Халықаралық маркетинг жүйесіндегі нарықты зерттеу

КӘСІПОРЫНДАРДА  МАРКЕТИНГ ІС -ӘРЕКЕТІН ДАМЫТУ 

 

Бекбаев Б. Магистрант, ЖГТУ  

 

Соңғы жылдары Қазақстан  Республикасының саяси, экономикалық және қоғамдық өмірінде жүріп жатқан сындарлы өзгерістер шаруашылық іскерліктің  жаңа жолдарын іздеумен ғана шектелмей, республика кәсіпорындары алдына жаңа экономикалық шарттарда өміршеңдікті қамтамасыз ететін маңызды мәселелердің бір қатарын қояды. Бүкіләлемдік Сауда Ұйымына кіру қарсаңында бұл  мәселелердің маңыздылығы арта түсу мүмкіндігінің басты себебі жоғары деңгейдегі маркетинг қағидаларын  терең, әрі кешенді қолдану бәсеке қабілеттілікті қамтамасыз етудің негізгі  жолына айналады.

Осы орайда маркетинг ерекше орынға  ие болады, өйткені ол құрылымдық-ассортименттік саясатты қалыптастыру кезінде негізгі  рөлді тұтынушыға беретін шаруашылықтың  нарықтық механизмінің ең көкейкесті құрамдас бөлігі ретінде сипатталады. Маркетинг сүт және май өнімдерін  өндіруші кәсіпорындарында кеңінен  тарай бастады, яғни едәуір қаныққан нарығы бар үлкен қалаларда орналасқан көптеген ірі кәсіпорындарда маркетинг  бөлімдері құрыла бастады. Тамақ  өнеркәсібі өнімі адам үшін бірінші  қажеттілікте болуы және жекелей  басшыларда осы сала үшін маркетинг  орны және ролі айтарлықтай маңызды  емес деген ойлар туындауына қарай  бұрын маркетингке аса көңіл  аударылмады. Қазіргі уақытта маркетингтік және өндірістік-өткізу бағдарлану кезінде  тамақ өнеркәсібі кәсіпорындарында мақсатты бағытталу мен іскер  белсенділік философиясы айырмашылықтары  күшінде мұндай пікірдің қисынсыз екені  айқын.

Нарықтың тауарлармен  толу мөлшері бойынша кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық іс-әрекетін басқару  кезінде маркетингтің принциптері  мен әдістерін қолдану қажеттілігі  артады. Осы шарттарда кәсіпорынның жемісі ең алдымен нарықта болып  жатқан өзгерістер, жаңа өнім мен технологияларды  игеру арқылы пайда болған қажеттіліктерге  жауап беру икемділігі мен жылдамдығы, сонымен қатар тұтынушылық сұраным  жағдайының анықсыздығына бейімделу  дәрежесіне тәуелді болады. Кәсіпорындарды басқарудың жаңа жүйесін қалыптастыру кезінде маркетинг өндірістік- өнім өткізу іскерлігін ұйымдастыру мен  басқарудың Қазақстан шаруашылық тәжірибесі үшін жаңа құралы болып табылып, ол осы іскерлік пен оның мақсаттары және мәселелері жайлы бұрынғы көзқарастардан айтарлықтай ерекшеленеді.

Қазіргі кезеңде маркетинг  жетілген, әрі анықталған ғылыми және машықтық құрамдас деңгейінде қолданылуының  айтарлықтай мол тәжірибесімен  сипатталып, барынша көп жақтылығында Ф.Котлер, П.Друкер, Дж.Эванс пен Б.Берман, Ж.-Ж.Ламбен және басқа да осы аумақтағы  әйгілі мамандардың еңбектерінде қарастырылған. Тоқталып кетерлік жай, маркетинг осы  орайда қазіргі уақыттағы алдыңғы  қатарлы елдерде қамтамасыз етілген  экономикалық дамудың жоғары деңгейіне  сай келеді.

Қазақстан Республикасында  маркетингтің қалыптасу қажеттілігі  басқару теориясы мен тәжірибесінің  әлемдік даму тенденцияларымен анықталады. Сонымен бірге маркетингтің қоғамдық даму тенденциялары уақыт пен  сыртқы орта өзгешеліктерін айқындайды, сол себепті шешуші параметрлер  қатары бойынша осы аумақтағы  батыстық тәжірибе қазақстандық шарттармен үйлеспейді, ал қазіргі отандық тәжірибеде дамыған елдерге тән емес және белгісіз маркетингтің өзгеше мәселелері пайда болды. 

