Традыцыйныя рамёствы і промыслы Беларусі

                                      Традыцыйныя промыслы і рамествы беларусаў

 Промыслы і рамествы  займаюць важнае месца ў сістэме  культуры і ў народнай жыццядзейнасці. Паралельнае ўжыванне гэтых тэрмінаў  у літаратуры (як і ў бытавой  гаворцы) паказвае на іх ідэнтычнасць, поўнае ці частковае супадзенне  іх сэнсу, прадметнага зместу. Разам з тым у трактоўцы  гэтых паняццяў есць пэўныя  разыходжанні, якія звязваюцца з  розным характарам працы, узроўнем  майстэрства, сацыяльна-эканамічнай  арганізацыі, адносінамі да рынку.

У вузкім сэнсе промысел –  гэта падсобны (дапаможны, не галоўны) занятак з мэтай здабычы дадатковых сродкаў для існавання. Здабыванне і першасная апрацоўка прыродных  рэсурсаў, гатовых прадуктаў прыроды  вылучаюцца ў асобную групу так  званых здабыўных, ці здабываючых, промыслаў. Да іх адносяцца: збіральніцтва, рыбалоўства, паляванне, пчалярства, лясныя і лесахімічныя промыслы.

Пры гэтым кожны прыродны матэрыял, што служыць асновай  для вырабу разнастайных рэчаў, патрабуе свайго “індывідуальнага” падыходу, асобай тэхнікі апрацоўкі, спецыфічных  навыкаў і прылад працы. У залежнасці ад матэрыялаў вылучаюцца асобныя групы  раместваў, што шырока былі распаўсюджаны  колісь у Беларусі і якія далі пачатак  апасля розным галінам прамысловай  вытворчасці. У ліку іх:

Дрэваапрацоўчыя (цяслярства, сталярства, стальмаства, бондарства, такарнае, разьба па дрэве, вытворчасць  дахавых матэрыялаў і інш.);

Металаапрацоўчыя (кавальства, слясарнае, вытворчасць посуду, вытворчасць  зброі, чаканка, ювелірнае і інш.);

Апрацоўка мінеральнай сыравіны (ганчарства, цагельнае, кафельнае, кладка печаў, каменячоснае, мураванае дойлідства, мулярнае, гутнае);

Гарбарна-кушнерскія (гарбарства, кушнерства, аўчына-шубнае, вытворчасць  саф’яну, шавецкае, рымарства, вытворчасць  рамянеў);

Апрацоўка валакністай сыравіны і выраб адзення (ткацтва, сукнавальнае, шапавальнае, вязанне, вышыўка, пляценне, кравецкае);

Прыгатаванне харчовых вырабаў  і іх захаванне (мукамольная, вытворчасць  алею, маслабойная, сыраварная, кулінарная, піваварная, вінакурная справы, прыгатаванне і захоўванне мясных вырабаў, рыбы, кансерваванне гародніны, фруктаў, ягад, грыбоў і інш.).

Такая класіфікацыя традыцыйных  раместваў (ці промыслаў) з’яўляецца найбольш зручнай, хаця і не пазбаўлена некаторых  умоўнасцей. Справа ў тым, што некаторыя  промыслы спалучаюць у сабе разнародныя  аперацыі, якія можна аднесці адначасова да розных відаў рамеснага майстэрства. Да розных груп раместваў можна аднесці  выраб посуду, кравецтва (пашыў адзення  з тэкстылю і пашыў кажушкоў, дубленак), рымарства (выраб скураной вупражы  з металічнымі дэталямі і асобнымі драўлянымі элементамі), стальмаства  і некаторыя іншыя.

Усе рамествы і промыслы можна  было б падзяліць на хатнія (для  ўласных патрэб), рмяство па заказе і на рынак (дробнатаварная вытворчасць). Рамествы і промыслы падзялялі таксама  на стацыянарныя і адыходныя, ці вандроўныя (дойлідства, будаўніцтва мастоў, дарог, рамізніцтва, лясныя, лесахімічныя, лесасплаўныя і іншыя промыслы).

У сярэднявечны перыяд амаль  кожны сялянскі двор выступаў як самастойны вытворчы калектыў з шырокім дыяпазонам гаспадарчай дзейнасці. Разнастайныя жыццева неабходныя прадметы – харчовыя прыпасы, жылле і адзенне, тканіны  і скуры, рэчы хатняга ўжытку і  посуд, сельскагаспадарчыя прылады  і транспартныя сродкі – усе гэта ў абсалютнай большасці выраблялася  на месцы сваімі ўласнымі рукамі.

