Детские писатели−юбиляры Казахстана

 

Мерейгер Қазақстан балалар жазушылары

Детские писатели−юбиляры Казахстана

 

 

1 қаңтар

 

балалар жазушысы Ермек Өтетілеуовтің (1938-2006)

туғанына 75 жыл

 

Соғыстың  соңғы жылдары. Кең байтақ Қазақстанның солтүстік қалаларының бірі −  Ақмоланың қақаған қаһарлы қысы. Үлкен базар маңындағы саман  үйдің іші ығы−жығы адам. Өздері әзер сыйысып, қысылып отырған екі  семьядан басқа бұл үйде апта сайын  алыстан қалаға базарлап келген қонақтар − сонау қырдағы алыс ауыл Қорғалжыңдағы  ағайын−жекжат, таныс−тамырлар көп  болатын.

Міне, солардың бірі Борқай ағай бір қап суық алып, үйге кіріп келді де, таң қала, тұрып қалды:

− Балалардың бәрі далада дуылдасып ойнап жүр, мынау болса тағы үйде отыр ма, қашан  таусылады мұның шимайлары?

− Білмеймін, сызғылайды да жатады, әйтеуір. Аға  інілерімен бір ауық ойнап келеді де, қайта кіріседі. Бүкіл қабырғаны  бүлдіріп болды жазған... − деді ата  − аналарының бірі.

Әңгіме, үй ішіндегі абыр − сабырға көңіл  аудармай, шал −кемпірлердің сөздеріне  құлақ түрмей, төр жақтағы бұрышта  өз «жұмысымен» әлек болып жатқан алты жеті жасар бала туралы еді. Ол, мұнда қайдан пайда болғаны белгісіз, кішкене көмір − қарандашпен  ақ балшықпен сыланған үй қабырғасына  әлдебірдемелерге ұқсайтын қарапайым  бейнелер деуге де келмейді, сызатыны − жартылай танылар қайдағы бір  аңдар, үй жануарлары мен көше көріністерінің сұлбалары сияқты бірдемелер − тін. Ол ойына келгенін қабырғаға түсіре беретін. Ал ойына көп нәрсе келетін. Оны көптеген жұмбақ жайттар ойландыратын: айнала толы шал − кемпірлер мен  балалар қайдан келді? Тамақ неге жетіспейді? Үлкендердің бәрі неліктен көңілсіз жүр? Соғыс деген немене өзі? Китлері (қарт адамдар солай  атайтын) кім? Осы сияқты немесе осыған ұқсас тағы басқа тірлік сауалдары  баланың басына жиі келетін де, ол ойға шомылатын. Ойға қалып отыратын, отыратын да, қайтадан қабырғаға жабысатын. Үлкендер алғашқыда баланы ауырып қалды  ма деп қауіптенген де еді. Бірте  − бірте оның бұл әдетіне үйреніп  кетті де, әлгі «өнеріне» көңіл  аударуды да қойды. Ал бала болса, өз сүрақтарына  өзінше ойша жауап берген болып, соларды  қабырғаға қарындаштың құйтырқысыз  сызықтары арқылы түсіре берді, түсіре берді.

Одан  әрі мектептегі жылдар әуелі Ақмолада, кейін шексіз тың даланыңтері  Қорғалжыңда жалғасты. Бала сурет  салуға бұрынғыдан бетер беріле түсті. Ол кластың қабырға газетін жасап, оқушылар кеші ететін зал мен Жаңа жылдық ертегілер белмесін көркемдеп, безендіруге белсене атсалысты. Әлденеше рет сыйлық алып, жүлдегер атанып жүрді. Оның мектептес құрбыларының ішінде бір де біреу сол кезде мұны түбі суретші болмайды деп ойламаған еді.

...Алайда, өкінішке орай, әр уақытта ойлағаның  бола бермейді. Мен де сондай  жағдайға тап болдым: 1956 жылы Москва  полиграфия институтының көркемсурет  бөліміне сынақ тапсырдым, бірақ  «әттеген − ай» − дан аса  алмадым.

