Халықаралық сауда

7 бөлім 

  Ғылыми жобасын қаржыландыру.   2009 жылы  қаржылай көлемі 1 000 000 (бір миллион теңгені құрады) («Түркілік рухани мұра – әлемдік өркениеттің құрамдас бөлігі» тақырыбы бойынша.   Ғылыми зерттеу жұмысының маңызы мынада бүгінгі таңда ХІІІ-ХІҮ ғасырларда жазылған жазба ескерткіштер тілін, әдебиетін, тарихын қазіргі ғылыми  салыстыра отырып зерттеу өзекті мәселе. Қазақ тілінің қыпшақтық негізін анықтау үшін бұл мұрағаттардың маңызы зор. Бұл дәуір мұралары оғыз-қыпшақ аралас тілінде жазылған. Дегенмен қыпшақтық негізі басым екенін дәлелдеу үшін араб жазулы осы ескерткіштерді танып жан-жақты грамматикалық көрсеткіштерін зерттеу маңызды іс. Міне, сол себепті де мұндай келелі зерттеу жүргізу мемлекет тарапынан қолдауды қажет етеді.Ғылыми жаңалығы қоғами және рухани өмірде жетекші орын алатын түркілік мұра  жаңа заманға сәйкес формалары мен түрлері зерттеліп, олардың эстетикалық құндылықтары мен ағымдары анықталды.

- Түркі дүниесіндегі түркішілдік,  мұсылманшылдық идеаларының өміршеңдігі,  жаңа дәуірдегі проблемалары терең талданған.Қазақ тілінің қалыптасуы ұлт тарихымен шендестіріле отырып зерттелді.

- Қазақ халқының негізін құраған  ру, тайпалар өмір сүрген  орта  ғасырдағы Алтын Орда мемлекеті,  кейінгі қазақ, ноғай хандықтары  рөлі зерделене келіп, қазақ тілінің ұлт тілі ретінде қалыптасу жолдары сарапталған. Қазақ тілінің басқа түркі тілдерінен айырым белгілері көрсетілді.

- Профессор М.Томановтың қазақ  тілін дәурілеу принциптерін  әрі қарай дамытқан. Кейбір «ескі  өзбек тілі» сияқты терминдерге  өз тұжырымдарын берілді.

- Қазақ тілінің қалыптасуы мен  дамуы, тіл тарихын жүйелеудегі  принциптер жан-жақты талданып, өзіндік  көзқарастар ұсынылған. Орта түркі  тілі лексикасы мен қазіргі  қазақ тілі лексикасының сабақтастығы, тілдік байланыстар жазба жәдігерліктер тілі деректеріне сүйеніле отырып, дәлелденілген. Қазақ және монғол тілдеріне ортақ бір буынды түбірлер анықталып, екі тілдің генетикалық төркіндестігі жан-жақты ашылды.

- Түркілік мұрадағы  лингвомәдени  концептілер  зерттелді.

- Базалық концептілер немесе мәдениеттің тірек идеялары, ұлттық идея басымдықтарын жинақтап, Шығыс және Батыс өркениетінің  өзара әсерінің нәтижесі ретінде Еуразия  лингвомәдени кеңістігінің бір бөлігі  екендігі анықталды.

- Қазіргі қазақ қоғамындағы  діни проблемалар көтеріліп, Абу  Ханифа мазһабының құндылықтары зерделенген. Түркі халықтары әдебиетіндегі Көкбөрі бейнесі, екі дәуір ақындары Құтып пен Абай арасындағы жалғастық, Махамбет поэзиясы тілінің орта ғасыр жазба ескерткіштеріне қатыстылығы барынша ғылыми дәйектелді.

Түркілік мұра әдеби тұрғыдан ескерткіштер тілінің көркемдік эстетикалық құндылығын анықтау  мақсатында, этнолингвистикалық, психолингвистикалық бағытта зерттеу қарастырылды.

       Нәтижесінде   «Таным таразысы» атты ғылыми-зерттеу  кітабы  баспаға тапсырылды. Көлемі 170 бет, 23 мақала, 8 баяндама жасалды. ( Оның  6 халық аралық семинар, 2 республикалық семинар)

 

(«Түркілік рухани  мұра – әлемдік өркениеттің  құрамдас бөлігі»  тақырыбы  бойынша 2010 жыл  жоба  қаржысы  1 000 070 мың теңгені құрайды осы алты ай мерзімінде  мынандай мәселелер қамтылды

 

1.Жобаның мақсаты.    Алтын орда дәуірі жазба ескерткіштерінің  тіліндегі тұрақты тіркестер  мен мақал-мәтелдерді зерттеп, әдеби тілдік тұрғыдан қазақ ұлтының дүние таным сабақтастығын қарастыру. Түркітанудың филология ғылымында қалыптасқан жазба ескерткіштерді кешенді түрде зерттеудің негізгі әдіс-тәсілдерін пайдалана отырып, жазба жәдігерліктер тіліндегі мақал-мәтелдер мен фразеологизмдердің этномәдени сипатын анықтау, қанатты сөздердің кумулятивтік ерекшелігіне көз жүгірту. Түркі тілдерінің, оның ішінде қыпшақ тілдерінің, әсіресе қазақ тілінің сөздік қоры ғасырлар бойы қандай жолдармен дамығанын, қалай қалыптасып, қалай жетіліп келе жатқанын ашу.