Республикамыздағы кәсіпорындарда маркетингтің қалыптасу шарттарының  әсерінде құрылған ерекшелігі анықталған проблемаларға әкеліп, маркетингтің дамыған үлгісіне қарай жылжуды  тоқтатады. Осы бағытта жүргізілетін жұмыстың көп жағдайда қалыптасқан  шарттарға сәйкес айқын бағдарлары жоқ деп те айтуға болады. Тәжірибе жүзінде агроөнеркәсіп кәсіпорындарында жұмысқа кешенді көзқарас болмады, яғни нақты экономикалық негізі бар  ұзақ мерзімді мақсаттар қойылмады  және маркетингтің ұйымдастырушылық, материал-техникалық қамтамасыз етілуі жеткіліксіз болды. Қазіргі кезде  маркетингті қолдану арқылы азық-түлік  нарығын зерттеу негізінде нарықты  өз өнімдерімен толтырып тастаған шетелдік өндірушілермен тиімді бәсеке күресіне қатысуға отандық тамақ кәсіпорындары үшін қолайлы жағдайлар туады.

Маркетинг бойынша шетел  және отандық тәжірибені зерттеу, ал басқа жағынан - нақты кәсіпорындарда маркетинг қызметін ұйымдастыру  үрдісі ерекшеліктері жөнінде деректерді талдап алып, отандық кәсіпорындар тәжірибесінде келешекте пайдалану  үшін өте өзекті болып көрінеді. Зерттеу мәселесінің маңыздылығы  нақты сүт және май саласында  маркетингке қатысты жеткілікті тәжірибелік материал мен оның айтарлықтай  теориялық негіздері жетілмеуіне  орай Қазақстан үшін қойылу жаңалығымен  түсіндіріледі. Маркетингтік қызметті дамыту бағыттарын анықтаудың нәтижелерін  қазақстандық кәсіпорындар мен ұйымдар  іскерлігінде тәжірибелік қолдану  мүмкіндігі жұмысқа ерекше көкейкестік  береді..

Маркетингтің отандық  теориясы мен нарықтық зерттеулерге әдіснамалық көзқарастардың қалыптасуына ТМД елдерінің келесі әйгілі ғалымдарының еңбектері арналған: А.Г.Абрамишвили, И.Н.Герчикова, Е.П.Голубков, В.Е.Демидов, П.С.Завьялов, И.И.Кретов, А.Н.Романов, Б.А.Соловьев, В.Е.Хруцкий және т.б. Қазіргі уақытта  маркетинг іс-әрекетінің шетел тәжірибесін  қайта өңдеуге бағышталған айтарлықтай  жұмыстар саны болғанымен, оның ішінде аз мөлшері ғана Қазақстан кәсіпорындарында маркетингтің нақты дамуының өзгешелігін  есепке алады. Сонымен қатар маркетингтің өсіңкі өзгермелі, әрі даму қарқыны  өте жоғары болуына қарай теориялық  аспектілерін жаңа ұғымдар немесе бағыттармен  толықтырып отыру қажет.

Біздің республикамызда  маркетинг аумағында талқылауларға  қомақты үлес қосқан ғалым-экономистер  қатарына А.Қ.Қошанов, М.Б.Кенжеқозин, Р.И. Қуатов, А.Ш.Нұрсейіт, С.Н.Нысанбаев, К.А.Сағадиев, С.С.Сатыбалдин, Ө.Қ.Есқараев, Р.А.Алшанов, О.Ж.Әлиев, Т.А.Есіркепов, Т.И. Есполов, және тағы басқаларды жатқызуға болады. Маркетинг пен менеджменттегі әр түрлі мәселелерді шешуге М.Р.Расулов, С.Р.Есімжанова және басқа ғалымдардың  ғылыми еңбектері арналған.

Маркетинг жүйесінің  қалыптасу үрдісін теориялық  тұрғыда негіздей отырып, сүт және май өндіруші кәсіпорындарда маркетингтік қызметті ұйымдастыру ерекшеліктері  мен даму тенденцияларына баға беру арқылы стратегиялық маркетингті қалыптастыру және маркетинг құралдарын пайдалануды  жетілдіру жөнінде ұсыныстар  жасау жатады.

Қойылған мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді шешу көзделді:

  - кәсіпорындарда  маркетингтік қызметтің мәні  мен мазмұнын айқындау;

  - маркетинг  жүйесінің қалыптасу үрдісін  теориялық тұрғыда негіздеу;

  - сүт және  май өндіруші кәсіпорындарда  маркетингтік қызметтің ерекшелік-терін  айқындау;

   - Қазақстандағы  сүт және май өнеркәсібінің  қазіргі жағдайы мен дамуын  талдау;

   - сүт және  май кәсіпорындарында маркетинг  құралдарын қолдану ахуалын бағалау;

   - Қазақстан  Республикасының сүт және май  өнімдері нарығының маркетингтік  зерттеулері нәтижелерін ұсыну;

   - өнімнің  сапасын жақсарту жолдарын анықтау;

   - кәсіпорындарда  стратегиялық маркетингті енгізу  бағыттарын айқындау;

   - маркетинг  құралдарын пайдалануды жетілдіру  жолдарын анықтау.