Ауыл  мектебіндегі мұғалімдік, Алматыдағы Абай атындағы Қазақ мемлекетгік  педагогика институтындағы студенттік шақтар да есте. Сол жылдары ҚазПИ−де ашылған эксперименттік бөлім −  қазақ мектептерінде орыс тілі әдебиеті мен қазақ тілі әдебиетінен сабақ  беретін арнайы мамандар даярлау  бөлімінде оқитын студенттердің  бір ерекшелігі бар еді. Олардың  жарымы он жылдықты немесе педучилищені ана тілінде, енді қалған бір белігі мектепті орыс тілінде тамамдап келген қазақ жастары болатын. Мен солардың екінші тобына жататынмын − он жылдықты орысша бітіргенмін. Кейін бұл бөлім  аса ауырлылығына байланысты төртінші курста екіге бөлініп, студенттер өздері қалаған тіл − әдебиет факультетіне ауысқан − ды. Мен орыс тілі мен  әдебиеті мамандығын қаладым. Мұны тәптіштеп  айтып отырған себебім − қазір  көп жастарымыз: «Мен орыс мектебін бітіргенмін, сондықтан қазақша  білмеймін», − дегенді сылтау етіп, ана тілінен мақұрым қалып  жүр. Бұл − ешбір негізсіз, дәлелсіз желеу. Өз басым оған қарсымын. Бәрі адамның езіне байланысты. Жасынан  құлаққа сіңісті ана тіліңді  былай қойғанда, үйреніп, білем деген  дер табиғаты тіптен басқа шет  тілдерді де игеріп кетіп жатқан жоқ  па?! Мамандығым орыс тілі мен әдебиеті мұғалімі болғанымен, мен ана тілімді  аса қастерлеуімнің арқасында ұмытпай, ұмытпақ түгіл, сол тілде алғаш  рет әдебиетке келдім. Әуелі өз күшімді аударма да байқадым. Екі  тілде оқығанның әсері болар, көңілге ұнаған орыс  жазушыпарының шығармаларын аударғың келеді де тұрады. Содан, өзіме оңтайлы − ау деген орыс ақындарының балаларға арналған жеңіл де ойнақы өлеңдері мен шағын әңгімелерін аударып жүрдім. Оның бәрі көркемсөзге жаттығу сияқты әрекеттер еді.

Бірде, туған  өлке − Қорғалжың аудандық газетінде  қызмет істеп жүріп, сонау алыстағы балалық шағымдағы сүйікті машығым  − Ақмоладағы саман үйдің қабырғасына  сызған сұлбаларды есіме алдым. Есіме  алдым да, ең алғаш рет балаларға  жазып көрдім. Оларым өлең жолдары  еді. Ол жолдар: өз күшіне күпсініп, үй жануарларының бәрін бірдей көтеріп  әкете алғанына мақтанған алып піл  туралы еді. Ал өлең негізі ессіз бала кезімде қиялдап отырып қабырғаға  сызған  әлгі жан − жануарлар сұлбаларынан туған−ды. 

Кейбір  шығармалар жолы тумысынан жеңіл  болады. Менің сол бір өлеңім де сондай сәтті сапарға аттанды. Әуелі  ол өзіміздің аудандық газетте, одан облыстық, кейін республикалық «Балдырған»  журналында басылды. Ал 1965 жылы жеке суретті  − кітапша болып «Жазушы» баспасынан жарык керді. Бұдан соң орыс тілінде  − «Костер», украин тілінде −  «Барвинок», болгар тілінде − «Дружинка» журналдарында жарияланды. Менің балалар жазушысы болып қалыптасуыма республикалық «Балдырған» журналында қызмет істеген жылдардың үлкен маңызы болды. Дәл осы қауымда мен он жыл бойы үшы − қиыры жоқ әсем әлем − «Баластан» атты балалар елінде болдым. Қажетті қолдау мен күнделікті ақыл − кеңестерді кішкентайларға жазатын үлкен ағалардан алып тұрдым. Менің творчестволық тағдырыма аты әйгілі балалар ақындары М.Әлімбаев, Ә.Дүйсенбиев, Ж.Смақов, Ж.Кәрбозиндермен бір редакцияда бірге қызметтес болғандығым үлкен әсер етті.

Мен балаларға  арнап өлең, әңгіме, тақпақ, санамақ, ертегі, аңыз, жұмбақ, жаңылтпаш, түрлі  инсценировкалар жаза бастағаныма  жиырма жылдан асыпты. Содан бері негізгі  оқушыларым − мектеп жасына дейінгі  бүлдіршіндер мен октябряттардан бір  айныған емеспін. Себебі мен олардық  балалық еркінділігін, аңғалдығын, ақ жүректігін, «даналық» былдырын жақсы көремін.

Олар  үшін он шақты кітап бердім, көркем әңгіме де жазамын ара − тұра.

Аудармамен  әлі де айналысып келемін. Ана  тілімізге О.Дриздің, Я.Акимнің, Б.Заходердің өлеңдерін, С.Михалковтың мысал әңгімелерін, К.Ушинский, Л.Толстойдың кішкентайларға арналған әңгіме, мысалдарын аудардым.

