Қазақстан Республикасында ендi ғана жанданып келе жатқан шағын бизнеске несие беретiн субъект

 

 

 

Шағын және орта бизнесті несиелендіру.

Жекелеген түрлерін ұйымдастыру.

Қазақстан Республикасында ендi ғана жанданып келе жатқан шағын бизнеске несие беретiн субъект – екiншi деңгейдегi коммерциялық банктер болып табылады. Коммерциялық банктер көбінесе заңды тұлғаларды және қысқа мерзімді несиелеуді жақтайтыны – тарихи қалыптасқан жағдай. Қазақстандық шағын және орта бизнес субъектілерінің екiншi деңгейдегi банктерден коммерциялық несиелер алуы кәсіпорындарды дамыту үшін қаражаттарды толықтырудың іс жүзіндегі негізгі көздерінің бірі болып табылады. Алғашқы құрылу кезінде шағын бизнес несиесіз өз жұмысын атқара алмайды.

Қазіргі кездегі республикадағы шағын  және орта бизнесті несиелеуді дамытуға  кедергі болып отырған негізгі  факторлар мыналар:

• несие алу барысындағы шарттардың қатал болуы;
• несиенің мерзімі мен  пайыздық ставкаларының бизнеске қолайсыздығы;
• несиені рәсімдеу процедурасының ұзақтылығы және оны сақтандыру қажеттігі;
• коммерциялық банктердің кепілге қоятын талаптарының жоғарылығы;
• әлемдік несие нарықтарындағы дағдарыстар әсерінен несиелік ресурстарға қол жеткізу қиындықтары және коммерциялық банктердің жеке ресурстарының аз болуы;
• мемлекеттік инвестициялық-несиелік институттардың ресурстарының тиімсіздігі;
• мемлекеттің казына қоры арқылы шағын және орта бизнесті несиелеуге бөліп отырған қаражатының аз болуы және оның шарттарының қолайсыздығы.

Банктер  кез келген уақытта,  қарыз алуға ниет бiлдiрген субъектiлердi несиелеген кезде пайда болатын  несиелiк тәуекелге ұшырайды.  Жалпы отандық несиелеу тәжірибесі көрсеткендей банктердің кәсіпорындарды қаржыландыру кезінде келесідей  факторлар өз әсерін тигізеді (3-кесте).

Банк несиелерді қайтарымдылық, жеделдік, тиімділік принциптерін қатаң сақтау, несиелерді мақсатты пайдалану мен  заңда қарастырылған және екі  жақпен келісілген жағдайда коммерциялық негізде береді.

Шағын және орта бизнестің күрделі мәселелерінің бірі – несиелік ресурстарды алудың қиындығы. Өйткені, несие алу үшін кепілге қоятын мүлік, бизнес-жоспар дайындауда қиыншылықтар жеткілікті.

 

 

 

Кесте 3 – Банктердің  кәсіпорындарды  несиелеуге  әсер ететін факторлардың топтамасы

 

 

 

Банк тұрғысынан	Кәсіпорын тұрғысынан
1. Кепілзатпен қамтамасыз етудің  болмауы	1. Несиеге деген жоғары пайыздық  мөлшерлеме
2. Несиені қамтамасыз етудің өтімсіздігі	2. Несиелердің қысқа мерзімділігі
3. Қарыз алушы-кәсіпорынның қанағаттанғысыз  қаржылық жағдайы	3. Несиені өтеу кезінде жеңілдік  кезеңінің жоқтығы
4. Қарыз алушы-кәсіпорынның ақпарат тық жабықтығы	4. Құжаттарды дайындау процедурасының  ұзақтығы
5. Қарыз алушы-кәсіпорынның нақты  несие тарихы туралы ақпараттарға  қол жетпеушілік	5. Кепілдің бағалау құнын оның  нарықтық құнынан кемітіп көрсетуі
6. Банк менеджерлерінің ұзақ мерзімді  несиелермен жұмыс істеу тәжірибесінің  жоқ болуы	6. Кәсіпорын менеджерлерінің ұзақ  мерзімді несиелерді рәсімдеу  бойынша  жұмыс істеу тәжірибесінің  жоқ болуы
Ескерту – автормен құрастырылған

 

ҚР Ұлттық банкінің мәліметтері  бойынша, қарастырылған алты жыл  аралығында, ШКС берілген несиелердің  ағымдағы портфелі 145,4 млрд теңге құрады. Қысқа мерзімді несиелер үлесі 55,9%, орта және ұсақ мерзімді несиелер – 44,1%-ға тең. Қысқа мерзімді несиелер үлес салмағының жоғарылығы екінші деңгейдегі банктердің тез айналатын сауда-делдалдық операцияларды несиелеудегі қызығушылығын көрсетеді.

