Инвестициялық меншік түсінігі

        Инвестиция өзінің мақсаты бойынша   қаржылық  және нақты болып  бөлінеді. Нақты инвестициялар – кәсіпорынның негізгі капиталын  және материалдық-өндірістік  қорын өсіруге салынатын салымдар. Қаржылық инвестициялар – бұл субъектілердің табыс алу мақсатында  пайдаланатын  активі, инвестицияланған капиталдың  өсімі немесе  басқа да олжалар.

       Қаржылық  инвестициялар иелену мерзіміне қарай қысқа мерзімдік және ұзақ мерзімдік болып екіге бөлінеді.

       Еліміздің  нарықтық экономикалық жолымен  дамуы  барысында қаржылық  инвестициялардың  маңызы өте  үлкен. Біздің еліміздің экономикасын  көтеру үщін қаржылық инвестицияны тарту қажетті мәселе болып саналады. Қазақстан Республикасының қаржы нарығы әлемдік деңгейде жаңадан бой көтеріп келе жатқан қаржы нарықтарының қатарына жатады, ал қаржы нарығы келесі нарықтардан пайда болады:

• валюталық нарық;
• құнды қағаздар нарығы;
• несие-капиталы нарығы (ақша нарығы);
• асыл металдар нарығы (алтын нарығы).

       Қаржы  нарығының айырықша бөлігі –  құнды қағаздар нарығы. Ал қаржылық  инвестициямен құнды қағаздар  нарығы тікелей байланысты. Елімізде  мыңдаған акционерлік қоғамдар  мен басқа  да шаруашылық субъектілері, жүздеген сақтандыру компаниялары, инвестициялық және мемлекеттік емес зейнетақы қорлары тіркелген. Жоғарыда аталған субъектілірдің барлығы құнды қағаздар нарығының қатысушылары  болып табылады. Олардың кейбіреулері эмитент, яғни айналымға құнды қағаздар шығарушы болса, ал екіншілері инвестор  ретінде қызмет атқарады. Шаруашылық  субъектісіне  жаңа технология енгізу, өндірісті модернизациялаукапитал салысын қажет етеді. Бұл жұмысты атқару үшін өндірушілерде әр уақытта капитал бола бермейді. Шаруашылық субъектілері қарыз капитал нарығына несиелер мен заемдарының қаражаттарын, айналымға акциялары мен облигацияларын шығарса, онда елімізде бағалы қағаздар нарығы пайда болады.

       Іс  жүзінде акция, облигация және  басқа да бағалы қағаздарын шығару арқылы капиталды тартуды көздейтін  заңды тұлғалар  эмитент – деп аталады, сонымен бірге олар бағалы қағаздарды иемденушілердің алдында белгілі  бір жағдайда борышты болып табылады.

       Эмитент   ретінде  кім болғанына байланысты  бағалы қағаздар  мемлекеттік, муниципалдық және корпоративтік болып  үш түрге бөлінеді.

       Мемлекеттік  құнды қағаздар – бағалы қағаздардың  бұл түрі Қазақстан Республикасының   заң актілеріне  сәйкес  мемлекеттің   сыртқы және ішкі қарыздарына   байланысты шығарылады. Сонымен қатар  бұл бағалы қағаздар Қазақстан  Республикасы Ұлттық Банкі  мекемесімен шығарылатын бағалы қағаз болып табылады. Үкімен өз атынан бұл бағалы қағаздарды шығары отырып, Республикалық бюджеттің  тапшылығын қысқартуға, инфляцияны болдырмауға тырысады. Осыған орай Ұлттық Банк айналымдағы ақша қаражаттарының  қозғалысын реттеуді көздейді. Мемлекеттік бағалы қағаздардың келесідей түрлері бар:

• Ұлттық жинақ облигациялары;
• Мемлекеттік қысқа мерзімді қазынашылық міндеттеме;
• Мемлекеттік орта мерзімді қазынашылық міндеттеме.

       Муниципалды  құнды қағаздар -  бағалы қағаздардың  бұл түрін  жергілікті бюджетпен  эмиссияланатын жергілікті атқарушы  органдар шешімімен шығарылады. Бағалы қағаздардың бұл түрін  шығарудағы басты мақсат –  ауруханалар салу үшін, бала бақшалар мен мектептер, тұрғын үйлер, аймақтың әлеуметтік  мәселелерін шешу болып табылады.