Алматылық ақын Г. Брейгинмен бірлесе отырып, қазақ халқының біраз күлдіргі аңыздары мен әңгімелерін орыс тіліне аударып  шықтық. Олар «Жалын» баспасында 1980 жылы «Бір уыс тұз» деген атпен  жеке кітап боп жарияланды.

Мен 1938 жылы 1 қаңтарда Ақмола қаласында туыппын. Қырықтың қырқасынан ассам да, өзімді әлі бала сезінемін. Сол себепті  де олармен араласпай, оларға жазбай тұра алмайтын жағдайым бар.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

22 наурыз

 

балалар жазушысы Марат Қабанбаевтың (1948) 

туғанына 75 жыл

Марат Қабанбаев 1948 жылы 22 наурызда Зайсан ауданындағы  Қараүңгір ауылында туған. Орта мектепті бітіргеннен кейін құрылыста  бір жылдай жұмыс істеп, содан  соң аудандық газетке жұмысқа  орналасқан.

С.М.Киров  атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің  журналистика факультетін бітіргеннен  кейін «Лениншіл жас» газетінде, «Жалын» баспасында, Қазақ ССР  баспа, полиграфия және кітап саудасы  істері жөніндегі мемлекеттік комитетте  қызмет істеді.

Әр жылдары  балалар мен жасөспірімдерге  арналған шығармалардың республикалық  жабық бәйгесінде жүлделі орындарды  жеңіп алған.

Жазушы  Марат Қабанбаев бірнеше кітаптың авторы. Солардың ішінде сәтті шыққан туындыларының бірі − «Айшылық алыс жол» атты романы. Роман тақырыбы жетпісінші−сексенінші  жылдар аралығын қамтиды. Суреттелген  оқиғалардың бәрі дерлік күнделікті өзіміз көріп, басымыздан кешіріп жүрген жайлар. Туған ортасынан ертеректе  қол үзіп кеткен жетім бала −  Ертай ауылға келіп, еңбек адамдарымен  араласып, нағыз өмірдің тер сіңген күпәйкесін кигенде ғана қала мен  ауыл арасындағы қайшылықты мықтап сезінеді, ауылдағы халықтың рухани дамуындағы кенжелікті аңғарады. Бұл күнде нағыз  өмір сүруге ынтық ақ қағаздай жандар бар да, өмірде актер болып ойнаушылар бар. Мысалы, басқаның қолымен от көсейтін Қали-рабкооп, қайда салсаң содан  шығып майлы қасықтай жылпылдап  ұстатпайды. Қарапайым еңбек адамы  Елтайдың жүріп өткен айшылық  алыс жолында бұғып жатқан «Бекежандар» бұлар. Роман сондай−ақ қыз бала тәрбиесіне қатысты мәселелерді  қозғайды. «Тұр», «Жат», «Оқы» деген  бұйрықпен күн кешкен мектеп−интернаттағы  қыз балалар күні ертең ошақ иесі, ана болғанда, тұрмысқа қажетті дағды, әдеттерді қайдан үйренбек? Қыз баланың  шешенің аялы алақанында дәстүрге тән  тәрбие алып, бойжетуі табиғи заңдылық деген тұжырымға келеді. Жалпы  роман бүгінгі таңдағы әлеуметтік маңызды мәселелерді қамтыған.

Мараттың  өзінің талантты, қалыптасқан қаламгер екенін дәлелдеген шығармасы «Пысық болдым, мінеки» повесі. Бұл бүгінгі  балалар өмірін бейнелеген повесть. Басты кейіпкері − Досан деген  ойлы оқушы, зерделі жеткіншек. Әсіресе  оның туған жердің әр түйір топырағынан  қасиет іздеп, әр тал шөбіне үңіле  жүруін, Аққұм суының шипалық қасиетін ашуын азаматтық десек де жарасады. Повесть балалар өмірін, балалар  арасындағы қақтығыстарды суреттесе  де, мұндағы негізгі өзекті мәселе − туған жерге деген махаббат. Негізгі тақырыбы − Досанның жеріне, еліне деген ыстық сезімі. Повесть аяқталғанда аппақ топырағы бар, шаңды, шөлді, шипалы суы бар Аққұм ауылын қимайсың. Жігіттерді жігерлі, қыздарды қызыл шырайлы еткен туған жердің қадірін біле түсесің.

