбиенін дамуы  үрдісінде  ана тілі, ән айту мен музыка, бейнелеу өнері лайықты функцияларды атқарады. Әдебиеттік талғам мен эстетикалық ықыластылықты тәрбиелеудін ең  бір күшті  әдісі -  оқу  мәдениетін  дамыту. Оқушылар  ана тілі  сабақтарында  әдебиет  сөз  өнері   тұрғысында  қабылдауға,   көркем шығармаларды өзінін  қиялы  арқылы жеткізуге,  кейіпкерлердін  өзіндік  ерекшеліктері  мен мінез-құлықтарын байыппен  аңғартуға, олардын  іс- қылықтарын дәлелдеп қорытындылауға үйренеді.

   Баланың өзін қоршаған дүниені өнер арқылы танудың бір  жолы ол -бейнелеу өнері. Бейнелеу өнері дегеніміз — біздің өзімізді қоршап тұрған дүниені көре отырып, жанды-жансыз заттарды кейіптеп түсіну (живопись,графика, мүсін),  бейнелеуге болады. Жан-жануарларды, табиғатты, тіпті әрбір адамның мінез-құлқын да айнытпай  бейнелеуге болады. Сондықтан  мектептегі  сурет сабағы — бейнелеу өнерінің  негізі болып табылады.

   Бейнелеу өнері — қоғамның рухани  қажеттерінің  бірі. Ол оқушыларды  тәрбиелеуде,  эстетикалық, оның бүкіл ой-арманы мен сезімдерін қалыптастырудың құралы.

   Адамдар бейнелеу өнерімен қоғамның алғашқы даму сатыларында шұғылданған.  Олар жартастарға, өздері тұрған үйлерінің қабырғаларына және т. с. ойып суреттер салған.  Ол суреттер сол  халықтың негізгі кәсібін бейнелеген. Әсіресе балық аулау, мал өсіруді  бейнелеген суреттер .

   Қазақстандағы бейнелеу өнерінің ерте кезде, неолит және қола  дәуірінде-ақ  дамығандығын айта   аламыз. Оған  Дасыбай және Улы тау жартастарына ойып салынған суреттер қазбасы дәлел бола алады. Бұл ертеде өткен ата-бабаларымыздың арасында да талай шеберлердің болғандығын айқындай түседі. Бұған Қарғалы және Жамбыл  көмбелерінен табылған құмыра ыдыстар, зергерлік  бұйымдарда  салынған  хайуанаттар  суреттері  де дәлел.

   Өнер иелерінің еңбектері арқылы  окушылар  өз өлкесінің сұлу табиғатын,  өз республикасының  өткені мен бүгінгісін, халқымыздың тұрмысы мен әдет-ғұрпын тани түсуге  мүмкіндік алады.

   Бейнелеу өнері арқылы эстетикалық тәрбие  берудегі жұмыстың нәтижелі болуы біріншіден, мектептегі  сурет пәнінен сабақ беретін  мұғалімге байланысты болса, екіншіден,  сол мектеп   ұжымдарының бейнелеу өнерін көрнекі құрал — сурет деп  қарамай,  өмірді  өнер  арқылы  танудың құралы — деп қарағанда іске асатынын дәлелдемекпіз.

   Сурет пәнінің  мұғалімі сурет салуға  бейімдігі бар  оқушыға  айрықша  қамқорлық жасап,  жағдай  туғызып отыруы керек. Сөйтіп, болашақта суретші болуды армандайтын оқушылар болса, оларға тиісті нұсқаулар беріп,басшылық етіп отырғаны жөн.   

   Мұғалім  сабақ процесінде дидактикалық принципті берік сақтайды.  Жеңілден ауырға қарай біртіндеп көшіп отырады. Бастауыш  кластар мен жоғары  кластардағы сабақтардың мазмұны да, методикасы да,  салғызатын суреттерінің сипаты да өзгеше болып келеді. Сабақ беру тәсілдері сол кластың өзіне арналған программаны орындау, оқушыларға сурет салу жөніндегі белгілі бір дәрежедегі, белгілі бір шамадағы дағдыларды меңгеру талабына бағындырылады. Мұғалім  сабақ үстінде  әр баланың салған суретіне, оны салу техникасына, сурет тексіне, бояуларының үйлесіміне назар аударып, басшылық етіп отырады.  Бұл - оқушылардың   эстетикалық   жақтан дұрыс дамуына  мүмкіндік  беретін,  жөн  сілтейтін басшылык болып табылады. Ұстаздың ондай жетекшілік көмегі оқушы балаға әрқашан қажет.

