Кастусь Каліноўскі

Нягледзячы  на цяжкія страты, панесеныя паўстанцкай  арганізацыяй за перыяд шалёных карных акцыў Мураўёва і падначаленых, Кастусь да самага апошняга ліхаманкава спрабаваў выратаваць паўстанне, прыкладаў шмат намаганняў, каб рэанімаваць ужо амаль задушаны супраціў, надаць яму другое дыханне. У гэты час паводле словаў нашага вядомага гісторыка Ул. Ігнатоўскага, "рух прымае выразны процішляхецкі характар". Каліноўскі патрабаваў ад інсургентаў бескампрамісных, жорсткіх адносінаў да шляхты, якая здрадзіла паўстанню. Прыгадайма ўжо згадваемую намі вьшэй фразу, што прыпісваецца Кастусю, пра паўстанцкую сякеру, якая не павінна спыняцца нават над калыскаю шляхецкага дзіцяці. Але разам з тым Каліноўскі заставаўся чалавекам чулым і высакародным. Пра гэтае яскрава сведчыць эпізод вядомы з успамінаў Я. Гейштара - аднаго з ідэйных апанентаў Кастуся. Сутнасць гэтага эпізода ў тым, што Кастусь рашуча адхіліў прапанаваную яму кандыдатуру на выканаўцу смяротнага прысуду А. Дамейку, які стаў на шлях цеснага супрацоўніцтва з імперскімі ўладамі. Каліноўскі адмовіўся даць дазвол выканаць вырак прапанаванаму яму чалавеку, нягледзячы на тое, што чалавек гэты гатовы быў ахвяраваць сабой добраахвотна. Сваю адмову Каліноўскі аргументаваў тым, што "у яго жонка і некалькі чалавек дзяцей".

Да восені вызваленчы рух на Беларусі быў практычна  падаўлены. На волі заставалася невялікае  кола самаадданых барацьбітоў, але й яно імкліва сціскалася. Многія паўстанцы, каб пазбегнуць арышту і пакарання, з'язджалі за мяжу. Неаднаразова такая магчымасць была й у Кастуся Каліноўскага, але кожны раз ён адмаўляўся.

Не маючы, відаць, ніякіх ілюзій адносна лёсу паўстання, Каліноўскі бачыў сваю місію ў тым, каб уратаваць ад поўнага разгрому падпольную арганізацыю, назапасіць сілы, грунтоўна падрыхтавацца, і наступным годам выступіць зноў. У адказ на просьбу расійскіх землявольцаў Каліноўскі паспрабаваў даслаць ім у Пецярбург выпісанае з-за мяжы абсталяванне для патаемнай тыпаграфіі. Але яно чамусь аказалася незапатрабаваным адрасатам і было вернута назад у Вільню, дзе й патрапіла ў рукі паліцыі. Гэты факт дазваляе меркаваць, што, нягледзячы на горкае расчараванне ў гатоўнасці расіян падтрымаць памкненні братніх народаў, Кастусь Каліноўскі ў глыбіні душы, відавочна, па-ранейшаму спадзяваўся на дзейсны саюз у далейшым з рускімі рэвалюцыянерамі і таму, пэўна, не жадаў губляць з імі кантакт.

Сапраўдным  апірышчам для Каліноўскага стала падчас ягонай дзейнасці ў Вільні сям'я Ямантаў, у якіх ён мог заўсёды атрымаць дапамогу і маральную падтрымку. Тут жыла нявеста Кастуся - Марыя. Менавіта ёй, каханай дзяўчыне, прысвечаны шчымлівыя радкі развітальнага верша "***Марыська чарнабрэва, галубка мая…", напісанага Каліноўскім за кратамі. Брат Марыі Ямант, Іосіф з'яўляўся актыўным удзельнікам паўстанцкае арганізацыі, некаторы час выконваў абавязкі сакратара Каліноўскага, а пасля быў накіраваны ім у Мінск у якасці паўстанцкага камісара.

Між тым  арышты адбываліся адзін за адным. Каб  заблытаць паліцэйскіх Каліноўскі неаднакроць мяняе свае псеўданімы. У кастрычніку Кастусь пад  імем Ігната Вітажэнца пасяліўся  на кватэры ў Святаянскіх мурах (комплекс будынкаў зачыненага царскімі ўладамі Віленскага універсітэта). Прытулак гэты стане для Кастуся апошнім на волі.

Каліноўскаму  доўгі час цудам удавалася  пазбегнуць арышту. У канцы лістапада - пачатку снежня 1863 г., каб перачакаць начную паліцэйскую аблаву на Зарэчнай вуліцы ён быў змушаны хавацца на даху будыніны. Але доўга гэтак працягвацца не магло. Здраднік - член паўстанцкае арганізацыі В. Парфіяновіч - выдаў жандарам прыкладнае месца жыхарства Каліноўскага й імя, пад якім той хаваўся.