Жалпы Марат, дүниеге бала көзімен қарай білетін, сезіне білетін жазушы. Оның балаларға  арналған шығармалары «Бақбақ басы толған күн», «Арыстан, мен, виолончель және қасапхана» повестері. «Бақбақ  басы толған күн» повесінің бас кейіпкері  − оқушы Заманбек. Өзі ақын, өзі  өлең жазады. Мінезі де қызық, ойлағаны да күлкілі. Мұны повестегі он үш жасар  баланың қызық қылығы мен қиял қуа жасаған іс−әрекетінен, көреміз. Мысалы, әкесінің томырық мінезін  ұнатпауы жайында: «Жуықта Пионер газетіне «Мектебім» атты өлеңім жарияланғанда  бетіме ежірейіп қарап отырып, «Ой-ит!»  − деген. Басымнан да сипамады. Көкем  сондай адам. Тентектік жасасам бишікпен тартып жіберуден тайынбайды, өлеңім шықса мәнерлеп тұрып ит дейді. Бала әкесі Сауытбекті мейірімнен тысқары, суық жан деп есептейді. Оның пікірі әділетті ме, мұны шығарманы оқи  отырып оқырман өзі саралайды.

М. Қабанбаевтың бұл шығармалары «Философиялық  ойларымен» ерекшеленеді, сонымен қымбат та. Өзгеге ұқсамауға тырысушылық, өмір шындығын өзінше бейнелеуге, соны соқпақ салуға құштарлық Маратқа, оның творчествосына ғана тән қасиет.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

8 февраля

185 лет со дня рождения французского  писателя 

Жюль  Верна (1828−1905)

 

Популярный  французский писатель. Родился в  городе Нанте, в семье адвоката. В  Париже он готовился к юридической  карьере и долго вращался в  деловых и финансовых сферах, но знакомство с литературными кругами  и личное влияние Александра Дюма-отца увлекли его на писательское поприще. Сначала он писал комедии и  водевили (первый из них был поставлен  на сцене в 1850). Но Верна занимали путешествия и успехи современной  ему науки и техники, и он принялся за серьезное изучение естественных наук, физики, астрономии и новейших открытий и изобретений.

Интерес к этим областям получил широкое  распространение в буржуазных кругах Западной Европы вместе с быстрым  ростом промышленности. С этой эпохой совпадает и начало колониальной политики Франции и ее вмешательство  в дела Южной и Центральной  Америки. Научно-географические исследования направляются преимущественно в  неизвестные области центральной  Африки, Полинезии и в глубь  материка Южной Америки. Все это  получило самое яркое отражение  в занятиях Верна. Но его богатая  фантазия не позволяла ему удовлетворяться  уже достигнутыми результатами, уносила  его к будущим открытиям и  в неведомые страны. Он задумал  целую серию научных романов  совершенно нового типа.

Первый  роман этой серии − «Пять недель на аэростате» − появился в 1863 году и сразу завоевал симпатии самых  широких кругов читателей. Опытный  издатель и сам выдающийся писатель для детей и юношества, Гетцель (S. Hetzel), писавший под псевдонимом  Сталь (Stahl), сразу оценил значение этого  нового вида литературы и, предугадав будущий успех Верна, предложил  ему услуги своего издательства для  издания всех последующих романов, с тем, чтобы автор давал их по два в год. Одновременно он пригласил  его к участию в редактировании своего журнала «Вестник воспитания» (Magasin d’education).

С 1863 по 1907, под общим заглавием «Необыкновенные  путешествия» (Voyages extraordinaires), было выпущено в свет 58 названий романов Верна, которые и получили чрезвычайно  широкое распространение по всему  свету как в оригинале на французском  языке, так и в переводах. Каждый из них имеет своею целью ознакомление читателя с какой-нибудь географической областью (в некоторых романах  и астрономической), ставит и разрешает  какую-нибудь научную проблему. Материал Верн черпал из географической литературы и научных сочинений и был  всегда на высоте последних достижений в этих областях, но фантазия уносила  его вперед, и он описывает открытие таких стран, которые в его  время еще не были открыты, и такие  изобретения, которые еще не были сделаны.

Но и  в том, и в другом случае он стоит  на научной базе и изобретает и  открывает возможное. В целом  ряде своих романов он предвосхитил изобретения, сделанные значительно  позднее. Его рассказ всегда ведется  очень живо, хотя и перемежается большими отступлениями, изложением географических, этнографических и т. п. данных. Действие развивается сразу, с первых страниц. Автор держит читателя в напряженном  ожидании развязки, которая иногда наступает самым неожиданным  и, в то же время, самым естественным образом.

Своих героев Верн характеризует не рассуждениями, а в процессе их действий, в их речах и поступках. Галерея его  типов богата и разнообразна, хотя некоторые из них часто повторяются  под иными именами в разных романах. Чаще всего − это энергичный капитан или предводитель научной  экспедиции, чудак-путешественник, ученый, или ловкий и преданный слуга. Любит он выводить также исключительных по энергии и силе воли людей, порвавших  с окружающей их средой и создавших  свой мир силою знания и богатства. Таковы: капитан Немо, Робур-победитель и некоторые другие.