   Оқушыларды сурет салуға үйрету үшін оларды ең алдымен нақтылы затты, нәрсені   дұрыстап  көре білуге, соны ұға  білуге  дайындау  керек.  Сондықтан  мұғалім  алдымен мектеп  балаларының байқампаздық қабілетін дамытуға зер сала отырып, өз жұмысын бейнелеу өнеріне сауат ашудан бастайды, сурет салғызады, балшықтан түрлі үлгілер  жасатады,  пластилиннен жұмыс істеуге үйретеді. Бұл жұмыстар үстінде балалардың сезімі,  ақыл-ойы, шығармашылық қиялы дамиды, әр түрлі  материалдардың  (бояудың, балшықтың, пластилиннің т. б.) сапасымен, олардың қасиетімен танысады.  Сынып жоғарылаған сайын бала  да рухани жағынан өсіп,сурет, мүсін өнерінен сауаты ашылып, оны тани да, бағалай да білетін дәрежеге жетеді. Оқушының мұндай дәрежеге жеткені-мұғалімнің алдына  қойған мақсатының орындалғаны деуге болады.

2.Эстетикалық тәрбиенің музыкалық білім берудегі ерекшелігі   

2.1.Музыканың эстетикалық білім берудегі рөлі

       Музыка эстетикалық тәрбиенің маңызды бір бөлігі бола отырып, жеке тұлғаның ақыл-ойы мен дене бітімін жетілдіріп. жан жақты өмір тәжірибесін кеңейтуге, қызғушылық біліктілігін және ойлау қабілті дамытуға, шығармашылық іскерлікке тәрбиелеуге мүмкіндік туғызады, оқушыларды халықтық музыкаға баулиды.

Эстетикалық тәрбиелеу көркемдік әсер тірелмейді, оның құралдары алуан түрлі, ал өнер, оның ішінде музыка сол құралдардын бірі ғана. Бірақ мұнда өнсрдің, оның ішінде  музыканың атқарар ролі ерекше.

Тек өнер ғана адамның шындыққа тарихи қалыптасқан эстетикалық қарым-қатынас тэжірибесіне ашады, қорытындылайды, жүйелейді. Кез келген мәселені шеше отырып, онер шыңдықтың эстетикалық деректерін бейнелейді және ойластырады, ал өмірлік құбылыстарды бағалай отырып басқалармен бірге оларды эстетикалық бағалауга түсіреді. Сонымен бірге ол эстстикалық эмоция туғызады жәнс эстетикалық ләззатқа бөлейді. Мұның бәрі өнерді, демек, музыканы эстетикалық тәрбие берудің ерекше әсерлі және ешнәрсемен алмастыруга болмайтын құралына айналдырады. Өнердіц эстетикалық тәрбие бсруге қатысуы оның міндетті  қызметтерінің бірі болып табылады. Бүл міндетті қызмет, бірақ жалғыз және дербес қызметі емес. Ол өнср атқаратын жәнс оның табиғатымен, қоғамдық өмірдегі ерекше орнымен анықталып, әлеуметтік  қызметтердің күрделі жүйесімен жымдаса байланысқан. Өиердің, дсмек, музыканың да мынадай қызметгері бар: гноссологиялык (шындықты өзіндік тәсілмен тану), аксеологиялық (оны өзіндік тәсілмен бағалау), насихаттаушылық (саяси, философиялық, этикалық және басқа қоғамдық идеяларды тарату), геоденистік (рухани көтеру, ерек-ше ләззатгану), сутгестивтік (эмоция мен ойдың белгілі бір тәртібіне иландыру), сауаттандыру ("өмірдің оқулығы" қызметін атқаруы), эвристикалық (адамдардың шығармашылық   мүмкіндіктерін белсендіру және дамыту), коммуникативтік (адамдар арасындағы қарым-қатынастың ерекше қызметі, өзіндік құралы ретінде әрекет етуі) және т.б.