З-за вялікае  паспешлівасці знайсці прозвішча  Вітажэнец у дамовых кнігах і ўдакладніць адрас не ўдалося. Таму браць галоўнага "коновода мятежа" былі пасланыя дзве роты салдат. Войскі ачапілі ўвесь Святаянскі квартал, і распачаўся планамерны вобыск памяшканняў. Калі жандары пагрукалі ў дзверы найманай Каліноўскім кватэры, Кастусь вышаў да іх са свечкай у руцэ. На пытанне афіцэра "Хто вы?" ён упэўнена, не падазраючы пра здраду, адказаў: "Ігнат Вітажэнец", і быў схоплены. Адбылося гэта ў ноч на 29 студзеня 1864 г.

5. Смерць і неўміручасць

Пасля арышту Каліноўскага даставілі ў будынак колішняга Дамініканскага кляштара, пераробленага на турму. Тут засядала Асобая следчая камісія па палітычных справах, якую ачольваў палкоўнік П. Шалгуноў.

Напачатку Каліноўскі адмаўляў на допытах сваё дачыненне да супраціўленчага руху. Аднак апазнанне Марыяй Грагатовіч (у доме ёйнай маці непрацяглы час Кастусь кватараваў) змусіла рэвалюцыянера назваць уласнае сапраўднае імя й пачаць даваць паказанні.

Са следчымі Каліноўскі трымаўся мужна, з годнасцю. Дадзеныя ім паказанні не маглі пашкодзіць нікому з таварышаў па барацьбе, бо гаварыў ён пра вядомыя жандарам факты, а людзі, прозвішчы якіх называў Кастусь, на той момант або загінулі, або з'ехалі на эміграцыю, і да іх ніяк не маглі дацягнуцца рукі царскіх карнікаў. Цікава, што схоплены правадыр беларуска-літоўскіх інсургентаў не хаваў ад следчых няпоўнасці й недакладнасці сваіх паказанняў. Ён адкрыта сказаў пра гэта на адным з допытаў, заявіўшы, што шпіёнства апаганьвае чалавека. Такім чынам, адмова раскрыць перад жандарамі поўную карціну існавання таемнай арганізацыі, імёны і дзейнасць яе сяброў стала штуршком да заканчэння следства па справе Каліноўскага. Суд прыгаварыў яго да расстрэлу. Але паводле жадання Мураўёва вырак быў зменены на павешанне.

Знаходзячыся  ў турме, Каліноўскі здолеў напісаць і перадаць на волю развітальныя "Пісьмы з-пад шыбеніцы" з апошнім запаветам беларускаму народу.

10 сакавіка 1864 г.  а палове адзінаццатай халоднай  раніцы Кастусь быў страчаны  на Лукішскай плошчы ў Вільні. Гэта сталася апошнім публічным пакараннем смерцю ў колішняй сталіцы Вялікага княства за часамі Вешальніка.

Паводле ўспамінаў відавочцаў, Каліноўскі йшоў на смерць смела. А калі перад шыбеніцай яму зачытвалі вырак і назвалі дваранінам, беларускі рэвалюцыянер і патрыёт голасна выгукнуў: "У нас няма дваран. Усе роўныя!!!".

Цела Змагара  напачатку закапалі на месцы страты. Пазней яго таемна перанеслі на тэрыторыю Віленскай цытадэлі. Даследчыкі лічаць, што менавіта там, на вяршыні гары Гедзіміна, разам з іншымі барацьбітамі 1863 года, і спачыў назаўсёды Кастусь Каліноўскі.

Але, знішчыўшы  Каліноўскага фізічна, царская ўлада, нягледзячы на ўсе намаганні манархічна-шавіністычнай прапаганды і русіфікатарскай палітыкі, што дасягнулі свайго апагею пасля задушэння паўстання, выкараніць пасеянае Змагаром на ніве беларускага адраджэння так і не здолела. І неўзабаве на ніве гэтай узнімуцца ягоныя ідэйныя наступнікі - сапраўдныя волаты беларушчыны - Ф. Багушэвіч, Я. Купала, Я. Колас, А. Гарун…  
 
 
 
 
 

6.Памяць

Памяць пра  Кастуся Каліноўскага ашчадна зберагалася  ў народнай душы.  

Кіраўнік сялянскіх  паўстанцаў апяваецца ў нашым  фальклоры, вобраз ягоны натхняў  і працягвае натхняць на стварэнне  сапраўдных шэдэўраў кампазітараў і  мастакоў, пісьменнікаў і паэтаў. Асабліва сярод твораў мастацкай літаратуры, прысвечаных Каліноўскаму, вылучаецца знакавы для Беларусі раман Ул. Караткевіча "Каласы пад сярпом тваім".