Қазақстан Республикасының  ұлттық экономикасын реттеу мен өркендетуге  бағытталған заңдылықтары мен нормативті-құқықтық актілері, ашық баспасөздегі жарияланымдар  құрды. Сонымен қатар сүт және май өнімдерін өндіруші «Масло-Дел», “Адал”, “Фуд Мастер”, «АМЗ», «Вита»  акционерлік қоғам мен жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер сияқты  жетекші  кәсіпорындардың пайдаланылды.

- шетел және отандық  әдебиет көздерінде қарастырылған  маркетингтің негізгі даму басымдықтарын  зерттеу нәтижесінде нақтыланды;

-сүт және май нарығындағы  қазақстандық кәсіпорындарға тиімді  маркетингтік стратегияларды пайдалану  арқылы маркетинг деңгейін көтерудің  бағдарламасын жасау жөнінде  автордың ұсыныстары берілді;

    - кәсіпорындардың  қазіргі сүт және май нарығындағы  тұтынушылардың қажеттілігіне бейімделу  жолдары ұсынылды;

- кәсіпорындардың бәсеке  қабілеттілігін арттыру жөніндегі  ситуациялық талдау нәтижелері  ұсынылды және зерттеулері нәтижесінде  оларды дамыту бағыттары жөнінде  нақты ұсыныстар жасалды;

- қатаң бәсеке жағдайларында  кәсіпорының икемділік үлгісі (моделі) ұсынылды;

-  өнім сапасын басқарудың  әдістемесі ұсынылды;

- дамыған мемлекеттердегі  маркетингтің жаңа технологиялық  және әдістемелік жаңалықтарын  енгізу және қолдану тиімділігін  арттыру бойынша ұсыныстар берілді.  

- әлемдегі аса қарқынды  даму мен қатаң бәсекеге байланысты  маркетингтің жеке теориялық  ұғымдары дамытылды және нақтыланды;

- Қазақстан тамақ өнеркәсібі, соның ішінде сүт және май  өндіруші кәсіпорындардың маркетингтік  қызметінің ерекшеліктері анықталып,  дамыған мемлекеттердегі маркетингтің  жоғары деңгейіне жетудің алғы  шарттары мен негізгі бағыттары  айқындалды;

- республиканың сүт және  май рыногындағы тұтынушыларды  сұрау арқылы өнім түрлері  мен сату шарттары бойынша  тұтынушылардың мұқтаждығы, қажеттілігі  және қалаулары зерттелген және  оны қанағаттандыру жолдары ұсынылды;

- Қазақстан сүт және  май өнімдерін өндіруші  кәсіпорындарда  стратегиялық маркетингті қалыптастыру  жолдары қарастырылды және басқа  мемлекеттермен бәсекеге қабілеттілікті  арттырудың басымдықтары мен  бағыттары анықталды;

- сүт және май өнімдерін  өндіруші  кәсіпорындарда маркетинг   құралдарын пайдалануды  жетілдіру  мен тиімділігін арттырудың негізгі  жолдары ұсынылды.  

 

Пайдаланған әдебиеттер тізімі  

 

1. Нысанбаев С.Н., Садыханова Г.А. Маркетинг негіздері: Оқулық. –  Алматы: Қазақ университеті, 2002. Б.7-8.

2.Сатыбалдыұлы С. Маркетинг-нарықтану.  Алматы: «Білім», 1999, 288 б.

3. Швальбе Х. Практика маркетинга для малых и средних предприятий. – М., 1995.

4. Эванс Дж.Р., Берман Б. Маркетинг.–М.: Экономика, 1990.–335 б.

5. Мамыров Н.К. Проблемы развития экономики и образования в Казахстане. – Алматы: Дәуір, 1998. – 353 б.

6. Все о маркетинге. – М.: Азия-пресс, 1992. – 366 б.

7. Назарбаев Н. Выступление  на республиканском совещании. /Казахстанская  правда, 26 января  1994 г. С.1-3.

8.Есполов Т.И. Эффективность агропродовольственного комплекса Казахстана. – Алматы: НИЦ «Ғылым», 2002.  Б. 63-64.

9.Цыгичко В.Н. Руководителю – о принятии решений. – М: Инфра-М, 1996. – б.10