       Корпоративтік   құнды қағыздар – шаруашылық  субъектілерінің жарғылық капиталын   қалыптастыруға немесе шаруашылық  қызметін  жүзеге асыру  үшін  шығарылатын  бағалы қағаздар. Бағалы қағаздардың бұл түрін  акционерлік қоғамдар  шығарып және олар эмитент ретінде тіркеледі.

       Барлық  бағалы қағаздар  2 топқа бөлінеді: ақшалай және күрделі.

       Ақшалай  бағалы қағаздар ақшаны қарызға   алғандығын білдіреді. Бағалы қағаздардың бұл түріне вексельдерді, депозиттік және жинақ сертификаттарын жатқызуға болады. Ақшалай бағалы қағаздар  қысқа мерзімді болып табылады, яғни бір жылға дейінгі  уақыт аралығында  қолданылады.

       Капиталды  құнды қағаздар – шаруашылық субъектісінің  қорын  құруға немесе оны ұлғайтуға байланысты шығарылады.

       Өздерінің   алынатын табысына байланысты  құнды қағаздар қарыздық  және  инвестициялық болып екі топқа  бөлінеді.

       Қарыздық  құнды қағаздар  - бойынша эмитент   өзі белгіленген уақыт бойында пайызымен тиісті қарыздарын  төлеуге  міндетті. Қарыздық  бағалы қағаздарға облигцияның  барлық түрлері, вексельдер  жатады.

       Инвестициялық   құнды қағаздар – иемденушіге  активтің  бір бөлігін иемденуге   құқық береді. Бағалы қағаздардың бұл түріне  акцияны жатқызуға болады.

       Құнды  қағаздар шығарылу  мақсатына   байланысты  қорлы және саудалық  болып екіге бөлінеді.

        Қорлы құнды қағаздар – қор  биржаларында  айналысқа түседі  және көп мөлшерде эмиссияланады.  Құнды қағаздардың бұл түріне  акциялар және облигациялар жатады.

       Саудалық  құнды қағаздар – сауда операциялары  кезінде есеп айырысуға арналған.

       Нарықтағы  айналымдағы ерекшеліктеріне байланысты  құнды  қағаздар нарықтық және  нарықтық емес болып бөлінеді.

       Нарықтық  құнды қағаздар – айналыста  еркін сатылады немес сатып  алынады.

        Нарықтық емес құнды қағаздар  – қолдақ-қолға еркін жүре  бермейді, яғни олар екінші айналымға  еркін түспейді.

       Атқаратын  қызметіне және роліне байланысты  құнды қағаздар:

• негізгі (акция,облигация);
• көмекші (чектер, вексельдер, депозиттік сертификаттар);
• туынды (варанттар, опциондар, фьючестер, бондар) болып үш топқа бөлінеді.

       Қаржылық  инвестициясының басты мақсаты  – пайда, яғни табыс табу  және капиталдың құнсызданып кетуіне жол бермеу. Қаржылық инвестицияның есебі 1100 «Қысқа мерзімді қаржы инвестициялары» бөлімінде жүргізіледі. Оларға:

1110 – қысқа мерзімді  қаржы инвестициялары;

1120 – саудаға  арналған  қысқа мерзімді қаржы активтері;

1130 - өтеуге арналған қысқа мерзімді инвестициялар;

1140 – сату үшін арналған  қолда бар қысқа мерзімді қаржы  инвестициялары;

1150 - өзге де қысқа  мерзімді қаржы инвестициялары  шоттары жатады.

       Ұзақ  мерзімді қаржылық инвестициялардың  есебі 2000 бөлім шоттарында жүргізіледі. Олар келесідей жіктеледі:

2010 – ұзақ мерзімге  берілген қарыздар;

2020 - өтеуге дейін ұсталатын  ұзақ мерзімді инвестициялар;

2030 – сатуға арналған  қолда бар ұзақ мерзімді қаржылық  инвестициялар;

2040 - өзге де ұзақ  мерзімді қаржылық инвестициялар.

 2200 бөлім шоттарында үлестік қатысу әдісімен есепке алынатын инвестициялар есетелінеді.

2210 – үлестік қатысу  әдісімен есепке алынатын инвестициялар.

2300 бөлім шоты жылжымайтын  мүлікке инвестицияларды есептеуге  арналған. Оларға келесілер жатады:

2310 – жылжымайтын мүлікке инвестициялар;

2320 – жылжымайтын мүлікке  салынған инвестициялардың амортизациясы   және құнсыздануы.