Орта және ұзақ мерзімді несиелердің  төменгі үлесі өндіріс және ауыл шаруашылық секторын қаржыландыру қызығушылығының  жоқтығын көрсетеді, ол кепілдікке қойылатын  мүліктің жоқтығына, несиелерді алудағы  құжаттарды реттеу қиыншылықтарына  және банктердің басқада талаптарына  байланысты. Жалпы алғанда 2002-2007жж. аралығында ШКС несиелеу өсу үрдісіне ие болып келді

 

Кесте 4 –  ШКС несиелеудің негізгі көрсеткіштерінің өсу деңгейі

Көрсеткіштердің аталуы	Жылдар
	2002	2003	2004	2005	2006	2007
Экономика салалары бойынша барлық несиелер, млрд теңге с.і. – ШКС	71,6   22,9	93,4   24,3	148,8   39,9	276,2   74,2	489,8   122,0	672,4   145,4
Несиелеу мерзімдері бойынша ШКС  несиелері, млрд теңге - қысқа мерзімді - ұзақ мерзімді	20,1 2,8	17,7 6,7	20,4 19,5	40,1 34,1	60,2 61,8	67,6 77,8
ШКС барлық несиелері,млрд теңге - ұлттық валютада - шетелдік валютада	13,0 9,9	17,1 7,2	2,3 17,6	40,7 33,5	75,4 46,6	53,2 92,2
Ескерту – Қазақстанның ұлттық банкінің 2002-2007 жылдардағы жылдық есептері мәліметтері негізінде автормен құрастырылған

 

Қарастырылған аралықта елдің экономикасына бағытталатын несиелердің жалпы сомасының  базалық кезеңмен салыстырғанда 2007 жылы 71,6 млрд теңге-ден 672,4 млрд теңгеге дейін немесе 9,4 есеге, соның ішінде шағын кәсіпкерлік субъектілерінің несиелері 22,9 млрд теңгеге немесе 6,3 есе өскенін көреміз. Несиелеу аумағының күрт кеңейуі  біріншіден 1997-1998 жылдары субъектілердің нормативті-құқықтық базасын дайындаумен; екіншіден, ШКС тез қарқында өсуімен түсіндіріледі. Елде қысқа мерзімді несиелеу көлемдерінің  20,1 – 67,6 млрд тг немесе 47,5 млрд теңге сомасына жоғарыласа, өз кезегінде орташа және ұзақ мерзімді несиелеу 2,8-ден 77,8 млрд теңге немесе 75,0 млрд теңге ұлғайды.

 

Сонымен қоса, ұлттық валютада несиелеу көлемдері 13,0-ден 53,2 млрд теңге дейін немесе 309,2%, ал шет елдік валютада несиелеу көлемдері 9,9-дан 92,2 млрд теңге дейін немесе 9,3 есе өседі. ШКС белгілі бөлігі несиелерді шетелдік валютада алуды ұнатады. Сөйтіп, 2004 жылы ұлттық валютадағы несиелердің үлесі 36,6% тең болды, ал шетелдік валютада 63,4%. Осыған қарамастан, ШКС бөлінетін несиелердің үлес салмағы 31,9-тен 21,6% дейін төмендеді.

Соңғы екі жылда Республиканың  бюджеттік қаржыларынан шағын кәсіпкерлік  мұқтаждарына 50 млн теңге бөлінді. Сонымен қатар, әрбір облыс пен  аудандар экономиканың осы секторын жергілікті бюджеттерден қаржыландыруды жүзеге асыруда.

Азия даму банкінің (АДБ) қаржылық бағыты аймағында 67 жоба 37,7 млн АҚШ  долларына қаржыландырылады. ЕБРР займын игеру басында 20285 жоба 139,98 млн АҚШ  долларына қаржыландырылды, оның 58,3% – микро несиелер (1915 жоба 81,57 млн АҚШ долларына) және 41,7% шағын несиелер (1134 жоба 58,41 млн АҚШ долларына). АДБ несиелік қаржыларына ауыл шаруашылық кісіпкерлерінің кең қол  жетімділігін қамтамасыз ету мақсатында несиелерді беру құрылымы өзгертілді, яғни нақты несиелердің сомасынан айналым қаржыларын толықтыруға бағытталатын, несиелер үлесі 20-дан 60%-ға дейін ұлғайтылды.