У сталіцы  самастойнай Беларусі імем барацьбіта за яе свабоду названая вуліца. Верыцца, неўзабаве паўстане і помнік. Праўда, не абыходзіцца, на жаль, без прыкрасцяў і непаразуменняў. У 1995 г. ва ўзнагародную сістэму Рэспублікі Беларусь быў уведзены ордэн Кастуся Каліноўскага. Згодна з Палажэннем, ім маглі узнагародзіць грамадзяніна, які праявіў мужнасць, адвагу і стойкасць падчас выратавання людзей са смяротнае небяспекі, у часіны стыхійных бедстваў, катастроф і т. п. Але зараз такога ордэна між дзяржаўных узнагарод Беларусі няма. Не, яго нібыта й не скасавалі - адпаведнай пастановы не было. Ордэн Кастуся Каліноўскага проста "забыліся" чарговы раз зацвердзіць у 2000 годзе. А паколькі ніводнага кавалера гэтага ордэна няма, ён паступова знікае з даляглядаў беларускае фалерыстыкі.

Да гэтага сумнага выпадку, відаць, дачыніліся асобы, якія, ідучы па слядах расійскіх  гісторыкаў-манархістаў і асобных  савецкіх афіцыёзных даследчыкаў кшталту  Самуіла Агурскага, не саромеюцца называць Кастуся Каліноўскага псеўдагероем, "польскім шавіністам", нават проста "бандытам"(!). Зусім горка робіцца на душы, калі чуеш падобныя пасажы з вуснаў нашых, беларускіх даследчыкаў. Аніяк не магу з імі пагадзіцца. Чаму? Ды проста таму, што дастаткова прыгадаць пароль, які ўжываўся ва ўзначальваемай Каліноўскім віленскай паўстанцкай арганізацыі, і ўсё стане зразумела:

- Каго любіш? 
- Люблю Беларусь. 
- Так узаемна! 
 
 
 
 
 
 

Пры напісанні й ілюстраванні нарыса выкарыстана  наступная літаратура:

1. 150 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі / Уклад. З. Санько, І. Саверчанка - Вільня: "Наша будучыня", 2002;
2. Арлоў У., Сагановіч Г. Дзесяць вякоў беларускай гісторыі. - Вільня: "Наша будучыня", 1999;
3. Запавет Мураўёва, графа Віленскага. Записка о некоторыхъ вопросахъ по устройству Северо-западнаго края // Новы Час №11(16), 2003;
4. Біч М. Паўстанне 1863-1864 гг. Кастусь Каліноўскі // Інтэрнэт-сайт "Камунікат". - http://kamunikat.net.iig.pl/ - Па адрасе http://kamunikat.net.iig.pl/www/czasopisy/almanach/06/06mem_bicz04.htm - 19.08.2003.
5. Біч М. Пошук ісціны ці шальмаванне? // Голас Радзімы №№50-51,1997;
6. Гісторыя Беларусі. У 2-х ч. Ч. 1. / Я. К. Новік, Г. С. Марцуль, І. Л. Качалаў і інш. - Мінск: "Універсітэцкае", 2000;
7. Ігнатоўскі У. М. Кароткі нарыс гісторыі Беларусі. - Мінск: "Беларусь", 1992;
8. Иллюстрированная хронология истории Беларуси. - Минск: "БелЭн", 1998;
9. История Беларуси в документах и материалах / Авт.-сост. И. Н. Кузнецов, В. Г. Мазец - Минск: "Амалфея", 2000;
10. Каліноўскі К. За нашую вольнасць. Творы, дакументы / Уклад. Г. Кісялёў - Мінск: "Беларускі кнігазбор", 1999;
11. К. Калиновский. Из печатного и рукописного наследия. - Минск: "Беларусь", 1988;
12. Малы гэрбар Адама Кромэра. Інтэрнэт-сайт. - http://www.heraldyka.monarchia.pl;
13. Нарысы гісторыі Беларусі. У 2-х ч. Ч. 1. М. П. Касцюк, У. Ф. Ісаенка, Г. В. Штыхаў і інш. - Мінск: "Беларусь", 1994;
14. Положение об Ордене Кастуся Калиновского // Інтэрнэт-сайт "Право 2000 - Законодательство Республики Беларусь". - http://pravo2000.by.ru/. - Па адрасе http://pravo2000.by.ru/baza22/d21534.htm. - 17.06.2003;
15. Таляронак С. Генерал Міхаіл Мураўёў-"Вешальнік" // Беларускі гістарычны часопіс №3, 1997;
16. Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Тт. 1-6/ч. 1/. - Мінск "БелЭн", 1993-2001;