        Бұл шоттардың дебетіне қаржылық  салымдардың әрбір айдың басы  мен соңындағы қалдықтары және  инвестициялардың ұлғаю операциялары, кредитіне қаржылық инвестициялардың кемуі, яғни азаюы бойынша операциялар жатады.

       Жалпы  бағалы қағаздар нарығы нарықтық  экономикадағы  маңызды элемент  болып табылады. Себебі олар арқылы  экономиканың басты саласына  шетелдік және отандық капиталды тартуға мүмкіндік пайда болады. Бағалы қағаздардың нарығының қалыптасуы  мен дамуы еліміздегі нарықтық қатынастардың ерекше мәселесі болып табылады.

 

 

Қорытынды

1993-2001 жыл аралығындағы біздің  елге тартылған тікелей шетел  инвестициясының жалпы көлемі 16.98 млрд. АҚШ долларын құрайды . 1999 жылы экономикамызға қозғау салған шетел инвестициясының жалпы мөлшері , 1.85 млрд. АҚШ долларына тең келіп, 1998 жылға қарағанда 1.5 есеге өскені айқындалды. Ал , 2000 жылы 1999 жылмен салыстырғанда оның көлемі 49 пайызға өскені , яғни 2.75 млрд. АҚШ долларына жеткені белгілі болды. Шетел қаражатының Қазақстанның « тайқазанына» келіп түсуі және оның көлемінің көбеюі еліміздің әлемдік компанияларға ұнай бастағанын көрсетеді. 2001 жылы шетелдік инвестицияның көрсеткіші , мамандар есептеуінше, 4.41 млрд. Ақш долларын құраған. Инвестициялық белсенділік Қазақстанда Ресейден де жоғары дәрежеде екенін мына мәліметтен – ақ аңғаруға болады . Бүгінгі таңда өндірістік инфрақұрылым саласында 27 келісім – шарт негізінде шетел инвесторларды жұмыс істеп жатыр. Олар бюджетімізге 689 млн . АҚШ доллары көлемінде « көк қағазын» сала отырып , 3.1 мың жаңа жұмыс орындарының 60 пайызын шетелдіктер иемденеді екен Президент соңғы жылдары Астананың әлеуметтік – экономикалық жағынан гүлденуіне баса назар аударып жүр. Сондықтан болар, Астанаың құрылыс – сәулет және өзге де экономикалық салаларында 20млн. АҚШ доллары көлемінде инвестиция тартылып, 2001 жылдың өзінде – ақ 291 жұмыс орнын ашты.

Аралығында инвестициялық жобаларды  іске асыру нәтижесінде келісім- шарт бойыншат 40мыңнан  астам жаңа жұмыс орындары ашылды , 1168.5 млн. АҚШ долларының өнімі өндіріліп, оның ішінде 113.7 млн. АҚШ долларының өнімі экспортталды. Кіріс министрлігінің мәліметтеріне сүйенсек, бюджетке 31.4 АҚШ доллары көлеміндегі түсімдері түскен.

Алайда , шетелдік инвестицияны тарту  барысында да көп кедергілер бар  көрінеді . Олар мыналар :

• Қазақстан нарығының іскерлік белсенділіктің  төменілігі;
• Реттеуші шаралар шалағайлығы ;
• Өтімді қаржы құралдарының азаюы , төлем күшінің әлсіздік дағдарыстың орын алуы ;
• Шынайы ақпараттың жеткіліксіз болуы ;

 Инвестициялық саясаттың ұтымды  жүйесін қалыптастыру үшін мемлекет  Даму бюджеті , Ұлттық мұнай  – газ қоры , мемлекеттік неие  ұйымы сияқты қаржылық институттар  мен механизмдерге мән беруі  шарт.    

 

 

 

 

 

 

 

 

Қолданылған әдебиеттер:

 

1. «Гос. рег. рыночный экономики » - Кушлин: Москва-2000
2. «Эк. Мем. Рет. өзекті мәселелері » Ихданов, Орманбеков: Алматы-2002
3. «Гос. рег. условиях Казахстана » Мамыров: Алматы -1998
4. «Гос. и бизнес » Мамыров, Брузатый: Алматы-1999
5. «Қ. Р. Индустриялды – инновациялық дамуының 2003-2015 ж. арналған стратегиясы » :Астана-2003