Сондықтан, екінші деңгейдегі банктердің жүргізіп жатқан несие саясатының арқасында да соңғы жылдары шағын және орта бизнес субъектілеріне берілген несиелер көлемінің қарқынды өсіміне қол жеткізуге мүмкіндік туды: республикада ЕДБ-нің шағын кәсіпкерлік субъектілеріне берілген несиелердің жиынттық мөлшері 2007 жылдың ақпан айында 205 322 млн теңгені құрады.

Екінші деңгейдегі банктердің аймақтары бойынша шағын және орта бизнес субъектілеріне берген несиелерінің құрлымында дербес кәсіпкерлік қаласы – Алматы ең үлкен орынды алады. Ресми статистика мәліметтері бойынша (2007 ж.) Алматы қаласында 27677 кәсіпорын жұмыс істейді. Олардың ішінде сауда саласында – 13764 (50,3%), өнеркәсіпте – 2742 (9,8%), құрылыста – 2661 (9,5%), көлік пен байланыста – 1820 (6,5%), қонақ үйлер, мейрамханалар және басқа да қызмет түрлері – 6690 (23,8%).

       Жеке кәсіпкерлер ретінде тіркелгендер  – 2060 адам, 2004 жылдың сәйкес кезеңімен  салыстырғанда 48%-ға көп. Бұл  аталған сандар Алматы қаласында  шағын және орта бизнестің  қарқынды дамуын қөрсетіп отыр. Алайда республиканың басқа да  аймақтарында даму жағдайлары  байқалуда. 

Қарастырып отырған мерзім аралығында екінші деңгейдегі банктердің шағын кәсіпкерлікке экономика салалары бойынша несиелер құрылымы айтарлықтай өзгерген жоқ. Мәліметтерден көріп отырғанымыздай, екінші деңгейдегі банктердің шағын кәсіпкерлікке экономика салалары бойынша несиелерінің жартысынан астамы сауда саласындағы кәсіпорындарға жұмсалды.

 

Сауда қызметі  шағын кәсіпорындарға неғұрлым қол  жетерлік, себебі үлкен капитал жұмсалымын, тауарлы-материалды запастарды қажет  етпейді, сондай-ақ ақша қаражаттарының тез шалымдылығын қамтамасыз етеді.

Қазақстандық коммерциялық банктер  жалпы 2007 жылы 57 млрд теңге көлемінде несие берді. Шағын және орта бизнес субъектілеріне тиетін үлес 20-30%-дан аспайды. Мысалы: 2006 жылғы есептегенде барлық деңгейдегі борыштар сомасы 1,5 трлн теңгеге жеткен. Сондықтан банкер нақты секторды несиелеудің орнына  құнды қағаздар нарығында қызмет еткенді дұрыс көреді. Шағын және орта кәсіпкерлікті жетілдіру және оның рөлін көтеру дамыған елдерге ғана емес, сонымен бірге Азия, Африка және Латын Америкасына көптеген дамушы мемлекеттеріне тән екендігін атап өту қажет. Қазіргі кезде дамушы мемлекеттердің едәуір бөлігінің экономикалық саясатының негізгі бағыты экономикасы дамыған елдер тәжірибесі мысалында ұсақ өндірісті дамыту және оның орта және ірі кәсіпкерлікпен байланысын нығайту болып табылады.

5-кесте мәліметтері бойынша, экономикасы дамыған елдерге қарағанда негізгі капиталдың мөлшері 30-40 есе төмен, дамушы елдерде ұсақ бизнес 2-5 есе жоғары. Ұлттық өндірушілердің жалпы санындағы ұсақ кәсіпкерлердің үлесі өнеркәсібі дамыған елдердің сәйкес көрсеткішінен 1,5 есе жоғары. Сондай-ақ, ЖІӨ, халықты жұмыспен қамтудағы шағын кәсіпорындардың үлесі дамыған елдердегі нәтижеге жақындауда. ҚР шағын және орта кәсіпорындар қызметінің барлық көрсеткіштерінің арасында тек ұлттық өндірушілердің 92,7% үлесі дамыған елдер шамасына сәйкес келеді. ҚР шағын және орта кәсіпкерлігінің қалған көрсеткіштері дамыған елдермен қоса, дамушы елдермен қол жеткен көрсеткіштер деңгейінен төмен.