Наступ машыннай індустрыі  адарваў традыцыйныя асновы рамяства як мастацтва, знізіўшы грамадскі прыярытэт  ручной працы, майстэрства ўмелых рук. Чыста спажывецкія, утылітарна-практычныя функцыі рамяства выйшлі на першы  план у сваім безгустоўна-пралетарскім абліччы, запаланіўшы рынак.

Развіцце буйной прамысловасці  абумовіла паступовае скарачэнне такіх  раместваў, як ткацкае, ганчарнае, экіпажнае; менш распаўсюджанымі сталі крашаніна, набойка, апрацоўка ліпавай кары, выраб рагож, цыновак, а таксама  жалезарудны, лясныя промыслы, выраб  пташу і суднабудаванне. Знішчэнне  лясных масіваў і непамерная эксплуатацыя прыродных рэсурсаў прывялі да скарачэння пчалярства, рыбалоўства, палявання, збіральніцтва. Аднак шэраг промыслаў і раместваў  у пачатку ХХ ст. пашырыў свае памеры, у іх ліку кравецкае, шавецкае, шапавальнае, аўчыннае, кавальскае, выраб  шкла і шкляных рэчаў, цэглы і  чарапіцы, аз дрэваапрацоўчых -–сталярнае і цяслярскае рамествы.

Аднымі з найбольш перспектыўных  былі рамествы, арыентаваныя на індывідуальныя заказы, - шавецкае, кравецкае, шапавальнае, аўчыннае, рымарскае, кавальскае, сталярнае. Майстры гэтых прафесій часцей за ўсе працавалі на сыравіне заказчыка. У ганчарстве, бондарстве, стальмастве, вырабе кошыкаў і розных бытавых  рэчаў пераважала вытворчасць на рынак.

Падводзячы некаторыя  вынікі, можна вылучыць найбольш перспектыўыя народныя рамествы і промыслы, якія паспяхова развіваюцца ці маюць  усе шансы на адраджэнне. Сярод  іх (называем па групах):

-        кравецкае  (швейнае), ткацтва (у прыватнасці,  мастацкае – дываноў, посцілак, ручнікоў), вязанне, вышыўка, набойк, пляценне;

-        сталярна-мэблевае, разьба па дрэве, такарнае, бандарнае,  выраб кухонных рэчаў (дошак,  лыжак, мяшалак, таўкачыкаў, валькоў  і інш.), выраб кошыкаў, сувенірных  сумак, берасцянак, шкатулак і  іншых сувеніраў, нарэшце, выраб  разнастайных сельгаспрылад (лапаты, граблі і нш.);

-        кавальства, пляценне сетак, выраб мемарыяльных  знакаў, чаканка, ювелірная справа, збор і рамонт прыбораў і  інш.;

-        мураванае  будаўніцтва, каменячоснае, выраб  мемарыяльных помнікаў, керамічнае, кладка печаў, шкларобства;

-        кушнерства (апрацоўка футры і аўчын), пашыў  кажушкоў, дубленак, шапак, шавецкае (вытворчасць разнстайнага абутку), рымарскае (у наш час расце  попыт на конную вупраж), выраб  рамянеў, пашыў сумак і рознай  кожгалантарэі;

-        выраб  і захаванне разнастайных харчовых  прадуктаў, прыгатаванне ў хатніх  умовах кулінарных вырабаў, кансерваванне  грыбоў, гародніны, фруктаў, ягад, вытворчасць сыроў, масларобства, прыгатаванне сокаў, піва, вінаў;

-        здабыўныя  промыслы – збіральніцтва (грыбоў, ягад, лясных арэхаў, лекавых траў), пчалярства, рыбалоўства, здабыча  смалы, бфрозавага і кляновага  сокаў.

Да рамесных спецыяльнасцей калісьці адносіліся і такія прафесіі, як маляры, цырульнікі, аптэкары, друкары, пераплетчыкі. Сутнасць гэтых прафесій мала змянілася са старажытных часоў  і, нягледзячы на тэхнічную рэваюцыю, па-ранейшаму патрабуе майстэрства  ўмелых рук.

Да патэнцыяльа перспектыўных  адносяцца тыя рамествы і промыслы, якія здольны адрадзіцца і набыць “другое дыханне” пры стварэнні  пэўных, спрыяльных умоў. У ліку іх мажліва  назваць ткацкае, аўчынашубнае, рымарскае, кафельнае рэтраспектыўнае майстэрства, іканапіснае, залаташвейнае.