Әзірбайжан Республикасының сыртқы саясаты

     - Ресейдің Кавказдағы ықпалының толық күйреуін білдіреді.

• Әзірбайжанның шешендік сепаратистермен транзиттік ел, тылдық база  ретінде пайдаланылуы Ресейдің наразылығын тудырып отыр.

 

2.2. Әзірбайжан Республикасы – Иран Ислам Республикасы 

    Оңтүстіктегі  көрші – Иран Ислам Республикасымен  жағдайды реттеу әрқашан да Әзірбайжан Республикасының сыртқы саясатының негізгі бағыттарының бірі болды. Екі ел арасындағы әр түрлә кезеңдердегі келіспеушіліктерге қарамастан екі жақ та сәйкесінше әрекеттермен өзара ынтымақтастықты жоғары деңгейде қолдап отырды.

    Иран  жағы Әзірбайжан тәуелсіздігін 1991 жылдың 25 қарашасында мойындады. Дипломатиялық  қатынастар 1992 жылдың 12 наурызында орнаған  болатын. 1992 жылы Әзірбайжанда билік  басына Ұлттық майдан қозғалысының келуіне  байланысты әзірбайжан-иран қатынасында  жаңа кезең басталды. Бұл кезең (1992-1993) екі жақ арасындағы күрделі кезең  есептелді. 1993 жылы Әзірбайжанда билік  басына Гейдар Алиевтің келуімен Иранмен  көршілік және серіктестік саясаты  басталды, күрделі қатынастар реттеліп,дамуға көшті

    Армения агрессиясына қарсы шыққан Иранның  Әзірбайжанмен тығыз қарым-қатынасы, АҚШ компанияларының елдегі қызметі, Каспий теңізінің статусын анықтау  мәселелері мемлекеттердің қарым-қатынастарында түсінбеушіліктер туғызды. 

    2001-2003 жж әзірбайжан-иран қатынасында  нақты бір қиындықтардың тууына  қарамастан, екі жақтың жоғарғы  деңгейдегі сәйкесінше әрекеттердің  арқасында жағдай реттелді. Қандай  жағдай тумасын Президент Г.Алиев  Иранмен әрқашан  достық және  тату көршілік  саясатын ұстанды. 

    2005 жылдың қаңтарында Әзірбайжан  президенті Ильхам Алиев Иранға  ресми сапар жасады. Сапар барысында  шекара, қаржы, мәдениет, гидроэнергетика салаларында бірқатар шарттарға қол қойылды. Иран мен Әзірбайжан арасындағы келісімдердің жалпы саны жетпістен астам.

    Армян-әзірбайжан Таулы Карабах шиеленісі мәселесі бойынша Иран Ислам Республикасы  ең басынан  Армения агрессиясына қарсы шықты және бүгінгі күнге  дейін дұрыс және принципиалды позиция  ұстануда.  

2.3. Әзірбайжан Республикасы  – НАТО 

    Әзірбайжан  мен  НАТО арасындағы қарым-қатынас 1992 жылы Әзірбайжанның Солтүстік Атлантикалық Серіктестік Кеңесіне мүше болып қабылдануынан басталды.  1993 жылы ақпанда Әзірбайжан делегациясы еуропалық қауіпсіздік мәселесі бойынша НАТО ұйымдастырған Брюссель конференциясына қатысты, бұнда Әзірбайжандағы қоғамдық-саяси жағдай, Арменияның агрессиясы туралы ақпарат берілді. Солтүстік Атлантикалық Одақ пен Әзірбайжан арасындағы жоғары деңгейдегі ынтымақтастық 1994 жылдан басталды. Өзінің 4.05.94ж Брюссельге сапарында Президент Гейдар Алиев НАТО-ның бұрынғы кеңес Одағы мемлекеттерімен ынтымақтастықты қарастыратын «Бейбітшілік үшін серіктестік» келісіміне қол қойды. Сонымен қатар Әзірбайжан Республикасы 1997 жылы НАТО құрған Еуроатлантикалық Серіктестік Кеңесі құрылымына мүше болды. Солтүстік Атлантикалық Серіктестік Кеңесінен айырмашылығы бұл ұйым құрылымы «Бейбітшілік үшін серіктестік» шеңберіндегі  консультациялар мен талқылаулардан нақты әрекеттерге көшуді қарастырады.Әзірбайжан мен НАТО арасындағы әскери саладағы қарым-қатынас 1997 жылдан бері кең қарқын алды. Сол жылдың өзінде Әзірбайжан осы ұйымның Жоспарлау және Анализ Үрдісі бағдарламасына қосылды. Әзірбайжан НАТО-ның беделді құрылымы болып табылатын Парламенттік Ассамблеямен тығыз қарым-қатынаста. 1999 жылы мамырда НАТО Парламенттік Ассамблеясының Польшадаға сессиясында Әзірбайжанға бақылаушы статусы берілген болатын.