 

Кесте 5 – Даму деңгейі әртүрлі елдердегі шағын және орта кәсіпорындар шектерінің орташа есептелген критерийлері және олардың экономикадағы алатын орны

 

 

 

 

 

Көрсеткіштердің аталуы	Дамыған елдер	Дамушы елдер	Қазақстан Республикасы
1. Жұмыскерлердің саны ( адамға дейін)	500	50	50
2. Негізгі капитал (мың АҚШ доллары)	170-190	5,0	-
3. Максималды жылдық айналым (мың АҚШ доллары)	150-200	300-1000	-
4. Ұлттық өндірушілердің жалпы санындағы үлесі (%)	60-80	90-98	92,7
5. ЖІӨ құрудағы үлесі (%)	50-60	20-40	16,3
6. Ұлттық жұмыс бастылықты қамтамасыз етудегі үлесі (%)	60-70	40-50	10,3
Ескерту – автормен құрастырылған

 

Шағын және орта бизнес субъектілерін  қаржыландыруды жандандыру отандық  экономиканы дамытудың ең өзекті мәселелерінің бірі. Себебі, олар арқылы әлеуметтік-экономикалық дамудың көптеген мәселелерін шешеді: өндіріс өнеркәсібін модернизациялауды және кеңейтеді, бәсекеге қабілетті өнімдерді шығарады, жұмыс орны санын өсіреді, халықтың әл-ауқатының жалпы деңгейін көтереді.

Барлығына мәлім, шет мемлекеттердің тәжірибелері көрсеткендей, кәсіпорынды  қаржыландырудың кең таралған көздерінің бірі – коммерциялық банктердің жеке инвестициялары болып табылады. Банктiк несиеге деген сұраныс күннен-күнге өсуде, ал оған шағын бизнес субъектiлерiнiң қол жеткiзе алмауы көкейтестi мәселелердiң бiрi болып отыр. Әлеуметтiк-экономикалық ақпарат және жобалау институты жүргiзген сауалнама бойынша Қазақстанның шағын бизнес субъектiлерiнiң 84% несиеге тәуелдi екендiгiн көрсеткен. Сондай-ақ осы институттың мәлiмдеуi бойынша банктен алынатын несиелер мына мақсаттар үшiн жедел қажет:

• айналым қаражаттарын толықтыру – 63,5 %;
• құрал-жабдықтарды ауыстыру және жөндеу – 42,9 %;
• ғимараттарды салу және жөндеу – 25,4 %;
• жалақыны өтеу – 3,2 %;
• жал және коммуналдық қызметтердi өтеу – 2,1 %.

Банктер алдында тұрған бiрден-бiр  мәселе несиелiк саясатын түзету ғана емес, сонымен қатар несиелеу процесiн  ұйымдастыру мәселесiн де шешуi керек  сияқты. Көбiнесе отандық коммерциялық банктердiң шағын бизнестi несиелеуде – мынадай тәжiрибесiн, яғни жобалық  қаржыландыру мен активтермен несиелеуiн  айта кеткен жөн. Нәтижесiнде қамтамасыз етiлген несие-табысты бизнеске, жақсы  қаржылық көрсеткiштерi бар белгiлi бiр  қарыз алушы типiне несие берiледi. Бұл шын мәнiнде өте қатаң  талап, көптеген қарыз алушылардың  мұндай талапты несие түрiне қол  жеткiзуi мүмкiн емес. Осыған қарамастан банк несиелерiнiң 70% стандартты деп алынса, ал қалған 30% күмәндi және үмiтсiз несиелер қатарына жатқызылады.

Осы ретте  шағын және орта  бизнес үшiн қаржы көзi болып екінші деңгейдегi коммерциялық банктер мен қорлар табылса, шағын және орта  бизнестi жандандыру үшiн берiлетiн несие  әдiстерiн жетiлдiрiп қана қоймай, сол шағын бизнес субъектiлерiне қарыз қаражаттарды алу мен табу көздерiн iздестiрудi де ойлау қажет. Бүгiнгi күнi Қазақстан шағын және орта  бизнестi несиелеу бағытындағы  өзiнiң азғана жиған тәжiрибесi бойынша  шағын бизнес субъектiлерiмен банктерден алынған қаржы-қаражаттарын тиiмдi пайдалана  алмай отырғаны белгiлi. Ал, халықтан әр түрлi қаражат тарту (жергiлiктi деңгейде) өзiнiң корпоративтi бағалы қағаздарын шығару, басқа да iрi компаниялар  субъектiлерiмен бiрiккен консорциумдар  құру, мүмкiн шағын бизнестi басқарудың жетiлуiне, акционерлiк ұжымдық шешiм  түрiнде орта бизнес кәсiпорындарына  айналуына жол ашылатын едi. Бiрақ, бұл жағдайда кәсiпорынның өзіндік  тәжiрибесi мен меншiктi бағалы қағаздары  жоқ болғандықтан тағы да қиындыққа  кездеседі.