Великое княжество литовское в конце XV- начале XVI вв

    - расчет руководства католической  церкви через союз Польши (страной,  где главным был католицизм) с Великим княжеством Литовским увеличить значение католицизма на востоке – на белорусские, украинские и русские земли. 

    В соответствии с этим актом Польское Королевство и Великое княжество  Литовское объединялись в одно государство – Речь Посполитую. Единого государя предполагалось избирать на общем сейме, провозглашая его Королем Польским, Великим князем Литовским, Русским, Прусским, Мазовецким, Жемойтским, Киевским, Волынским, Подляшским и Инфлянтским. Отдельное избрание Великого князя Литовского прекращалось. Права поляков в княжестве и жителей княжества в Польше уравнивались. Для обсуждения общегосударственных дел предусматривались общие сеймы. Люблинская уния сильно ограничивала суверенитет княжества, но его государственности окончательно не ликвидировала. Оно сохранило свое войско, судебную систему, административный аппарат, печать с Погоней. Обе части Речи Посполитой имели самостоятельные названия и до конца XVII в. – государственные языки. В княжестве таковым был белорусский.

    В результате Люблинской унии Польша получила большие возможности для проведения великодержавной политики в отношении  населения Великого княжества. Политика Речи Посполитой по насаждению на белорусских  землях католицизма и проведению полонизации – аполячивание белоруско-литовской шляхты через присоединение её к «польским шляхтецким вольностям». Полонизаторские процессы привели к отрыву от белорусской этнической общности ее интеллигенции, высших слоев, чем затруднили процесс формирования и развития единого народа. Противодействовать этим явлениям было трудно. Сенат Речи Посполитой состоял преимущественно из польских представителей. В сейме, где из ста восьмидесяти  послов только сорок шесть приходилось на Великое княжество, из них на белорусские поветы – тридцать четыре.

    В 1572 г. умер Сигизмунд II Август, последний Польский Король и Великий князь Литовский из династии Ягеллонов, занимавший трон по праву наследования. После него короли стали избираться сеймом, что часто приводило к так называемым бескоролевьям, которые тянулись от смерти одного монарха до избрания другого. После очередного бескоролевья на престол был избран Стефан Баторий (1576 – 1586 гг.). В 1579 г. войска Речи Посполитой под руководством Стефана Батория взяли Полоцк, Велиж, Усвяты и Великие Луки, в 1582 г. начали осаждать Псков, но занять его не удалось. В 1582 г. Ливонская война завершилась Ям-Запольским миром, по которому к Речи Посполитой перешла вся Ливония, Полоцк и Велиж, а остальные русские земли, захваченные польским королём, были возвращены России. В 1583 было подписано Плюсское перемирие со шведами, по которому в их владение перешли Ругодив и захваченные ими русские города Ям, Копарье и Ивангород. Ливонская война кончилась неудачей для России. Страна была разорена, центр, и северо - западные районы обезлюдели. Россия потеряла значительную часть своей территории.

    Современные историки, анализируя политика - государственное развитие Речи Пасполитой в период после Люблинской унии, делают следующие выводы. Когда произошло объединение магнатского, в сущности, Великого княжества Литовского со шляхетской Польшей, то в результате сама Польша и Речь Посполитая  развивались в направлении от шляхетской к магнатской республике. Таким образом, произошла интеграция правящего сословия Речи Посполитой и одновременно дезинтеграция этой страны, вызванная большими шляхетскими вольностями, связанными с возможностью шляхты права избирать короля.  

    3. Барацьба за захаванне самастойнасці Вялікага княства. Статут 1588 г.

    Унутраная палітыка ўрада Рэчы Паспалітай на тэрыторыі Беларусі ў канцы 16 – пачатку 17 ст., якая мэітанакіравана насаджала ідэі каталіцызму і “пальшчызны”, мела неадназначныя, часам зусім супрацьлеглыя задумам вынікі для стану грамадства ў Вялікім княстве. Першае ўражанне для пануючага класа ад вынікаў Люблінскай уніі, падзей, што ёй папярэднічалі, было шокавым. Прычым як для магнацтва, так і для шляхты, якая ў свой час дамагалася злучэння з Польшчай. Для вышэйшай уплывовай знаці Люблінская унія пагражала поўнай згубай былога палітычнага вяршэнства. У Вялікім княстве Літоўскім, Рускім, Жамойцкім сейм, дзе магнацтва праводзіла рашэнні, юрыдычна перастаў існаваць. У агульны ж сенат Рэчы Паспалітай многа былых членаў паноў-рады проста не трапіла. Ды і тыя нешматлікія галасы сенатараў з Вялікага княства заглушаліся больш мнагалюдным польскім прадстаўніцтвам у сенаце Рэчы Паспалітай. Тое ж самае адбывалася і ў сейме, дзе з 180 выбраных на сеймах па ўсёй Рэчы Паспалітай паслоў, толькі 46 прыходзілася на Вялікае княства Літоўскае, Жамойцкае.