Күтілетін нәтижелер:  Қазіргі қазақ тілінде қолданылатын фразеологиялық бірліктердің негізгі үлгілері орта ғасыр жазба ескерткіштер тілінде кездесуін,

-  мақал-мәтелдердің  кумулятивтік сипатын анықтау  барысында қазіргі қазақ тілі  мақал-мәтелдеріне тән элементтер  ұшырасуын,.

• тұрақты сөз тіркестерін лексика-морфологиялық, құрылымдық типологиялық, семантикалық тұрғыдан жіктегенде бүгінгі қазақ тіліндегі фразеологизмдердің құрылымы, қаңқасы орта ғасырда қалыптаса бастағанына, олардың қыпшақтық негізден бастау алғандығы анықталуын, 

Ескі қыпшақ тіліндегі  фразеологизмдерді салыстыра қарау  деректерді нақты және жан-жақты  сипаттай түсуге, тарихи тұрғыдан қарым-қатынасы мен даму белгілерін ажыратуға мүмкіндік  беруін.

       Зерттеудің  өзектілігі. Тілдің дамуы тарих  дамуымен, ру, тайпа, ұлыс, халық, ұлт даму кезеңдерімен қатар жүріп отыратын құбылыс. Сондықтан  қыпшақтанудың тарих қойнауындағы шежіре-құпияларын тілді зерттеу арқылы ғана аша аламыз. Қыпшақ тілінің, оның ішінде қазақ тілінің тарихына көз жүгірткенде Алтын Орда, ХIY ғасыр жазба жәдігерліктерінің тіліне сүйенеміз.  

      Зерттеудің  ғылыми жаңалығы:      Зерттеу жұмысының басты ғылыми жаңалығы ретінде,  жазба ескерткіштері тіліндегі фразеологиялық бірліктер мен мақал-мәтелдері қазақ тілімен сабақтастырылып, кешенді түрде зерттелгенін айтуға болады. Сондай-ақ зерттеудегі ғылыми жаңалықтар қатарына мыналарды жатқызуға болады: 

• XIY ғ. жазба жәдігерліктер тіліндегі фразеологиялық бірліктер, мақал-мәтелдер мен афоризмдер тұңғыш рет этнолигвистикалық тұрғыдан зерттеліп, олардың қазақ тілімен ұқсастығы анықталып, кумулятивтік сипатына назар аударылды;
• ортақ элементтердің әрқайсысының қазақ тіліне жақындығы, дүниетаным сабақтастығы нақты фактілермен түсіндірілді;

-   орта ғасыр  ескерткіштер тіліндегі фразеологизмдердің  сөз таптарына

қатысы зерттеліп, қазақ  тілінде кездесетін фразеологизмдерге  тән қасиеттері анықталды;

 

       Нәтижесінде   2010 жылы «Таным таразысы» атты  ғылыми-зерттеу кітабы  баспаға  шықты . Көлемі 170 бет, 23 мақала, 4 баяндама  жасалды. ( Оның  3 халық аралық  семинар, 1 республикалық семинар)

 

Студенттік жоба «Қазақ монғол мақал-мәтелдерінің  ұқсастығы  мен топтастырылуы» 6 айлық жоба жоба құжаттары мамыр айынан рәсімделді. Қаржылай мөлшері 300 000 теңге.

 Жобаның алдына  қойған мақсаты  Қазақ және  моңғол тілдеріндегі мақал- мәтелдеріді лексика-семантикалық тұрғыдан  зерттей отырып олардың ұлттық сипатын ашып,  тілдік табиғатына терең үңілу.

Зерттеудің жаңашылдығы  Тіл білімінде  қазақ және моңғол тілдеріндегі мақал-мәтелдердің лексика-семантикалық  сипатын зерттеуге арналған. Келешекте бұл тілдердегі мақал мәтелдер мағыналық жағынан топтастырылып салыстырылып талданады.

Зерттеудің бағыты  әр түрлі болғанымен өзара туыстығы , жақындығы  бар қазақ және монғол тілдеріндегі мақал мәтелдерді зеттеу негізгі бағытқа алынадды. Жоба аясында тақырыпқа қатысты карточка теру, ғылыми әдебиеттермен танысу, құжаттарды рәсімдеу жұмыстары жүргізілді. Жобаға 0,5 ставкадан 3 филология факультетінің студенттері қатысда.

 

 

12 бөлім 

    2009 жыл («Түркілік рухани мұра – әлемдік өркениеттің құрамдас бөлігі» 

     Нәтижесінде   «Таным таразысы» атты ғылыми-зерттеу  кітабы  баспаға тапсырылды. Көлемі 170 бет, 23 мақала, 8 баяндама жасалды. ( Оның  6 халық аралық семинар, 2 республикалық семинар)

 

(«Түркілік рухани  мұра – әлемдік өркениеттің құрамдас бөлігі» 

       Нәтижесінде   2010 жылы «Таным таразысы» атты  ғылыми-зерттеу кітабы  баспаға  шықты . Көлемі 170 бет, 23 мақала, 4 баяндама  жасалды. ( Оның  3 халық аралық  семинар, 1 республикалық семинар)