    НАТО   Шығысқа жылжуын тездеді. Ресей  және Иранның Кавказ мемлекеттеріне қысымы күшейген сайын, бұл ұйымның  Каспий аймағына жақындауы соншалықты тездетіледі. НАТО әрқашан да оның мүшелерінің  инвестициялары мен экономикалық мүдделері  бар жерлерде жүреді. Батысты ығыстырып  шығару Ресейдің де, Иранның да қолынан  келмей отыр. Ал прикаспийлік зонаны, Кавказды  әскери әрекеттер театрына айналдыру  оларға тиімсіз: бұл жердегі ықпалынан  айырылып қалуы мүмкін 

2.4. Каспий аймағы  – 

Әзірбайжан Республикасының сыртқы саясатының приоритеті ретінде

    Каспий  мәселесі – посткеңестік кеңістіктегі ең маңызды геосаяси проблемалардың бірі. Мұнайдың стратегиялық маңызды  ошақтары орналасқан, балықтың кең  көлемді қоры бар Каспий бассейнінде  әлемнің ірі мемлекеттерінің  мүдделері қиылысқан.  Осы бір  ұшталған күрестің орталығында тұрған  Әзірбайжан секілді прикаспийлік жас  тәуелсіз мемлекеттермен қатар негізгі  фигуралар болып АҚШ, Түркия, Иран, араб елдері және олардың одақтастарын айтуға болады. Каспий мәселесі жалпы  шиеленісті мәселе есептелгенмен , Әзірбайжан Каспийдің мұнайы мен газын өз саясатының приоритеті санап, мұнай  факторын ел дипломатиясында белсенді қолданады. Егер Каспий теңізі алғашында  ел қасіреті болса, енді ол ел мәселелерін  шешуі қажет. Сондықтан да Г.А.Алиевтің мұнай дипломатиясына ерекше көңіл  бөлінеді.

    Мұнайлық  дипломатияның стратегиялық мақсаты  – бейбітшілікті кепілдендіру мен  экономикалық өркендеу секілді аймақтың негізгі мәселелерін шешу екендігі белгілі. Каспий аймағының елдері үшін мұнай мәселесіне араласу соғыстық «фаталдық алғышарты» есептеледі. Олар логикалық дамуы қатң конфронтацияға ұласатын үлкен мұнай ойынына  ырықсыз тартылады.

    Әзірбайжанның мұнай дипломатиясы президент Г.А.Алиев  айтқандай «Әзірбайжанның нығаюына көмек беретін» мұнай құбырлары  факторына негізделген. Бұл жоспарда приоритетті болып Баку-Тбилиси-Джейхан маршруты есептеледі. Ол туралы келісімге 20 қараша 1999 жылы ЕҚЫҰ Стамбул саммитінде қол қойылды. Баку-Тбилиси-Джейхан жобасы – осы жүзжылдықтың ең ірісі. Оның жүзеге асуы аймақ елдерінің энергоресурстарға тапшылығын жойып, энергетикалық тәуелсіздігіне, сонымен қатар Каспий бассейніндегі бейбітшілік пен тұрақтылықты дамытуға ықпал етеді. Каспий «мұнайдолларлары» Әзірбайжан экономикасының  анық  даму жолына  түсірді. 

    2.5. Таулы Карабах шиеленісі 

    Әзірбайжанның сыртқы істер ведомствосының интеллектуалды және физикалық күшінің көп бөлігі, әрине, армян-әзірбайжан шиеленісін реттеу жолын іздестіруге бағытталған.

    Бұрынғы Кеңес Одағы құрамындағы бірқатар республикалар мен Югославия  территориясындағы  қанды соғыстар қатары секілді армян-әзірбайжан қарулы шиеленісі дипломатиялық әдістердің әлсіздігі және халықаралық ұйымдардың шешімдерінің орындалмауы, қадағаланбауы  қандай қиратушы салдарларға әкелетіндігін  дәлелдеп берді.

    КСРО-ның  ыдырауының анық екендігін сезген Кремль бұл процеске алдын-ала дайындалған  еді. Кеңестік функционерлер әрбір  бұрынғы кеңестік республика мемлекеттік  құндылықтағы өз үлестерін талап  ететіндігін білді. Соның ішінде Каспий ресурстары да бар.

    Одақ  ыдырағаннан кейін Мәскеу бұл  республикаларға ықпалы жойылатындығын сезіп, «Таулы Карабах статусы» аталатын «бөліп ал да билей бер» принципіне негізделген бағдарлама жасап шығарды.

    Әскери  күшінің көмегімен Әзірбайжаннан  Таулы Карабахты тартып алып, оны  Арменияға берді. Алайда 1988-1989жж ешкім  бұл каспийлік байлық пен транзиттік мүмкіндіктер себебінен екендігін  ешкім сезген де жоқ.  Азербайжан секілді өзге де прикаспийлік кеңестік мемлекеттер тәуелсіздік алғаннан кейін, бұл аймақта Ресейдің «тарихи бәсекелестері» - Батыс, ең алдымен АҚШ-тың қызығушылығы артатыны айдан анық еді. 