    Палітычная  дыскрымінацыя дапаўнялася эканамічнай. Цяпер прадстаўнікі шляхецкага саслоўя Вялікага княства не маглі атрымліваць землі ў тых раёнах, якія былі гвалтоўнаадараваны Польшчай у 1569г.,ды і дазвол на атрыманне зямельных уладанняў у межах Княства польскай шляхце стварыў небяспечнага канкурэнта для шляхты мясцовай. Безумоўна, гэткае становішча нараджала ў  большай часткі пануючага класа Вялікага княства Літоўскага, Рускага, Жамойцкага сепаратысцкія, антыпольскія настроі. Яны праяўляліся ў рэзкім непрыняцці шляхтай, як буйной, так і дробнай, уніі, ды і наогул палітыкі польскіх каралеў. У лісце аршанскага старасты Ф. Кміты-Чарнабыльскага да кашталяна троцкага А.Валовіча, які быў напісаны ўсяго праз % гадоў пасля уніі – у жніўні 1574 г., - гаворыцца:”Не дай бог ляху быть (каралём. П. Л.) – вырежет Литву и Русь поготову”,бо знаць польская “давно резать почали литвина”. Яшчэ больш рэзка супраць прапольскай палітыкі апошняга Ягелона, пры якім склалася унія, ліцьвінская шляхта выказалася ў “Прамове Мялешкі”, што датуецца 1589 годам : “Проч Жикгимонта короля! Того нечего и в люди личити, бо Подляше и Волынь наш вытратив, ляхом менечися”.

    Што ж тады прыбавіла шляхту Вялікага княства Літоўскага, Рускага, Жамойцкага, да чаго яна імкнулася? Ды да старыны, да тых, з яе пункту гледжання, “залатых” часоў, калі князі, “которие королевали и которие воеводами бывали… правым сердцем просто говорили, политыки не знали”, калі незалежнае Вялікае княства сасастойна вызначала і праводзіла ўнутраную і знешнюю палітыку:” Але Жикгимонта первого, - солодкая паметь его... Ляхов з их хитростью велми не любил, а Литву и Русь нашу любително миловал”. З прыведзенных слоў вынікае, што пануючы клас Вялікага княства меў на мэце адраджэнне яго поўнай дзяржаўнасці, а значыць, адраджэнне той”беларушчыны”, якая была базавай гэтай дзяржавы.

    Характэрна, што антрыпольскія словы не разыходзіліся  са справамі. “Вялікакняскае адраджэнне”  ішло і ў духоўнай сферах. Насуперак  люблінскаму акту аб уніі на працягу 70 – 80-ых гг., у Вялікім княстве  рэгулярна збіраліся агульнадзяржаўныя сеймы. Прычым у час бескаралеўя (1574 - 1576) на Віленскім сейме дэбатавалася пытанне аб выбары караля, на Сейме 1580 г. Прысутнічаў нават кароль Рэчы Паспалітай Стэфан Баторы. Больш таго, у 1581 г. Ствараецца, а ў 1582 г. Пачынае дзейнічаць Галоўны трыбунал Вялікага княства Літоўскага.

    Але самым моцным усплескам дзяржаўнай незалежнасці Вялікака княства Літоўскага, Рускага, Жамойцкага было прыняцце Статута 1588 г., які, па сутнасці, скасоўваў многія пастановы Люблінскай уніі. Паказальна ўжо тое, што ў Статуце ніводнага разу не ўпамінаецца акт уніі. Па зместу гэтага заканадаўчага помніка, які дзейнічаў на тэрыторыі Беларусі аж да 1840 г., Вялікае княства паўставала самастойнай дзяржавай не толькі з асобным заканадаўствам, але і са сваёй тэрыторыяй, апаратам, войскам, фінансамі. Артыкул 12 раздзела III Статута 1588 г. Адмяняў звышпрынцыповы для палякаў пункт пастановы Люблінскага сейма 1569 г. Аб дазволе ім набываць зямельную ўласнасць у межах Княства. Пасля ўвядзення Статута 1588 г. у якасці галоўнага заканадаўчага акта шляхта Польскага каралеўства не мела юрыдычнага права набываць і займаць дзяржаўныя пасады ў Вялікім княстве Літоўскім, Рускім, Жамойцкім, заўважым, другой складанай частцы федэратыўнай Рэчы Паспалітай: “...в том числе паньстве великом князстве литовском и во всех землях ему прислухаючих достойностей духовных и светских, городов, дворов, кгрунтов, староств, держав, врядов  земских и дворных… жадных чюжоземцом и заграничником, а ни суседом того паньства давати не маем, але то все мы и потомки наши великие князи литовские давати будем повинни только литве, руси, жомойти, родичом старожитным и уроженцем великого князства… ”.