    Мәскеудің ұтымды жасаған Карабах картасының мақсаты –Каспий мұнайының Еуропаға Армения, Түркия, Нахичевань арқылы тасымалдау маршрутының   транспорттық варианттарын қоршау болатын. Карабах мәселесі Азербайжанның  да, Арменияның да саяси және экономикалық тұрақсыздығын тудырып, солтүстік (Ресей) және оңтүстік (Иран) көршілеріне тәуелділігін арттырады.

    Бұл жағдай Батыстың Каспий аймағына жолын  жауып, бұнда және Закавказьеде Ресейдің ролін арттыруы тиіс. Ұзаққа созылған шиеленісте Әзірбайжан Ресейдің вассалы  болып қалуға тиіс. АҚШ-тың және де өзге Батыс елдерінің бұл аймаққа  өткелінің жабылуын Иран өте қалады және қалайды да. Таулы Карабах  секілді «үлкен сыйға» еш қиындықсыз ие болған Армения (сонымен қатар  кезекті деп айтуға болады, 20-30 жж кеңестік билік оған бірқатар әзірбайжан территорияларын беріп қойған еді) Ресейдің алдында өтеусіз қарыздар болып қалды.

    Қорытынды: Ресей Арменияны осы аймақтағы  жандармына айналдырды, Әзірбайжан территориясын  оккупациялауға көмек берді және қазіргі күнге дейін таулы  карабах шиеленісінің шешім «кілтін» өз қолында ұстауда.

    Осы мақсатпен ол 1994 жылдан бастап Бакудың  мұнай жоспарларын тежеу әдісі  ретінде нәтижесіз талқылаулар  жүргізіп,  Каспий теңізінің құқықтық статусын анықтау проблемасын тұйыққа  тіреуді жалғастарып келе жатыр. Уақыт өте  мүдделер қақтығысы  теңіз статусы мен құбыр желісі маршрутына қатысты  қатаң конфронтацияға ұласты.

    Әзірбайжан  халқы жерлерін жоғалтуға көнбейді. Мұнай контрактілері, Баку-Тбилиси-Джейхан мұнай құбырының әзірбайжандық бөлігінің іске қосылуы, экономиканың дамуы, тұрғындардың әл-ауқатының жақсаруы, ұлттық армияға деген күтім, демократиялық реформалар, азаматтық қоғамның құрылуы – бұның барлығы жас Әзірбайжан мемлекетінің мемлекеттік егемендігінің бекуіне, оның әлемдегі позитивті имиджінің өсуіне ықпал жасады.

    Әзірбайжан  армиясы Қарулы Күштердің Бас  қолбасшысы Президенттің бірінші бұйрығымен-ақ  ұлы мақсаттарды орындауға дайын: армяндық агрессорлар басып алған  әзірбайжандық жерлерді қайтару  және Әзірбайжанның территориялық  тұтастығын қалпына келтіру. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

    ІІІ. Қорытынды 

    Әзірбайжан  Республикасының  ішкі де, сыртқы да саясатын анықтайтын ұлттық мүддені  сипаттайтын ұлттық приоритеттер:

     

• Территориялық тұтастық, жерлерді оккупациядан босату;
• Мемлекеттік сувернитет;
• Сыртқы саясаттың тіуелсіз курсын қалыптастыру, жүзеге асыру;
• Мұнай мен газ қорын оптималды пайдалану;

• Геосаяси орналасуды (көліктік дәліз) тиімді пайдалана отырып, экономикалық бағдарламаларды жқзеге асыру;
• Ұлттық мәдениет және тіл;
• Ұлттық экономика, инфрақұрылымды дамытып, ұлттық экономикалық тәуелсіздікке қол жеткізу;
• Таулы Карабах мбойынша Армениямен шиеленісті әділ шешу;
• ТМД елдерімен қатынасты жақсарту;
• Дамудың еуропалық моделін дамыту (демократиялық институттарды бекіту);
• Адам құқықтары институтын жетілдіру;
• Каспий аймағындағы геосаяси жағдайды қалыптастыратын алды,ғы қатарлы державалармен тұрақты саясат жүргізу;
• әзірбайжандық диаспорамен байланысты күшейту;
• Мәдени өркендеу;

 

    Ұлттық  мүдделер әлемдік қауымдастық мүддесімен сәйкес келгенде геосаяси стратегияның ретті қалыптасуы жүзеге асады.  

    Әзірбайжан  – адамзаттың глобальді мүдделері  түйіскен мемлкет болып табылады. Сондықтан да аймақтың дамуына кедергі  жасайтын геосаяси күштер Оңтүстік Кавказда non-grata тұлғасына айналады.  
 

Пайдаланылған әднбиеттер 
 

1. В.Алесин. СНГ: Реалии и перспективы сногостороннего  сотрудничества. Астана-2004

 

          2. Всемирная история. 3 т. М-1957, 

          3. Страны мира. Москва-2007,  

           4. http//www.google.ru       

           5.  http//www.yandex.ru       

6. Қазақша-орысша дипломатиялық сөздік-анықтамалық. Астана-2006

 

7. C.Ожегов. Словарь русского языка. Москва-2007