    Барацьбой за “старыну”, за незалежнасць Вялікага княства Літоўскага, Рускага, Жамойцкага з’явілася змаганне за захаванне дзяржаўнасці беларускай мовы ў Княстве, адстойванне адвечных на зямлі Беларусі ўсходнеславянскіх духоўных каштоўнасцей. Палымяным прапагандыствам гэтай ідэі быў дробны полацкі шляхціц Васіль Цяпінскі. У прадмове да выдадзенага ім каля 1580 г. на беларускай мове “Евангелля” В. Цяпінскі адзначае, што “зацный, славный, довстипный” народ беларускі мае даўнія і багатыя гістарычныя і культурныя традыцыі. А таму кнігавыдаўца непакоіла “езыка своего славного занедбане”, і ен заклікаў “великих княжат”, паноў, духавенства да развіцця нацыянальнай культуры, адукацыі на роднай мове. Гэты голас дробнага беларускага шляхціца знаходзіў рэзананс ва ўсім шляхецкім саслоўі Вялікага княства Літоўскага, Рускага, Жамойцкага. Яго падтрымаў магнат, вялікакняскі канцлер Леў Сапега, адзін са складальнікаў Статута 1588 г. У прадмове да гэтага выдатнага помніка еўрапейскай юрыдычнай думкі ён з годнасцю адзначае: “…не обчым яким языком, Але своим власным права списанные маем…”. Больш таго, артыкул I раздзела IV Статута зацвярджаў у плане адметнасці ад Польшчы, дзе моваю прававых даументаў была лацініца, дзяржаўнасць старабеларускай (“рускай”) мовы: “А Писар земский маеть по руску литерами и словы русскими вси листы, выписы и позвы писати, а не иншим языком и слова”.

    Пры падтрымцы прадстаўнікоў шляхецкага саслоўя шырокае распаўсюджванне ў Вялікім княстве Літоўскім, Рускім, Жамойцкім у канцы 16 – на пачатку 17 ст. Атрымала дзейнасць брацтваў – нацыянальна-рэлігійных арганізацый праваслаўнага насельніцтва, што ўзніклі ў адказ на прапольска-каталіцкую палітыку ўрада Рэчы Паспалітай. Буйныя беларускія брацтвы існавалі ў Вільні, Магілёве, Берасці, Слуцку, Менску, Пінску, Барысаве, Оршы, Полацку, Мсціславе, іншых гарадах. Яны сталі сапраўднымі інтэгратарамі беларускага тагачаснага грамадства на базе нацыянвльнай ідэі. У віленскім брацтве, што дзейнічала з 1592 г. пры праваслаўным манастыры, налічвалася 370 членаў, сярод якіх былі “ихь милости княжата, панята, рыцерство, шляхта, мещане”. Вялікую ролю адыгрывалі брацтвы ў прапагандзе беларускай мовы, пашырэнні асветы і кнігадрукавання на Беларусі. Пачатковыя і сярэднія брацкія школы былі адкрыты ў Вільні, Берасце, Пінску, Слуцку, Менску, Магілёве і шматлікіх іншых гарадах і мястэчках. Брацкія друкарні дзейнічалі ў Вільні, Еўі (цяпер Вэвіс Літоўскай рэспублікі), Магілёве. З-пад іх варштатаў выйшла 127 выданняў, сярод якіх буквары, палемічна-публіцыстычныя творы. Большасць з гэтых кніг напісана на царкоўна-славянскай і беларускай мовах.

    Нездарма  пачатак 17 ст. Спарадзіў на свет словы  беларускага паэта Яна Казіміра Пашкевіча: “Польска квітнет лаціною, Літва квітнет русчызною”. Радкі гэтыя напісаны ў 1621 г., а ўжо ў 1696-ым – праз тры чвэрці стагоддзя – пастановай усеагульнай канфедэрацыі саслоўя Рэчы Паспалітай, адзначалася, што ў справаводстве Вялікага княтсва “ўсе рашэнні павінны складацца на польскай мове”. Што ж здарылася за гэтыя 75 гадоў, якія працэсы прывялі да таго, што “квітнеючая” культура і грамадства прыйшло ў поўнае занядбанне? Першую ролю адыграла тут, канешне, шматлюднае фізічнае вынішчэнне беларускага этнасу ў перыяд войнаў на пачатку другой паловы 17 ст., якое прыцягнулася і на пачатку стагоддзя 18 – у час Паўночнай вайны. Сваё значэнне мела таксама дэзінтэграцыя грамадства Вялікага княства па сацыяльна-рэлігійнай прыналежнасці. 
 

    Литература

    1. Нарысы гісторыі Беларусі. У 2-х ч. Ч. 1. М.П. Касцюк, У.Ф.Ісаенка, Г.В.Штыхаў і інш.- Мн.: Беларусь, 1994.-527с.

    2. Гісторыя Беларусі. У 2-х ч.: Вучэбны дапаможнік Ч.1. Пад рэд. праф. Я.К.Новіка, Г.С. Марцуля.-Мн.-1998г.

    3. Методические указания к выполнению контр. работ по истор. Бел., ч. 1.-2000-с.35-41.